WSTĘP

Druga Wojna Światowa, toczona w latach 1939 - 1945, była największą i najkrwawszą wojną w dziejach ludzkości. W tym globalnym konflikcie wzięło udział 61 państw, a liczba zmobilizowanych żołnierzy wyniosła 110 milionów. Życie straciło 46 milionów wojskowych i cywilów.

SYSTEM OKUPACYJNY

ZSRR

ZSRR podbijając ziemie polskie, państwa nadbałtyckie, Besarabię¹ i Bukowinę² włączali te państwa w skład ZSRR i lansowali teorię o dokonaniu się tam rewolucji socjalistycznej. Przekształcenie tych krajów na wzór swojego, poprzez tworzenie rad delegatów robotniczych i systemów monopartyjnych, spowodowało zniechęcenie do idei komunistycznej i narażenie się na spontaniczne ruchy oporu podbitych narodów.

Niemcy

W przeciwieństwie do ZSRR Niemcy stosowali bardziej elastyczną politykę. W miarę podboju poszczególnych krajów organizowali systemy okupacyjne w Czechach, Polsce, Danii, Norwegii, Belgii, Holandii, Luksemburgu, Francji, Włoszech, Austrii, itd., a w roku 1941 w Jugosławii, Grecji i podbitej części ZSRR.

Podbite obszary dzielili na tereny zróżnicowane etnicznie i starali się stosować politykę według zasady „dziel i rządź” . Polityka okupacyjna państw osi zmierzała do utrzymania krajów podbitych w stanie zależnym od nich. Rolą tych krajów było dostarczanie żywności, surowców niezbędnych do rozwoju produkcji zbrojeniowej oraz gotowych wytworów przemysłowych potrzebnych do zaopatrzenia zwycięskich narodów. W celu zabezpieczenia normalnego funkcjonowania gospodarki, do Niemiec masowo wywożono ludzi przymusowo zatrudnianych w przemyśle i rolnictwie. W czasie całej wojny ściągnięto do Niemiec 10 milionów obcych robotników przymusowych, bez których utrzymanie gospodarki Niemiec w należytej formie byłoby niemożliwe. Dzięki nim Niemcy mogli skierować do wojska i administracji okupowanych krajów więcej swoich ludzi.

System

Niemiecki system okupacyjny był zróżnicowany ze względu na położenie kraju okupowanego, jego stosunek do okupanta oraz stosunek i ewentualne plany okupanta wobec tego kraju. Można wyodrębnić dwa podstawowe podziały okupacji.

Biorąc pod uwagę kryteria prawno-administracyjne można wyróżnić trzy typy okupacji terenów podbitych:

1. pokojowo-wojskowa z zarządem cywilnym (autonomia lub resztki niezależności), występująca np. w Austrii, Włoszech i Węgrach;

2. wojenno-pokojowa z zarządem wojskowym, występująca we Francji;

3. occupatio bellica³:

1. z zarządem wojskowym, występującą np. w Belgii i Serbii;

2. z zarządem cywilnym, występującym np. w Holandii i Norwegii;

3. na wzór kolonialny, w Polsce i okupowanej części ZSRR.

Pierwsze dwa typy okupacji odnoszą się szczególnie do krajów i narodów skandynawskich oraz romańskich. Są to rządy współpracujące z okupantem. Ludzi współpracujących z okupantem nazywano quinslingowcami⁴ lub kolaborantami⁵ . Część rządów kolaboracyjnych podejmowała współpracę z okupantem wysyłając nawet kontyngenty wojskowe na front (np. Włochy), inne starały się jednak uchronić swe narody od udziału w wojnie i ograniczały współpracę z okupantem do dostarczania żywności, wytworów przemysłowych i siły roboczej (np. Francja). Wszystkie jednak nawiązywały do zasad rasistowskich i podejmowały akcję tępienia ludności żydowskiej.

W przypadku trzeciego typu (occupatio bellica) na części terytoriów struktury prawno-administracyjne pozostawiono, a na części wyeliminowano. Okupacje na wzór kolonialny stanowiły kompleks przedsięwzięć sprzecznych z prawem międzynarodowym. W przypadku Polski i okupacji Jugosławii wprowadzony stan rzeczy próbowano tłumaczyć zaistnieniem debellationis⁶. Ignorowano ciągłość władzy na emigracji i kontynuowane walki resztki wojsk poza granicami kraju.

Przyjmując za kryterium podobieństwa i różnice w celach wojennych państw osi można wydzielić cztery główne metody okupacji:

1. tworzenie „przestrzeni życiowej”;

2. przygotowanie wchłonięcia określonych społeczności niemieckich i ludów „germańskich”;

3. wspólne niemiecko-włoskie utrwalenie podboju;

4. stosowanie ingerencji w ograniczonym zakresie.

Ad. 1. Tworzenie „przestrzeni życiowej⁷” najostrzej przebiegało na terytorium Polski i okupowanej części ZSRR. Rozpoczęto tam proces ludobójstwa. Uzasadnieniem dla rozbicia całej dotychczasowej struktury życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego miała być rzekoma debelacja⁶.

Ad. 2. O próbie wchłonięcia społeczności można mówić w przypadku Austrii, Sudetów, Wolnego Miasta Gdańska, Kłajpedy i Luksemburga. Poza ostatnim z tych terenów nie wystąpiło szerokie i ostre odczucie wkroczenia niemieckiego jako stanu okupacji. Natomiast dążność do pozyskania podbitych narodów jako Germanów wystąpiła w polityce prowadzonej w Norwegii, Holandii, Belgii; w tych krajach perspektywą było wchłonięcie ich przez Rzeszę wielkogermańską, przy wykorzystaniu tamtejszych ruchów faszystowskich. Wyjątek stanowiła polityka wobec Danii, gdzie - mimo dokonanie zajęcia wojskowego - starano się zachować pozory respektowania jej suwerenności (miała to być wizytówka dla krajów neutralnych, a w dowolnej chwili można byłoby zmusić kraj do pogodzenia się z utratą samodzielności). W Polsce ludność rodzimą dzielono na różne grupy i odłamy etniczne, starając się pozyskać do swojego programu: Kaszubi, Mazurzy, Ślązacy, górale i volksdeutsche⁸. Wobec ludności uznanej za polską i nie nadającą się do zniemczenia, stosowano brutalną akcję dyskryminacji i niszczenia.

Ad. 3. Stosowane wobec krajów satelickich Osi, przy czym Rzym musiał się pogodzić z dominującą pozycją Rzeszy.

Ad. 4. Do lat 1942-43 ograniczone ingerencje występowały poza Danią we Francji, później wobec byłych lub chwiejnych sojuszników, jak Włochy, Węgry czy Słowacja, gdzie w mniejszym lub większym stopniu pozorowano respektowanie ich samodzielności. Funkcjonował w nich rodzaj wojskowego zarządu obcego kraju, mający na celu kontrolowanie dotychczasowej administracji. Wynikało to z koncentracji sił niemieckich na zewnętrznym wrogu.

KWESTIA ŻYDOWSKA I `GENERALPLAN OST'

Niewątpliwie istotnym elementem systemu okupacyjnego III Rzeszy był plan rozwiązania kwestii żydowskiej i wschodniej. Hitler uważał narody słowiańskie za niższe rasowo i mniej wartościowe. Dążył do oczyszczenia Europy z Żydów, Cyganów i Słowian i przekształcenia jej w kontynent zdominowany przez rasę germańską. W związku z tym w 1942 roku na pierwszy plan wysunięto problem ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej i realizacje Generalnego Planu Rozwiązania Kwestii Wschodniej (Generalplan Ost).

Kwestia żydowska

Dotychczas Żydów usuwano z zajmowanych stanowisk, osadzano w gettach lub w obozach koncentracyjnych. W 1942 niektóre obozy koncentracyjne w Polsce przekształcono w obozy masowej zagłady, budując w nich komory gazowe i piece krematoryjne. Powstały wielkie fabryki śmierci. Ziemie polskie wybrano na ten cel ze względu na duże zagęszczenie ludności żydowskiej - oszczędzano więc na transporcie. W czasie trwania wojny Niemcy uśmiercili około 5-6 milionów Żydów europejskich.

Generalplan Ost

Generalplan Ost przewidywał usunięcie ludności rodzimej z Polski, Białorusi, Ukrainy i części Rosji oraz osadzenia na tych terenach kolonistów niemieckich. W planie tym brano pod uwagę dziesiątki milionów ludzi. Z mapy miały zniknąć takie miasta jak Leningrad (Petersburg) i Moskwa, Warszawę planowano przekształcić w stolicę niemieckiego Wschodu.

Na przełomie lat 1942-43 plan zmieniono w Generalny Plan Osadnictwa, który przewidywał wysiedlenie na zachodnią Syberię 2/3 spośród 65 milionów mieszkańców ziemi wschodnich. Złamanie ofensywy niemieckiej w ZSRR w 1943 roku spowodowało, że Niemcy nie byli w stanie wykonać swoich projektów.

PRZYPISY

1. Besarabia - kraina historyczna położona we Wschodniej Europie między Dniestrem a Prutem, będąca obecnie częścią Mołdawii i Ukrainy.

2. Bukowina - kraina historyczna dzieląca się dziś na:

1. Bukowinę północną, zwaną również Bukowiną Ukraińską, leżąca dziś na terytorium Ukrainy;

2. Bukowinę południową, zwaną również Bukowiną Rumuńską, leżącą dziś na terytorium Rumunii.

3. occupatio bellica - (łac.) okupacja wojenna - czasowe zajęcie przez siły zbrojne państwa prowadzącego wojnę całości lub części terytorium państwa nieprzyjacielskiego i wprowadzenie tam swojej władzy.

4. quislingowcy - nazwa pochodzi od nazwiska norweskiego nacjonalisty i rasisty Vidkuna Quislinga.

5. kolaboranci - nazwa ukuta we Francji, w 1940 roku.

6. debellatio (łac), debelacja - zlikwidowanie bytu państwowego po całkowitej klęsce wojennej, pozbawienie dotychczasowego suwerena władzy zwierzchniej.

7. przestrzeń życiowa (niem. Lebensraum) - dla Niemców oznaczało to tereny, które miały im się należeć jako narodowi Panów (Herrenvolk).

8. Volksdeutsche (niem.) - określenie obywateli państw okupowanych przez Niemcy, nie będących obywatelami niemieckimi ani austriackimi czy szwajcarskimi, których wpisano na niemiecką listę narodową (Deutsche Volksliste) na podstawie kryteriów rasowych, narodowych lub językowych. Volksdeutsche zostali podzieleni na 4 grupy: I - do której zaliczono osoby czynnie walczące o niemieckość przed 1939, II - w skład której weszły osoby nieaktywne w walce o niemieckość, ale stale uważające się za Niemców, III - obejmującą spolonizowane osoby pochodzenia niemieckiego lub osoby z małżeństw mieszanych, a także Ślązaków, Mazurów i Kaszubów, IV - grupującą osoby zaliczone do Volksdeutschów przez władze niemieckie, lecz całkowicie spolonizowane.

---