ANTROPOLOGIA KULTUROWA
BEATA GRACISZEWSKA
Pedagogika Rewalidacyjna ze Wczesnym Wspomaganiem Rozwoju
Rok I / Sem. I 2012/2013
Specyfika zmian kulturowych społeczeństw w czasach współczesnych - Etniczność i wielokulturowość.
Wielokulturowość według T Palecznego jest zjawiskiem polegającym na współwystępowaniu na ograniczonej granicami państwowo - terytorialnymi przestrzeni dwu lub większej liczby grup o odrębnych językach, wyznaniach, obyczajach, tradycjach i systemach organizacji społecznej. Nieco inaczej ujmuje je W. Burszta, pisząc, że wielokulturowość to obecnie problem różnic kulturowych w obrębie poszczególnych - zwłaszcza wieloetnicznych - państw, które posiadają swoje mniejszości etniczne, religijne i seksualne, domagające się własnego miejsca w kulturze narodowej.J. Gajda natomiast pisze, że wielokulturowość to uznanie różnych grup kulturowych, które kultywują swoje odrębności i nie starają się dominować nad innymi. Określa się je mianem pluralizmu kulturowego.
Wielokulturowość towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. To nie obecność obok siebie różnych kultur, co najczęściej określa się pluralizmem, to publiczna przestrzeń, w której różne społeczności mogą wchodzić w interakcje, ubogacać się wzajemnie, a także tworzyć nową wspólnotę bez potrzeby rezygnacji z rdzennej tożsamości.
Kultura stanowi bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania, to stan psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny, choć wielorako podobny u ludzi żyjących jednocześnie i blisko siebie, to właściwość osoby wykształconej, która rozwinęła swój smak, zmysł krytyczny i sąd. Do podstawowych elementów kultury należą: wartość, norma, wzór, kanon, kod, obyczaj, etos, mit, symbol, utopia, twórca, odbiorca, znak, styl i tekst.
W życiu człowieka kultura służy kształtowaniu osobowości. W życiu narodów sprzyja nie tylko rozwojowi społeczno - gospodarczemu, ale przede wszystkim utrwalaniu tożsamości narodowej. Jako system komunikacji stanowi płaszczyznę wzajemnego porozumiewania się ludzi. Zderzenie natomiast i przenikanie różnych kultur może prowadzić zarówno do tolerancji, jak i konfliktów. Każda kultura sprawdzona w odpowiednio długim okresie ma do zaoferowania innym swe niepowtarzalne (choć ograniczona) wartości i dopiero dzięki współistnieniu tej różnorodności realizuje się w pełni ludzki potencjał. Takie podejście, w którym swoje nie jest (z tożsamościowego założenia) lepsze od obcego, lecz równoprawne, jest nowością, do której biegną różne ścieżki dojścia: w religii jest to ekumenizm, w kulturologii i filozofii: postmodernizm. Wielokulturowość jest dziś w większym stopniu ideologią niż projektem zrealizowanym, w związku z tym o jej kształcie lub kształtach trudno przesądzić. W przeciwieństwie do nurtu liberalizmu - indywidualizmu, który absolutyzuje prawa i wolności osobiste, wielokulturowość wnosi wątek wspólnotowy i prowadzi do odmiennych konsekwencji. Zachęca do nieantagonistycznego manifestowania wszelkich obecnych w danym społeczeństwie kultur i do uczestnictwa w tej ekspresji, niezależnie od wyjściowego zakorzenienia.
Świat staje się dziś coraz bardziej wielokulturowy, ale w innym sensie, niż opisywała to tradycyjna antropologia kultury. Powiadała ona w ten sposób: świat to wielość kultur, ich bogactwo i odmienność, ale członkowie tych poszczególnych kultur, wyodrębnianych - jak wiemy - na różnych zasadach, staja się w pewnym sensie więźniami własnych kulturowych konwencji już tylko poprzez fakt, iż przyszło się im enkulturować w takim to a takim społeczeństwie, z których każde jest jakby odrębną i samowystarczalną całością. Ponadto sama kultura zdawała się czymś statycznym, rodzajem ahistorycznej matrycy o zniewalającym wobec jednostek oddziaływaniu. Nie ma tu właściwie miejsca na transformację, przypadkowość, niepewność, sprzeczności, „wymyślanie” własnej tradycji, wędrówkę idei kulturowych i ich zakorzenienie w różnych kontekstach. Kontakt kultur prowadzi do integracji między ich nosicielami i zachodzi w wyniku ruchów ludności (migracji) lub jest wyrazem świadomego oddziaływania reprezentantów jednej, aktywnej kultury na reprezentantów innych, zazwyczaj pasywnych, albo po prostu stanowi układ bezpośrednich lub pośrednich wzajemnych stosunków kulturowych. Nagłe zetknięcie się z zupełnie odmienną, obcą, nieuwewnętrznioną rzeczywistością może prowadzić do tzw. szoku kulturowego. Stanowi ono istotne doświadczenie w rozumieniu własnej i obcej kultury, która odbierana jest zazwyczaj negatywnie.
W przypadku kontaktu dwóch kultur o konfliktowym charakterze, polegającym na przeciwstawnych wartościach lub związanym po prostu z formą samego konfliktu (np. podbój wojenny), mówimy o zderzeniu kultur. Prowadzi ono najczęściej do konfliktu rozumianego jako sprzeczność wartości lub przekształcenia wartości grupy przeciwnej, uznanych za niebezpieczne, niemoralne czy agresywne.
W kontaktach kultur wyrastają nierzadko bariery, które ograniczają wzajemną komunikacją oraz interakcję i stanowią utrudnienia w budowaniu wspólnej tożsamości. Jedną z takich barier jest na przykład odrębny język i jego nieznajomość wśród przedstawicieli drugiej grupy.
Wynikiem kontaktu kultur mogą być:
Akceptacja rezultatów zderzenia, postawa tolerancji - przyjaznego i ufnego stosunku oraz asymilacja wartości kultury.
Przejawy oporu przed rezultatami zderzenia, wyrażające się w postawie obronnej, np. kpiarskim stosunku do drugiej kultury, czy też w zachowaniu rodzimych wartości. Postawa obronna może się wiązać ze zjawiskiem substytucji kulturowej - zastępowaniem jednego elementu kultury przez inny, który ma takie samo lub podobne znaczenie.
Powstanie subkultury - kultury grupy cząstkowej, wyodrębniającej się od kulturowej wspólnoty wiekiem, zawodem, sytuacją materialną, regionem itp. albo całkowicie przeciwstawiającej się całości.
Tam, gdzie przestrzegane są zasady demokracji i poszanowania praw człowieka, zapewnia się w ramach państw wielonarodowościowych obiektywne warunki do zachowania przez obywateli swej tożsamości narodowej, otacza się troską rozwój kultur wszystkich narodów i grup narodowościowych, niezależnie od powszechnego uczestnictwa w ogólnopaństwowym życiu kulturalnym.
W państwach totalitarnych mamy do czynienia ze zjawiskiem dyskryminacji narodowościowej i kulturalnej, z brutalnym łamaniem prawa do samostanowienia o sobie. Do niebezpiecznych i szkodliwych zjawisk należą także rozbicie narodu i tworzenie odrębnych państw w imię partykularnych interesów politycznych czy ekonomicznych. Podobnie trzeba ocenić podsycanie waśni plemiennych i dążeń separatystycznych, czy też powstanie bardzo małych państewek niezdolnych do normalnego, samodzielnego bytu politycznego, gospodarczego i kulturalnego.
Jedną z cech współczesnego świata jest wzrastająca liczba wieloetnicznych państw imigranckich, a tym samym zaznaczający się z całą mocą problem wielokulturowości jako problem współistnienia odmiennych wartości w ramach jednego organizmu państwowego. To właśnie w takich krajach upowszechnia się „gastronomiczne” pojmowanie narodu, które jest w istocie opowiedzeniem się za ponowoczesną wizją stosunków etnicznych. Za ojczyznę wielokulturowości uważa się cztery kraje: Stany Zjednoczone, Kanadę, Australię i Nową Zelandię. Dzisiaj teza względności brzmi: „wszystkie <kultury> (zasadniczo etniczne) są równe”. Współczesny świat widziany z takiej perspektywy to wielki konstrukt wybranych elementow rzeczywistego dziedzictwa kulturowego, wartościujących zabiegów i subiektywno-społecznie tworzonych hierarchii wartości: kulturą staje się to, co ludzie pragną, aby nią było.
Projekt wielokulturowości związany jest z przemianami społecznymi i politycznymi wynikającymi z transformacji nowoczesności w kondycję ponowoczesną. Projekt ten zakłada, że kultura, tożsamość i etniczność stanowią znaczące kategorie w dyskursie politycznym i moralnym.Jednocześnie źródłem i locus tych wspólnot i jednostek realizujących odmienne strategie życiowe. Współdziałanie i wzajemne wpływy tych kategorii przekładają się na praktyki społeczne, które oddziałują na społeczności pozostające w przekonaniu o homogeniczności ich modelu kultury.
W takiej przestrzeni przygotowywane są i realizowane programy wielokulturowe, określane są metody porozumienia i współpracy między grupami etnicznymi, między dominującą populacją narodową a mniejszościami i imigrantami. Wymiar etniczny stanowi jedną z podstawowych osi wyznaczających kulturowe odmienności w obrębie szerszych populacji.
Etniczność jest historycznie ukształtowanym kompleksem specyficznych cech społeczno - kulturowych odnoszących się do etnosu. Jako zespół cech charakteryzujących kulturę wspólnoty odrębnej etnicznie, przyjmowany jest jako synonim grupy etnicznej, bliski pojęciu tożsamości etnicznej czy narodowej.Etnos, jak pisze Grzegorz Babiński, pojmowany jest jako matecznik etniczny, prazbiorowość, z której wyodrębniają się w określonych warunkach historycznych i społecznych takie grupy, jak narody, narodowości, zbiorowości etniczne.Grupę etniczną odnoszono w przeszłości do grup ludzi, którzy byli spokrewnieni ze sobą w sensie biologicznym, bądź zbiorowość o niższym stopniu zorganizowania. Obecność zastosowanego terminu rozszerzono i obejmuje on podstawowe cechy każdej jednostki, co pozwala na określenie jej jako członka danej wspólnoty lub na jej autoidentyfikację etniczną. Stąd najczęściej etniczność definiowana jest w kontekście grupy o wspólnych tradycjach kulturowych i poczuciu tożsamości. Wobec powyższego grupa etniczna jest jedną z wielu grup społecznych, czyli istnieje w niej pewien stopień powiązania lub zależności między członkami grupy, zachodzi między nimi interakcja, mają wspólny cel i normy, istnieje określona struktura oraz świadomość członków, że stanowią wspólnotę, pewną odrębną całość w stosunku do innych grup. Zbiorowość ta funkcjonuje więc w określonym, własnym systemie, mniej lub bardziej zorganizowanym, którego elementy są sprzężone, współzależne, lecz nie pozostają z sobą w dynamicznych zależnościach. Grupy etniczne mogą być powiązane przez poczucie historii i tradycji (Żydzi), język (Indianie), geografię (Skandynawowie), socjologiczną definicję rasy (Murzyni amerykańscy), religię (muzułmanie) i tym podobne.
Etniczność jest aspektem społecznej relacji między jednostkami uważającymi się za odrębne kulturowo od członków innych grup, z którymi pozostają one w minimum regularnej interakcji.Dlatego może być również określona jako tożsamość społeczna (oparta na odrębności innych), charakteryzowana za pomocą metaforycznego względnie fikcyjnego pokrewieństwa. Sam termin „etniczność” wywodzi się z greckiego ethnos, określającego „lud” lub „naród”. W dzisiejszym znaczeniu „etniczność” służy zawsze do charakterystyki grupy społecznej, która posiada pewien stopień zwartości i solidarności oraz świadomość wspólnego pochodzenia.
Jak pisze W. J. Burszta, termin „grupa etniczna” zastąpił dawniej powszechnie używane pojęcia „plemienia”, „społeczności plemiennej” czy „społeczeństwa tradycyjnego”. Rzecz jednak nie w zamianie terminologicznej, która odzwierciedla odpowiednią zmianę w sposobie myślenia antropologów, a w przejściu od badań izolacjonistycznych poszczególnych kultur traktowanych jako statyczne jednostki strukturalno - funkcjonalne do analiz dynamiki, złożoności i wzajemnych związków różnego rodzaju etnicznych grup.
Thomas Hylland Eriksen wyodrębnia następujące podstawowe typy grup etnicznych:
Miejskie mniejszości etniczne. Badania takich grup dotyczą procesów adaptacji imigrantów do warunków industrialnych, kwestii rasowych, relacji mniejszości do społeczeństwa goszczącego oraz problemów zmiany kulturowej. W tym kontekście głownie rozwija się ideologia multikulturalizmu, a grupy z reguły podporządkowują się zasadom kapitalistycznego systemu produkcji i konsumpcji.
Ludy tubylcze (miejscowe). Jest to określenie - często o zabarwieniu eufemistycznym - pierwotnych mieszkańców danego terytorium, którzy obecnie pozbawieni są większej władzy politycznej i tylko częściowo zintegrowani są z dominującym narodem tworzącym państwo. Ludy takie reprezentują pozbawiony państwa system polityczny i często pozostają na przedindustrialnym etapie sposobu produkcji.
Protonarody. Są to: Kurdowie, Palestyńczycy, Sikhowie, Tamilowie i ciągle pojawiający się kolejni kandydaci, którzy pretendują do miana „prawdziwego” narodu. Grupy te mają swoich liderów politycznych jak i ideologów podkreślających podstawowe dążenie ruchów nacjonalistycznych, jakim jest własne państwo. Często są one zwarte terytorialnie i zakorzenione, zróżnicowane pod względem klasowym i poziomu wykształcenia, liczniejsze niż ludy tubylcze i miejskie mniejszości etniczne. Określane niekiedy są „narodami bez państwa”.
Grupy etniczne w „społeczeństwach pluralistycznych”. Jest to określenie państwa będącego tworem kolonializmu i składającego się z kulturowo heterogenicznych populacji tj. Jamajka, Indonezja i Kenia. Grupy tworzące takie społeczeństwa, mimo jednolitego systemu ekonomicznego i politycznego, są bardzo odmienne.
Wobec kształtowania się społeczeństw wielonarodowych, uznania zróżnicowania etnicznego jako zjawiska trwałego, rezygnacji z asymilacji wobec odwracalności procesów asymilacyjnych etniczność przestała być postrzegana jako atrybut grup mniejszościowych, grup imigranckich, lecz stała się cechą, częścią składową grup większościowych, dominujących. W tym kontekście etnologia akcentuje wielość kultur (etnosów), bardziej aspekt wyróżników niż powszechników kulturowych, bardziej elementów kultury, funkcjonujących bezrefleksyjnie i na pół refleksyjnie niż wytworów wyspecjalizowanych, bardziej kultury ludu, mas niż elit, bardziej to, co ma wyraz terytorialny niż ogólnej, uniwersalnej teorii kultury. Podkreśla nie jedność kultury globalnej, lecz jej zróżnicowanie, zwracając uwagę na kręgi kulturowe powstałe z wytworów lokalnych oraz nałożenia się na siebie kultur drogą dyfuzji i kontaktu.Według A. Cohena tożsamości etniczne ujawniają się wówczas, kiedy niezbędna jest nieformalna organizacja polityczna, której zadaniem jest tworzenie bariery kulturowej wobec jakiejś grupy konkurencyjnej, aspirującej do podobnych lub analogicznych celów. W ten sposób wywołana więź etniczna stanowi rodzaj „symbolicznego kapitału” w walce politycznej.
W sytuacji, gdy członkowie grupy etnicznej mają poczucie wspólnoty interesów i posiadają organizacyjny aparat , który służy jej wyrażaniu, pojawia się kategoria związku etnicznego. Może przyjmować on postać partii politycznych, religijnych organizacji czy klubów „narodowych”. Najwyższym stopniem etnicznego zorganizowania jest społeczność etniczna, posiadająca własne terytorium z wyznaczonymi, choć zmiennymi granicami.
Zjawiskiem stosunkowo niedawnym są antropologiczne badania nad nacjonalizmem. Nacjonalizm jest jedną z tych kategorii politycznych, które na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci zmieniły swoją konotację. Dziś słowo „nacjonalizm” występuje w rozmaitych kontekstach. Używane jest w odniesieniu do sytuacji, gdy brak jest państwa narodowego i toczy się o nie walka, jak również do warunków, gdy byt państwa nie jest zagrożony, przeciwnie, prowadzi ono politykę podbojów terytorialnych. O nacjonaliźmie mówi się w przypadku społeczeństw homogenicznych etnicznie, ale też w relacji do społeczeństw wielokulturowych. Łączony jest on z polityką, kulturą, gospodarką i szczególną postawą psychiczną, dlatego niemożliwe jest podanie jednej definicji nacjonalizmu. Jedni postrzegają nacjonalizm jako prąd ideowy związany z odrodzeniem etnicznym, drudzy jako rezultat procesów politycznych. Jedno jest pewne - nacjonalizm jest powszechny i występuje u wszystkich narodów: dojrzałych i tych dopiero się wyłaniających, małych i dużych, historycznych i niehistorycznych, mających swoje państwa i tych pozbawionych własnego bytu politycznego. Nacjonalizm ze swej istoty jest dowodem, że naród musi być potraktowany jako grupa endogamiczna, gdyż w ten sposób podtrzymywany jest organizujący świadomość narodową mit pochodzeniowy. Stąd bierze się generalna nieufność wobec każdej grupy i każdej jednostki, której przypisuje się cechy obcości. Zbyt duża liczba „obcych”, choćby w postaci konkurencyjnych grup etnicznych, jest zagrożeniem dla homogeniczności narodu. Zagrożenie takie jest przenoszone na teren tzw. obiektywnych wyznaczników narodowego bytu, czyli na pojęcie „naszego terytorium” jako autonomicznego znaku odrębności: im więcej na tym terytorium „obcych”, tym bardziej subiektywne poczucie narodowej wspólnoty może być zagrożone.
Jak wynika z toku wywodu, pojęcia etniczności, narodu i nacjonalizmu są wzajemnie powiązane. Wprawdzie na poziomie analitycznym „nacjonalizm” i „etniczność” różnią się zasadniczo - ten pierwszy pojawia się wówczas, gdy w grę wchodzi ingerencja państwa, działającego „w imieniu” jakiejś grupy etnicznej - ale praktyka badawcza uzmysławia, jak wiele jest tutaj niejasności. Bywa tak, że nacjonalizm jest wyrazem ideologii wieloetnicznej, a nawet ponadetnicznej i odwołuje się do praw obywatelskich, a nie do kulturowych korzeni.
Współczesny człowiek jest szczególnie spragniony poznawania, podróżowania, odkrywania, dziwienia się różnorodnością. Obecny, zglobalizowany świat niby się skurczył, zburzył wiele granic, jednak nie rezygnuje z różnic etnicznych i ukierunkowuje się ku ich rewaloryzacji oraz rewitalizacji, ku nowym formom kulturowego trwania. Dlatego warto je poznać, aby zrozumieć innych oraz siebie oraz kreować paradygmat współistnienia.
BIBLIOGRAFIA
Babiński G., Pogranicze polsko - ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 1997
Budyta-Budzyńska M., Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2010
Burszta W. J., Antropologia kultury, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1998
Gajda J., Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008
Nikitorowicz J., Grupy etniczne w wielokulturowym świecie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Sp. z o.o., Sopot 2010
Paleczny T., Stosunki międzykulturowe. Zarys problematyki, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Kraków 2005,
Tolerancja i wielokulturowość. Wyzwania XXI wieku, pod red. A. Borowiak i P. Szaroty, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej „Akademica”, Warszawa 2004
Wzory wielokulturowości we współczesnym świecie, pod red. K. Golemo, T. Palecznego, E. Wiącek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006
T. Paleczny, Stosunki międzykulturowe. Zarys problematyki, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Kraków 2005, s. 148
W.J. Burszta, Antropologia kultury, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1998, s.150
J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, s.122
J. Nikitorowicz, Grupy etniczne w wielokulturowym świecie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Sp. z o.o., Sopot 2010, s. 9
J. Gajda, Antropologia kulturowa..., wyd. cyt., s. 20
Tamże, s. 32
Tamże, s. 111
P. Boski, Edukacja wielokulturowa (w) Tolerancja i wielokulturowość. Wyzwania XXI wieku, pod red. A. Borowiak i P. Szaroty, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej „Akademica”, Warszawa 2004, s.168
W.J. Burszta, Antropologia kultury, wyd. cyt., s. 149, 150
J. Gajda, Antropologia kulturowa..., wyd. cyt., s.119, 120
W.J. Burszta, Antropologia kultury, wyd. cyt., s.154
M. Szopski, Dylematy wielokulturowości w metropoliach Europy (w) Tolerancja i wielokulturowość..., wyd. cyt., s.79
J. Nikitorowicz, Grupy etniczne w ..., wyd. cyt., s. 10
K. Warmińska, Pamięć społeczna w walce o uznanie w społeczeństwie wielokulturowym (w) Wzory wielokulturowości we współczesnym świecie, pod red. K. Golemo, T. Palecznego, E. Wiącek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 205
Tamże, s.21
G. Babiński, Pogranicze polsko - ukraińskie. Etniczność, zróżnicowanie religijne, tożsamość, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 1997, s. 26
J. Nikitorowicz, Grupy etniczne w ..., wyd. cyt., s.25, 26
W. J. Burszta, Antropologia kultury, wyd. cyt., s.136
Tamże, s.135, 136
J. Nikitorowicz, Grupy etniczne w ..., wyd. cyt., s.39, 40
W. J. Burszta, Antropologia kultury, wyd. cyt., s.139
M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 188
W. J. Burszta, Antropologia kultury, wyd. cyt., s.149
J. Nikitorowicz, Grupy etniczne w..., wyd. cyt., s. 18
3