Antropologia kulturowa - jest odrębną dyscypliną naukową (humanistyczną/społeczną), mającą swoją specyfikę w sferze przedmiotu badań, metod, technik badawczych, jak i podstawowych pojęć oraz problemów praktycznych związanych z prowadzeniem badań i stosowaniu ich wyników.

Do osobliwości przedmiotu badań antropologii należą:

• badanie określonego typu społeczeństw,

• nastawienie na subiektywny aspekt w badaniu zjawisk kultury,

• całościowe ujęcie człowieka i kultury.

Podstawowe pojęcia antropologii

Kultura

• najważniejsze pojęcie dla antropologii,

• termin ten od niepamiętnych czasów wiązano z uprawą roli (cultura agri - uprawa ziemi),

• Cyceron natomiast użył słowa kultura w znaczeniu cultura animi (uprawa umysłu), od tego czasu termin ten zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką, której celem było pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie,

• w sensie naukowym kultura oznacza określone klasy przedmiotów, zjawisk i procesów albo pewne klasy zachowań,

• w sensie filozoficznym przez kulturę rozumie się wszystko, co nie wrasta samo przez się z przyrody, lecz powstaje dzięki pracy człowieka, co jest wytworem celowej refleksji i działalności ludzkiej,

• słownik definiuje kulturę jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka i wszystko to, co nie powstało na drodze naturalnej, ale jest rezultatem działania ludzi.

Rozumienie kultury

Wartościujące i niewartościujące

Wartościujące - pojęcie kultury z XIX wieku, zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich, klasyfikowało je na wyższe lub niższe, lepsze bądź gorsze.

Niewartościujące - dziś wyróżnik myślenia antropologicznego, kultura jest zespołem zjawisk które mogą być opisywane i analizowane, ale nigdy nie można ich wartościować.

Atrybutywne i dystrybutywne

Atrybutywne - ujmuje kulturę jako cechę stałą, czyli atrybut człowieka, kultura jest znamieniem ludzkości jako całości lub też człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej, występuje tylko w liczbie pojedynczej - można mówić o kulturze, nigdy o kulturach.

Dystrybutywne - kultura to zbiór cech i zjawisk następujących w określonej zbiorowości, może występować zarówno w liczbie pojedynczej i mnogiej.

Cechy zjawisk kulturowych

Czasowy wymiar kultury - zjawiska kultury przekazywane z pokolenia na pokolenie, żadne pokolenie nie tworzy kultury od nowa.

Przestrzenny wymiar kultury - w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się, dzięki zajmowaniu przez nią określonych obszarów wyodrębniły się poszczególne kultury określonych zbiorowości.

Kultura jako system - jest zjawiskiem złożonym z wielu elementów, między którymi zachodzą związki, kultura nie jest zbiorem - lecz systemem.

Prawidłowość kultury - kultura trwa i zmienia się według określonych praw i regularności, dlatego można ją nie tylko opisywać ale i szukać zasad jej działania.

Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka - kultura jako cecha ludzkości bywa traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska.

Płaszczyzna zjawisk kultury

Materialna - człowiek będąc istotą materialną, posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia określonych celów, przedmioty stworzone przez człowieka, to nic innego jak materialne odpowiedniki zjawisk kulturowych.

Behawioralna - zjawiska kultury łączą się z zachowaniami motorycznymi i werbalnymi to właśnie w tego rodzaju zachowaniach wyrażają się i postawy i przeżycia, to właśnie zachowania są istotą kultury.

Psychologiczna - antropologowie, socjologowie i filozofowie uważają, że ta płaszczyzna kultury stanowi zasadniczą jej warstwę. Sedno stanowi przekonanie, iż przedmioty materialne nabierają określonego znaczenia wtedy, gdy mają określony wymiar psychiczny, bo uzyskują wtedy określone znaczenie. Dotyczy to zarówno przedmiotów materialnych, jak i zachowań człowieka. W ten sposób każdy przedmiot świata zewnętrznego i każde zachowanie ludzkie mogą zyskać sens dla zbiorowości, mogą stać się elementami kultury.

Treść i forma w kulturze

Forma - to konkretna warstwa, łatwo dostępna dla obserwatora.

Treść - oznacza sens, istotę i znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury.

Pełne rozumienie pojęcia „kultura” wymaga połączenia w całość wielu aspektów tego zjawiska:

• kultura związana jest z człowiekiem,

• kultura jest zjawiskiem społecznym,

• kultura jest regularna,

• kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych.

JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY

Cecha kulturowa

Jedno z najstarszych pojęć, które służyło do dzielenia kultury na jednostki podstawowe. Badacz antropologii Kluckhohn proponuje wprowadzenie podziału cech kulturowych na:

1. uniwersalia - cechy odnoszące się do wszystkich członków danej zbiorowości;

2. specjalności - cechy dotyczące tylko niektórych członków zbiorowości.

Temat kulturowy

Pojęcie wprowadzone w latach 30-40-tych przez badaczkę dziedziny antropologii Ruth Benedict i Morrisa E. Oplera, oznaczające postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania. Jak twierdzi R. Benedict, we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe, które wynikają z potrzeb i treści społecznych i różnią się stopniem rozbudowania, np. temat biologicznego dojrzewania dziewcząt w pewnych kulturach jest pomijany milczeniem, a w innych głoszony otwarcie związany z obrzędami i obyczajami.

Wzór kulturowy

Pojęcie służące do podziału kultury na analityczne cząstki badawcze. Występuje w dwóch znaczeniach:

1. To mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób myślenia lub zachowania;

2. To właściwy dla danej zbiorowości układ cech kulturowych.

Wzór kulturowy można rozpatrywać w dwóch aspektach:

1. Aspekt normatywny ( świadomie przyjęta norma)

2. Aspekt behawioralny ( realizacja przyjętej normy)

Wzory kulturowe różnią się między sobą pod względem częstości ( regularności) ich realizowania, stopnia ich obowiązywania i stopnia uświadomienia. W każdej kulturze przekroczenie wzorów uznawane jest za przestępstwo i grozi ograniczeniem wolności.

Instytucje

To sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice. Według brytyjskiego socjologa Leonarda T. Hobhouse'a pojęcie” instytucje” ma dwa znaczenia:

1. Uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi np. instytucja prawna;

2. Organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi np. instytucja kościoła katolickiego.

SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY

Relacje między elementami kultury

Już najwcześniejsi, dziewiętnastowieczni badacze zdawali sobie sprawę z konieczności badania relacji między elementami kultury i próbowali realizować zasadę przewagi związków nad elementami. Dla większości antropologów badanie wzajemnych zależności różnych elementów kultury stało się podstawowym przedmiotem zainteresowań, gdyż badanie relacji ma ogromne znaczenie dla poznania całości kultury widzianej jako zespołu powiązanych ze sobą elementów. Przedstawiciele antropologii żywią przekonanie, że jedne obyczaje mają wpływ na inne i że ich wzajemne relacje są istotą kultury.

Wzór kultury

Pojęciu wzór kultury bliskie są pojęcia „ geniusz kultury”, „ podstawowa orientacja”, „ główna zasada”, „ styl”, „ model”, „ konfiguracja”. Wzór czy inaczej geniusz kultury jest ze swej istoty pełny i logiczny; zaspokaja potrzeby ludzkie, co nadaje mu harmoniczność i wewnętrzną równowagę. Należy pamiętać, że wzór kultury może ulegać zmianom, w związku z czym nie jest wiecznotrwały.

Ethos i eidos

Pojęcia wprowadzone przez brytyjskiego antropologa kulturowego G. Batesona służące do analizy kultur jako logicznych całości oraz do badania integracji jako zjawiska wewnątrzkulturowego.

Ethos - stanowi przewodnią orientację kultury opierająca się na emocjach i indywidualnych impulsach. Wyraża się on w ujednoliconych przeważających w obrębie danej kultury wzorach emocjonalizmu.
Eidos - opiera się na poznawczych władzach umysłu ludzkiego; stanowi wzór typowych procesów intelektualnych i poznawczych charakterystycznych dla danej grupy.

W gruncie rzeczy pojęcia ethos i eidos odnoszą się do opisu stanów psychicznych: emocjonalnych i intelektualnych. Ich rozpowszechnienie w danej zbiorowości nadaje pewien charakter całej kulturze.

Kultury i kręgi kulturowe jako jednostki społeczne

Kultura w omawianym tu rozumieniu zawsze zakłada pewną jednolitość, zwartość czy integralność zespołu cech związanych z określoną zbiorowością. Kultury są w tym sensie pojmowane jako całość. Cechy decydujące o traktowaniu kultury jako całości to: wspólny język, przekonania, normy prawne i moralne a także struktury polityczne i organizacyjne. Natomiast kręgiem kulturowym lub inaczej kręgiem cywilizacyjnym nazywamy zbiór kultur albo spokrewnionych ze sobą historycznie i genetycznie, albo wykazujących wspólnotę zasadniczych cech. O kręgach kulturowych mówimy zazwyczaj w odniesieniu do kultur mających pewne ramy terytorialne np. azjatycki krąg kultur pasterskich.

POJĘCIA SŁUŻĄCE DO BADANIA ZWIĄZKU OSOBOWOŚCI I KULTURY

Jednostka a kultura

Rozważanie o kulturze jako o pewnej całości wymaga namysłu nad relacją tego co w kulturze jednostkowe i tego co w kulturze społeczne. Relacje jednostki i społeczeństwa określa opozycja: osobowość a kultura. Człowiek jest jednostkowym twórcą kultury, ale zarazem jest jej podporządkowany. Kultura istnieje poniekąd tylko w jednostkach i wyraża się poprzez jednostki. Powstaje w odpowiedzi na pragnienia, potrzeby, dążenia, sposoby ekspresji jednostek ludzkich, ale w efekcie jest od nich niezależna. Człowiek jest wobec tego istotą manipulowaną przez kulturę.

Osobowość podstawowa

To jedno z najważniejszych pojęć, które miały posłużyć badaniu stosunków osobowości jednostki i kultury jako całości. Pojęcie to występuje w dwóch znaczeniach:

1. Statystycznym - oznacza osobowość modalną, czyli najczęściej występujący w danej zbiorowości kompleks cech osobowościowych.

2. Strukturalnym - oznacza osobowość uśrednioną, czyli pewną konstrukcję tworzoną z różnych cech.

POJĘCIA SŁUŻĄCE DO BADANIA DYNAMIKI ZJAWISK KULTURY

Ewolucja

Pojecie to pojawiło się w związku z badaniem zmiany kulturowej a więc zmiany obyczajów, przekonań, sposobów postępowania, gustów. Zmiana ewolucyjna jest zawsze kierunkowana, prowadzi do bardziej lub mniej określonego celu, polega na ciągłej kumulacji, wzroście dorobku form kulturowych. Jest to proces od woli ludzkiej niezależny, rozgrywa się zgodnie z wewnętrznymi prawami kultury. Według polskiego socjologa i historyka myśli społecznej Jerzego Szackiego zmiana ewolucyjna ma charakter powszechny i globalny, przy czym postęp nie zachodzi równomiernie, ale jest ciągły i stopniowy.

Dyfuzja

Słowo dyfuzja oznacza przestrzenne rozchodzenie się lub przenoszenie się elementów kultury (cech, instytucji, wzorów, wątków, tematów) w drodze zapożyczania. Pojęcie to może też się odnosić do procesu przenikania treści kulturowych z jednej warstwy czy klasy społecznej do drugiej. W obecnych czasach pojęcie dyfuzja jest pojmowane jako zjawisko wynikające z faktu uczenia się kultury. W procesie dyfuzji udział biorą dwie modelowe zbiorowości: zbiorowość twórców i zarazem dawców ( nadawców) elementu kulturowego oraz zbiorowość jego odbiorców.

Akulturacja

To jedna ze swoistych form dyfuzji kulturowej. Ma miejsce wtedy, kiedy stykają się dwie odmienne zbiorowości, różniące się kulturowo, społecznie i gospodarczo. Proces ten polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej, a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych. Zmianom akulturacyjnym podlegają nie poszczególne elementy czy dziedziny, ale zasadnicze części kultury, a więc formy struktury i organizacji społecznej i podstawowe wartości. Akulturacja jest szybkim procesem, zazwyczaj dokonuje się w ciągu życia jednego pokolenia lub kilku kolejnych pokoleń, a jej skutkiem jest powstanie kultury zupełnie odmiennej od dawnej. Proces akulturacji najczęściej był efektem zderzenia społeczeństw pierwotnych z cywilizacją zachodnią będącą w znacznym stopniu uprzemysłowioną.

Synkretyzm kulturowy

Jest jednym z efektów dyfuzji kulturowej. Polega na łączeniu w całości elementów pochodzących z różnych kultur, które są odrębne od siebie historycznie i genetycznie. Można powiedzieć że wszystkie kultury są synkretyczne, gdyż wszystkie zdradzają obecność elementów pochodzących z odmiennych tradycji zbiorowości często odległych od siebie w przestrzeni. Można wyróżnić dwie formy synkretyzmu:

1. Mówimy o niej gdy zapożyczeniu ulega powierzchniowa forma obcego elementu kulturowego, tradycyjna zaś pozostaje treść. Przykładem jest przypisywanie świętym chrześcijańskim cech dawnych bóstw pogańskich w społeczeństwach nowo nawróconych.

2. To odwrotność pierwszej formy i ma miejsce wówczas, gdy dyfuzji ulega idea, a forma powierzchniowa pozostaje tradycyjna. Przykładem jest sytuacja gdy czci się tradycyjnego boga, przypisując mu cechy Boga chrześcijańskie np. zmartwychwstanie

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII

Z punktu widzenia problematyki badawczej i podstaw metodologicznych najistotniejszym jest podział:

1) Antropologia kulturowa (należy do nauk humanistycznych) - poszukuje cech typowo ludzkich związanych z kulturową istotą człowieka. Chaos terminologiczny oddaje podziały wewnątrz dyscypliny. Zasadniczy podział:

*Antropologia akademicka (cele poznawcze)

*Antropologia stosowana (cele praktyczne)

*Antropologia społeczna - odmienność zainteresowań ukształtowana przez tradycję:

-Wielka Brytania "antropologia społeczna" - skupiona na problemach kultury społecznej i organizacji politycznej

-Stany Zjednoczone "antropologia kulturowa" - bada wytwory kultury

2) Antropologia fizyczna (należy do nauk przyrodniczych) - o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w czasie i przestrzeni oraz o rozwoju gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, rodziny Hominidae.

PODDYSCYPLINY ANTROPOLOGII WEDŁUG E. NOWICKIEJ

 

1)  Antropologia społeczności pierwotnych, przedpiśmiennych, bez skomplikowanych struktur wewnętrznych.

2) Antropologia społeczeństw chłopskich - o kulturze ludowej warstw chłopskich, będących częścią większych i strukturalnie złożonych społeczeństw cywilizowanych.

3) Antropologia społeczności miejskich - małych zbiorowości w obrębie złożonych gospodarczo i strukturalnie społeczeństw. Przedmiotowo zazębia się z socjologią lecz stosuje inne techniki i metody badawcze - traktuje lokalne zbiorowości jako odmienne kulturowo i opisuje je za pomocą ich własnych kategorii. W praktyce bada się enklawy religijne i etniczne, slumsy i adaptację grup mniejszościowych.

4) Antropologia historyczna - polega na zastosowaniu pojęcia antropologicznego do materiału historycznego (dawnych społeczeństw o złożonych strukturach społecznych i politycznych), dyscyplina ta narodziła się we Francji.

DYSCYPLINY SPLATAJĄCE SIĘ Z ANTROPOLOGIĄ

czyli takie obszary, które antropologia wykorzystała podczas swojego rozwoju od innych, rozwiniętych już nauk o człowieku:

Archeologia: zajmuje się okresami kultury, które nie pozostawiły po sobie dokumentów pisanych tylko inne świadectwa materialne. Odczytuje i rekonstruuje przejawy kultury, podobnie więc jak w antropologii - kultura jako całość jest przedmiotem jej zainteresowania. Wyróżniają ją jako oddzielną naukę jej dorobek, własne dzieje oraz specjalistyczne techniki badawcze. Antropologia częściej korzysta z badań archeologii dotyczących prehistorii niż społeczeństwa posiadającego już pismo.

Lingwistyka: dzieli ona swoje zainteresowania na języki posiadające już pismo oraz na języki pisma nie posiadające (zależy od rodzaju dokumentów, które bada). Z antropologią dzieli zainteresowania językami społeczeństw przedpiśmiennych

Religioznawstwo: badanie znaczenia wyobrażeń i obrzędów religijnych dla światopoglądu i integracji społecznej w społeczeństwach pierwotnych i chłopskich.

Antropologia filozoficzna: rozwijała się na gruncie refleksji abstrakcyjnej, postulatywne i aprioryczne założenia o istocie człowieka stoją w sprzeczności z założeniami antropologii kulturowej, silnie opartej na empirii

NAUKI POKREWNE

Ze względu na przedmiot, metody badawcze, zaplecze filozoficzne oraz klimat intelektualny.

Socjologia: brak jest wśród badaczy zgody na to, która z dyscyplin jest nadrzędna: zwolennicy poglądu, iż to antropologia stwarza podstawy dla integracji humanistyki i to ona jest najszerszą z nauk o człowieku mówią, że człowiek jest podstawą rozwoju zjawisk kultury (do których należą zjawiska społeczne). Z kolei badacze opowiadający się za prymatem socjologii uważają antropologię za subdyscyplinę socjologii nastawioną głównie na badania porównawcze i zajmującą się społeczeństwami prymitywnymi (podczas gdy socjologia zajmuję się wszystkimi)

Historia: bardziej niż antropologią interesuje ją chronologiczne odtworzenie dziejów. W odtworzeniu dziejów społeczeństw pierwotnych antropologia odwołuje się bardziej do danych archeologicznych lub korzysta z bardziej pośrednich konstrukcji. Nastawienie badawcze antropologii ma charakter aktualistyczny tj. bada ona zbiorowości, jakby istniały tu i teraz.

Antropologię jako naukę wyodrębniają zarówno elementy konkretne, wymierne (technika, przedmiot), jak i bardziej niewymierne, mgliste (klimat intelektualny). Antropologię, socjologię i historię więcej łączy niż dzieli, a różnice te mają raczej charakter stopnia niż cechy jakościowej.

---