Szczegółowa charakterystyka części mowy

Uwzględniając powyższe uwagi należałoby dokonać następującej, ściślejszej klasyfikacji części mowy:

1. Rzeczowniki - wyrazy samodzielne nazywające, odmienne przez przypadki i liczby, mające natomiast stały i określony rodzaj. Nazywają osoby (człowiek, dziecko, król, pisarz), istoty żyjące (drzewo, muchomór, pies), przedmioty (biurko, długopis, fabryka, dolina), zjawiska (burza, deszcz) i pojęcia abstrakcyjne (smutek, uciecha, sukces, miłość). Do rzeczowników zalicza się także nazwy czynności (czytanie, mowa), cech (biel, starość) i liczb (jedynka, piątka, podwójność), przy czym nazwy te są bardziej abstrakcyjne od informacji przekazywanych przez czasowniki, przymiotniki i liczebniki. Rzeczownikami są wreszcie nazwy własne, odnoszące się do indywidualnych osób, istot, rzeczy, a więc imiona, nazwiska, tytuły, nazwy geograficzne (Adam, Mickiewicz, Chłopi, Warszawa, Śnieżka).

Rzeczowniki odpowiadają na pytania kto? co?, jeśli występują w roli podmiotu. Mogą również pełnić funkcję dopełnienia lub okolicznika (często wraz z przyimkiem) i wtedy odpowiadają na pytania poszczególnych przypadków: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim? o czym?. W pewnych przypadkach także przydawka bywa wyrażona rzeczownikiem (w dopełniaczu: dom ojca). Wreszcie rzeczownik (w narzędniku) może spełniać rolę orzecznika w orzeczeniu złożonym (Michał jest studentem).

2. Przymiotniki - wyrazy samodzielne określające, odmienne przez przypadki, liczby i rodzaje, podlegają też zazwyczaj stopniowaniu, nazywają cechy jakościowe osób i przedmiotów (jaki?).

3. Liczebniki - wyrazy samodzielne określające, odmienne przez przypadki i rodzaje, zwykle mające określoną liczbę, niektóre jednak mają odrębne formy liczby pojedynczej i mnogiej. Jako główne kryterium ich wyróżnienia przyjmuje się, że określają liczbę lub kolejność przedmiotów (ile? który z kolei?).

4. Zaimki - wyrazy samodzielne, nie mają treści znaczeniowej, pełnią funkcję różnych innych części mowy: rzeczowników, przymiotników, liczebników i przysłówków i przejmują ich właściwości.

5. Czasowniki - wyrazy samodzielne informujące, odmienne przez osoby, informują o czynnościach, stanach i zjawiskach (co robi? co się z nim dzieje?).

6. Przysłówki - wyrazy samodzielne określające, nieodmienne, podlegają jednak często stopniowaniu, nazywają cechy jakościowe czynności (jak? gdzie? kiedy?).

7. Przyimki - wyrazy niesamodzielne relacyjne, nieodmienne, informują o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami.

8. Spójniki - wyrazy niesamodzielne relacyjne, nieodmienne, informują o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami i czynnościami.

9. Wykrzykniki - wyrazy samodzielne nieodmienne uznawane niekiedy za informujące. Nie należą do wyrazów znaczących, gdyż wyrażają uczucia lub pełnią funkcję apeli, nie są więc znakami przedmiotów czyichś myśli.

10. Partykuły (modulanty) - wyrazy niesamodzielne modyfikujące, nieodmienne, wzmacniają lub modyfikują znaczenie innych wyrazów.

wyrazy	Części mowy
algebra, alibi, aluminium, białość, burza, czerń, czerwień, część, człowiek, ćwierćnuta, deszcz, dzień, głębokość, góra, grubość, instruktaż, kamień, litr, malaria, mercedes, okno, okolica, organy, pan, pole, Polska, połowa, prosta, przyjaźń, przystanek, ręka, rzut, siad, skok, spirytualia, szóstka, tabu, wieczór, wysokość,	rzeczownik
szkoda, żal, wstyd	Rzeczownik/ czasownik niefleksyjny
powinien, rad, gotów, można, trzeba, należy, warto, wiadomo	Czasownik niefleksyjny
ćwierć, milion, tysiąc, zero, jeden, oba, trzy, pięć, dwadzieścia,	Liczebnik główny
mnóstwo, kilka, kilkanaście, parę, wiele	Liczebnik główny nieokreślony
dwoje, oboje, pięcioro, dwadzieścioro	Liczebnik zbiorowy
kilkoro	Liczebnik zbiorowy nieokreślony
pół, półtora	Liczebnik ułamkowy
pierwszy, drugi, trzeci, setny	Liczebnik porządkowy
jednoraki, siedmioraki	Liczebnik wieloraki
dwakroć, dwukrotnie	Liczebnik przysłówkowy
kilkakrotnie	Liczebnik przysłówkowy nieokreślony
ja, ty, on, my, wy	Zaimek rzeczowny osobowy
on, ów, ten, ten sam	Zaimek rzeczowny wskazujący
mój, twój, swój, nasz, wasz, jego, jej, ich	Zaimek rzeczowny dzierżawczy
się	Zaimek rzeczowny zwrotny
kto, co, cóż	Zaimek rzeczowny pytajny
kto, co	Zaimek rzeczowny względny
nikt, nic	Zaimek rzeczowny przeczący
ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek, byle kto, byle co	Zaimek rzeczowny nieokreślony
wszyscy	Zaimek rzeczowny upowszechniający
taki, taki sam, inny	Zaimek przymiotny wskazujący
jaki, który, czyj	Zaimek przymiotny pytajny
jaki, który, czyj	Zaimek przymiotny względny
niczyj, nijaki, żaden	Zaimek przymiotny przeczący
jakiś, któryś, czyjś, jakikolwiek, pewien, jaki taki	Zaimek przymiotny nieokreślony
każdy	Zaimek przymiotny upowszechniający
tyle	Zaimek liczebny wskazujący
ile	Zaimek liczebny pytajny/względny
ileś, kilka, trochę	Zaimek liczebny nieokreślony
dużo, mało	Przysłówek, zaimek liczebny nieokreślony
tu, tutaj, tam, stąd, wtedy, tak, tak samo, inaczej	Zaimek przysłowny wskazujący/ przysłówek
jak, gdzie, skąd, odkąd, dokąd, kiedy, gdy, czemu, dlaczego, którędy, kędy	Zaimek przysłowny względny/pytajny
nijak, nijako, nigdzie, znikąd, donikąd, nigdy	Zaimek przysłowny przeczący
jakkolwiek, gdziekolwiek, niekiedy, gdzie bądź, którędy bądź, jakoś, gdzieś, dokądś	Zaimek przysłowny nieokreślony
wszędzie, zawsze, zewsząd	Zaimek przysłowny upowszechniający
chodzić, czuć, czytać, dawać, grzmieć, pracować, spać, uczyć się, wisieć, słychać, widać, czuć, stać, świtać, brakować, należeć, mdlić	Czasownik
blisko, daleko, dobrze, dużo, głucho, mocno, przeciwnie, szybko, wiele, wyraźnie, wysoko, bardzo, do dziś, drogą, góra (milion, góra dwa), het, na schwał, nieco, opodal, piechotą, prawie, przenigdy, ukradkiem, wczoraj, wkrótce, wprost, zaraz, zbyt	Przysłówek
prawdopodobnie, zupełnie, bez mała, na pewno	Modulant/ przysłówek
bez, dla, jako (występującego jako pełnomocnik), ku, między, na, niż (mam przyjaciela lepszego niż ty), o, od (ode), opodal (czegoś), przed, w (we), wbrew, z (ze), za	Przyimek
albo, ani, czyli, i, im, jako, lub, nie (panna nie panna), niż, tylko, tym, więc, bo, bowiem, chociaż, gdy, gdyby, ponieważ, zanim, że, żeby, to (jak chcesz, to…)	Spójnik
mianowicie, na przykład	Modulant/spójnik
aha, dobra, doprawdy, istotnie, no, oczywiście, owszem, pewno, tak, zaiste, zgoda, z pewnością, ale, ani (ani mi się śni), nie, czyżby	Modulant waloryzujący
bodaj, byle, oby, nuże, niech, niechaj, niechże, by, bym, byś, byśmy, byście, być może, chyba, czyżby, jakoby, może, niby, pewnie, rzekomo	Modulant modalny
choć, jedynie, jeno, jeszcze, już, tylko, wprost, zwłaszcza, niespełna, około, ponad, z (ze; rozmawialiśmy ze dwie godziny), gdzieś, tuż (tuż obok, tuż za rogiem), wprost, zaraz	Modulant sytuujący
aż, nawet, nie (nie on, nie kupił), niestety, raczej, również, aż, nawet, nie (nie on, nie kupił), niestety, raczej, również	Modulant afektujący
ach, aj, ech, hej, och, oj, ojej, rany boskie, ahoj, cześć, dobranoc, hej, hura, hurra, a sio, dalej, hetta, hola, nuże, prr, sio, stop, uwaga, wio,	Wykrzyknik

---