Historia, historia Polski matura

POLSKA. HISTORIA. PRAHISTORIA

Pierwsze ślady bytowania człowieka na ziemiach pol. pochodzą sprzed ok. 400-500 tys. lat (Trzebnica) i są związane z homo erectus. Następne to środkowopaleolityczne znaleziska sprzed ok. 200-40 tys. lat odkryte w południowej Polsce (gł. okolice Krakowa, jaskinie pod Ojcowem), pozostałości obozowisk człowieka neandertalskiego trudniącego się łowiectwem, z ok. 38 000-8300 p.n.e. Górnopaleolityczne osadnictwo człowieka współczesnego kopalnego, myśliwego, twórcy m.in. kultury jerzmanowickiej, kultur oryniackich , wschodniograweckich, a także kultury świderskiej . Ten okres gospodarki łowiecko-zbierackiej kończy okres mezolitu, reprezentowany w Polsce między innymi przez kulturę komornicką ; i janisławicką. Około 4500 p.n.e. Rozpoczął się okres neolitu z gospodarką rolniczą. Wówczas przybyły z Pd. na nasze ziemie plemiona rolników-hodowców ( ceramiki wstęgowej rytej kultura). Świadectwem neolityzacji obszaru Polski jest wykształcenie w IV tysiącl. p.n.e. kultury pucharów lejkowatych. W końcu IV tysiącl. p.n.e. Pojawiła się na większą skalę orka sprzężajna, rozwijało się górnictwo krzemienia (pucharów lejkowatych kultura, amfor kulistych kultura; — Krzemionki), pojawiła się miedź. Po 1700 p.n.e. Rozwinęła się umiejętność wytopu brązu, a ok. 1250 p.n.e. Ukształtowała typowa dla pol. epoki brązu i wczesnej epoki żelaza kultura łużycka , wg dawniejszych poglądów uważana za prasłow., Wchodząca w skład eur. Kręgu kultur pól popielnicowych. W późniejszym okresie (VII-VI w. p.n.e.) Charakteryzowały ją wielkie osiedla obronne (np. Biskupin). W IV-III w. p.n.e. Pojawiły się w Polsce silne wpływy Celtów, którzy osiedlili się wyspowo na pd. kraju. Rozwijała się wówczas produkcja żelaza dymarki). W pierwszych wiekach n.e. ziemie pol. weszły w orbitę ożywionych kontaktów z cesarstwem rzymskim. Przez nasze ziemie biegł wtedy jeden z najważniejszych szlaków handl. Europy (bursztynowy szlak). Na ziemiach pol. wiódł on poprzez obszary zajmowane do poł. V w. n.e. Przez ludność kultury przeworskiej . Pojawiły się wówczas liczne importy rzym. (m.in. ozdoby, monety, naczynia). Materiały archeol. Związane z kulturą przeworską ukazują obraz ludu o rozwiniętym rzemiośle (wyspecjalizowane garncarstwo, metalurgia żelaza), integralnie związanego z rytmem kulturowego rozwoju plemion barbarzyńskiej Europy (np. bogato wyposażone groby, tzw. książęce, świadczące o silnym rozwarstwieniu społ.). W pierwszych wiekach n.e. Nastąpiła migracja plemion gockich znad M. Bałtyckiego, wzdłuż Wisły i Bugu (wielbarska kultura) ku stepom nadczarnomor. ( Czerniachowska kultura). Od pocz. VI w. n.e. źródła archeol. Rejestrują nasuwanie się od wsch. na ziemie pol. ludności słowiańskiej. Badania archeol. Poświadczają stopniowy rozwój kulturowy i demograficzny plemion słow. zamieszkujących obszary między Bugiem a Odrą, rozwój, który w poł. X w. Zaowocował wykrystalizowaniem się państwa piastowskiego.

PIASTOWIE

Polityka. W IX-X w. na ziemiach pol. istniało kilka wczesnopaństw. organizacji terytorialnych, spośród których największe znaczenie osiągnęli Wiślanie wokół Krakowa i Polanie wokół Gniezna. Ekspansja Polan doprowadziła do zjednoczenia w X w. Większości plemion zamieszkujących te ziemie i stworzenia państwa pod dziedziczną władzą Piastów (wg tradycji kolejno Siemowit, Lestko, Siemomysł). Pierwszym jej hist. księciem był Mieszko I, który objąwszy władzę zapewne na pocz. lat 60., przyjął z Czech 966 chrzest )chrzest Polski) i uzyskał utworzenie biskupstwa misyjnego w Poznaniu, przez co Polska weszła w krąg kultury zach., a chrześcijaństwo zach. (katolicyzm) zaczęło odgrywać istotną rolę w jej dziejach (katolicki Kościół); następnie Mieszko opanował środk. Pomorze, podporządkował sobie Pomorze Zach., obronił się przed ekspansją niem. (Zwycięstwo pod Cedynią 972, odparcie wyprawy ces. Ottona II 979), ok. 990 przyłączył do swego państwa Śląsk i Małopolskę z Krakowem, tworząc względnie scentralizowane państwo Słowian lechickich (od legendarnego Lecha). Pod koniec panowania Mieszko I oddał państwo pod zwierzchnictwo i opiekę papieża w celu zabezpieczenia niezależności polit. i kośc. Polski od Niemiec. Politykę konsolidacji państwa i dalszej ekspansji terytorialnej kontynuował Bolesław I Chrobry. Na zjeździe z ces. Ottonem III w Gnieźnie 1000 utworzono niezależną od Niemiec metropolię kośc. w Gnieźnie, z biskupstwami w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Próba 1003-04 opanowania Czech nie powiodła się, ale powodzenie przyniosły: cykl wojen polsko-niemieckich 1002-18 (zajęcie Milska i Łużyc) i wyprawa ruska 1018 (przyłączenie Grodów Czerwieńskich, przejściowe opanowanie Kijowa); swoje panowanie zakończył koronacją 1025. Po śmierci Bolesława I nastąpił okres dezorganizacji wewn., interwencji sąsiadów i utraty niezależności od Niemiec za panowania Mieszka II i Bezpryma, a następnie reakcja pogańska na Mazowszu i na przeł. 1040 i 1041 próba uniezależnienia się tej dzielnicy (tzw. bunt Miecława). Jedność państwa (bez Pomorza) i jego stabilizację przywrócił 1047-50 (w sojuszu z Rusią) Kazimierz I Odnowiciel, odnawiając również organizację kośc.; wówczas też Kraków stał się stol. państwa. Bolesław II Śmiały trzykrotnie interweniował w spory dynastyczne na Węgrzech i na Rusi Kijowskiej; w kraju wzmocnił osłabioną organizację kośc. oraz, dzięki koronacji 1076, międzynar. pozycję Polski; opozycja możnych i stracenie 1079 jednego z jej przywódców, biskupa krak. Stanisława ze Szczepanowa, doprowadziły do buntu niezadowolonych i ucieczki króla z kraju. Podczas rządów jego brata Władysława I Hermana powróciła zależność Polski od cesarstwa oraz umocniła się pozycja możnowładców (Sieciech). Wzmocnienie władzy książęcej oraz znaczenia Polski przyniosło panowanie Bolesława III Krzywoustego, który 1109 odparł interwencję zbrojną króla niem. Henryka V, następnie opanował Pomorze Gdańskie i ziemię lubuską oraz narzucił zwierzchność Pomorzu Zach., rozpoczynając 1124-28 jego chrystianizację (1140 utworzenie biskupstwa pomor. w Wolinie); 1135 złożył hołd ces. Lotarowi III, zapewne tylko z Pomorza Zach. i Rugii.

Próbą pogodzenia idei jedności państwa z uprawnieniami dziedzicznymi 4 synów był testament Bolesława III Krzywoustego 1138, dzielący kraj między nich na zasadach senioratu i pryncypatu; nastąpił ponad stupięćdziesięcioletni okres rozbicia dzielnicowego. Wkrótce między braćmi rozpoczęły się walki, zakończone porażką i 1146 ucieczką z kraju seniora Władysława II Wygnańca; dwie niem. wyprawy interwencyjne nie przywróciły mu władzy, a jedynie wymusiły 1157 w Krzyszkowie hołd lenny nowego princepsa, Bolesława Kędzierzawego, wobec cesarza. Zasady senioratu i pryncypatu upadły, utrzymało się jednak decydujące znaczenie księcia rządzącego w Krakowie. Poszczególne dzielnice korzystały z coraz większej samodzielności polit., a w wyniku dalszych podziałów dynastycznych ich liczba rosła. Szczególnie Śląsk (z dominującą rolą księstwa wrocł.), w mniejszym stopniu Kujawy i Mazowsze, rozpadły się na znaczną liczbę drobnych księstw, rządzonych przez poszczególne linie Piastów; Małopolska i Wielkopolska okresowo tylko ulegały dalszym podziałom. Sytuację polit. rozdrobnionych, słabych i skłóconych między sobą księstw pogarszała ekspansja na ziemie pol. Brandenburgii (utrata ziemi lubuskiej, utworzenie Nowej Marchii), najazdy Litwinów i Prusów (przed którymi mieli Polskę osłonić Krzyżacy , 1226 osadzeni przez Konrada Mazowieckiego na ziemi chełmińskiej) oraz Mongołów (bitwa pod Legnicą 1241). Utrzymująca się jedność kośc. prowincji, tradycja dawnego Królestwa oraz zacieśniające się związki gosp., zwł. między Małopolską i Śląskiem, a równocześnie hamujące rozwój gospodarki: chaos polit., rozboje na drogach, ogromna liczba komór celnych utrudniających handel, rozdzielenie granicami księstw dóbr możnych — sprzyjały tendencjom zjednoczeniowym. Pojawiły się one już w latach 30. XIII w. (Henryk I Brodaty), nasiliły się u schyłku tego stulecia (Henryk IV Probus, Przemysł II i jego koronacja 1295). Po krótkim okresie rządów czes. Przemyślidów (Wacław II i Wacław III), których polityka ścisłych związków z Brandenburgią i Krzyżakami wywołała silną opozycję, udało się ks. kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi zjednoczyć Małopolskę, ziemie sieradzką i łęczycką, Kujawy, Pomorze Gdańskie (które jednak już 1308-09 zagarnęli Krzyżacy) i wreszcie 1314 resztę Wielkopolski oraz 1320 koronować się w Krakowie, co zamknęło okres rozbicia dzielnicowego.

Okrojone terytorialnie państwo pol. stanęło wobec wrogiego sobie sojuszu czes.-krzyżackiego; od 1327 rozpoczął się proces uzależniania lennego przez Czechy nadal piastowskich księstw śląskich, a Łokietek, mimo połowicznego sukcesu 1331 w bitwie z Krzyżakami pod Płowcami, 1332 utracił Kujawy (→ wojny polsko-krzyżackie). Konsolidacji zjednoczonego państwa dokonał jego syn, Kazimierz III Wielki, przerywając pasmo wojen z Czechami (pokoje 1335 i 1348) i Krzyżakami (pokój kaliski 1343, na mocy którego odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską, zrzekając się Pomorza Gdańskiego). W 1340-66 toczył zwycięskie wojny z Litwą i Mongołami o Ruś Halicko-Wołyńską, obejmując na wsch. granicami Polski znaczne obszary niepol. etnicznie; niepowodzeniem zakończyły się próby odzyskania Śląska (1348). Równocześnie — dzięki reformom skarbowym (reorganizacja podatków, ceł, reforma pieniądza), sądowym (→ statuty Kazimierza Wielkiego), popieraniu rozwoju miast (liczne lokacje, przywileje), organizacji osadnictwa wiejskiego, rozbudowie systemu obronnego państwa (zamki, mury miejskie) — doprowadził do znacznej stabilizacji wewn. i rozwoju gosp. kraju. Na mocy układów z węg. Andegawenami (1339, 1355) uznał za następcę tronu swego siostrzeńca, Ludwika Węgierskiego (I Wielkiego). W imieniu Ludwika rządy w Polsce sprawowała jego matka, Elżbieta Łokietkówna; w celu uzyskania zgody możnych i szlachty na następstwo tronu w Polsce dla swych córek, Ludwik 1374 wydał przywilej → koszycki , stanowiący podstawę wzrostu pozycji szlachty i ograniczania zakresu władzy króla. Po śmierci Ludwika tron 1384 objęła jego córka Jadwiga; w następstwie układu Polski z Wielkim Księstwem Litew. (akt w Krewie 1385) Jadwiga poślubiła w. ks. litew. Jagiełłę, który 1386 przyjął chrzest (jako Władysław) i został koronowany na króla Polski, zapoczątkowując dyn. → Jagiellonów.

Ustrój. Państwo pol. we wczesnym średniowieczu miało charakter patrymonialny — uznawano je za dziedziczną własność dynastii panującej (konsekwencją były → regalia,1, zwł. ziemi). Udział czynnika społecznego w rządach realizował się na → wiecach , gdzie decydującą rolę odgrywali możni, oraz podczas elekcji władców, dokonywanych w obrębie dyn. Piastów. Władza monarchy była w pewnym stopniu ograniczana przez jego radę i wiece oraz, stopniowo, przez coraz bardziej rozszerzane przywileje jednostkowe i ziemskie; umocnieniu władzy panującego sprzyjała ciągłość dynastyczna, a podniesieniu autorytetu międzynar. i wewn. — koronacja i tytuł królewski. W okresie rozbicia dzielnicowego (po 1138) początkowo władza książęca była podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa) i podlegających mu książąt dzielnicowych (zasada senioratu); stopniowo książęta ci stawali się niezależni, przejmując w swoich dzielnicach uprawnienia księcia zwierzchniego. Dzielnice ulegały podziałom między wszystkich

zstępnych linii męskiej, a przy ich braku — między męskich krewnych bocznych. W ważniejszych sprawach zwoływano wiece ogółu wolnej ludności grodu (miasta) i okolicy; możnowładcy w XIII w. odbywali zwykle doroczne zjazdy dzielnicowe (zw. także wiecami), na których zapadały postanowienia dotyczące ważniejszych spraw księstwa (nowych praw i przywilejów, podatków, rozpoczęcia wojny, zawarcia traktatu, małżeństwa księcia), oraz w razie potrzeby — międzydzielnicowe, z udziałem książąt tych dzielnic. Najznaczniejsi możni, zw. komesami, sprawowali urzędy państw. i zarząd grodów; nie odróżniano urzędów dworskich od państwowych. Najwyższym dygnitarzem w XI w. był komes nadworny (palatyn, wkrótce zw. → wojewodą ), zastępujący panującego w różnych dziedzinach zarządzania państwem, w sprawowaniu sądów oraz pełniący funkcję dowódcy wojsk; od pocz. XII w. drugim urzędnikiem na dworze był → kanclerz (2). Spośród urzędników lokalnych przed okresem rozbicia dzielnicowego najwyżej w hierarchii stali namiestnicy prowincji, po nich → kasztelanowie; od końca XIII w. lokalnym urzędnikiem król. był → starosta (→ urzędy w dawnej Polsce).

Społeczeństwo i gospodarka. Ludność zamieszkująca Polskę wczesnośredniowieczną dzieliła się na wiele grup, zróżnicowanych pod względem pozycji społ. i powinności wobec księcia (→ podatek — Podatki w Polsce). Znaczna ich część była obarczona rozmaitymi obowiązkami, świadczonymi księciu i jego administracji (ludność służebna). Możni, a także Kościół, otrzymywali od księcia ziemię wraz z chłopami, którzy stawali się ich poddanymi, coraz bardziej uzależnionymi od właściciela po otrzymaniu przez niego → immunitetu; chłopi świadczyli czynsze, niekiedy niewielkie robocizny. Wolność osobistą i prawo do własności zachowali wojowie, zobowiązani do służby wojskowej. Wokół grodów od X w. rozwijały się podgrodzia — osady typu miejskiego, w których mieszkali zarówno wolni, jak i poddani księcia, możnych i Kościoła; obok rolników coraz liczniejszą grupę stanowili rzemieślnicy oraz — mniej liczni — kupcy. W XIII w. społeczeństwo uformowało się w 4 wyodrębnione prawnie → stany.

Najliczniejsi byli chłopi, którzy pod wpływem organizowanej od XII w. kolonizacji cudzoziemskiej (gł. niem.), niosącej ze sobą swobody osadnicze, tzw. prawo → niemieckie (wolność osobista, dziedziczne użytkowanie ziemi, regulacja powinności, samorząd wiejski), ukształtowali się w stan, podporządkowany ekon. i sądowo właścicielom dóbr, jednak zróżnicowany społ. (najwyżej stojący → sołtysi , pełnorolni → kmiecie, uprawiający małe działki → zagrodnicy, z czasem bezrolni → chałupnicy i → komornicy ).

W wyniku przyjmowania prawa niem. następowała też przebudowa prawna i terytorialna miast (najpierw książęcych, potem także prywatnych), z → ławą; sądową z wójtem na czele i → radą; miejską z burmistrzami. Władzę w miastach monopolizowali bogaci kupcy, tworzący → patrycjat, wobec których w opozycji pozostawała reszta mieszkańców posiadających obywatelstwo miejskie, gł. rzemieślnicy (→ pospólstwo ). Pracownicy najemni i tzw. margines społ. nie mieli praw miejskich (plebs).

W XIII i XIV w. spośród warstwy wojów uformowała się jako „stan rycerski” → szlachta , stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan, do którego należało się przez urodzenie, później także w wyniku → nobilitacji bądź, gdy chodziło o cudzoziemców, przez → indygenat. Podstawą prawnego wyodrębnienia się szlachty był → immunitet, zwalniający jej majątki od ciężarów wobec państwa (z wyjątkiem służby wojsk.) oraz oddający jej władzę nad poddanymi, a później (od 1374) → przywileje szlacheckie uzyskiwane od panujących. Formalnie pierwszym stanem było duchowieństwo, które już w 1 poł. XIII w. wyjęto spod sądownictwa książęcego; dostęp do niego był w zasadzie otwarty i w średniowieczu wyższe godności kośc. były dość często obsadzane przez nieszlachtę.

Znaczny napływ obcej ludności w XIII w. oraz przesunięcie granic w XIV w. na wsch. doprowadziły do przekształcenia Polski w państwo niejednolite językowo i wyznaniowo. Wśród przybyszów gł. rolę odgrywali Niemcy — chłopi osadzani gł. na Śląsku, Pomorzu, Podkarpaciu, mniej licznie w Wielkopolsce, mieszczanie w dużych miastach, a w mniejszych (w zach. regionach Polski) — część duchowieństwa; ulegali oni polonizacji, jednak ich zwarte grupy na Śląsku i Pomorzu Zach. stały się zaczątkiem germanizacji tych ziem; w miastach patrycjat był z reguły niem. i polonizował się dopiero od XV w. Na Podkarpacie przybywali Wołosi, do miast na Rusi → Ormianie. Szczególne znaczenie mieli coraz liczniejsi od XIV w. → Żydzi, uchodzący przed prześladowaniami rel. z zach. Europy, korzystający z opieki władców i możnych panów, ale budzący — z powodu swej działalności gosp. — rosnącą niechęć konkurującego z nimi mieszczaństwa. Na przyłączonych ziemiach na wsch. przeważała prawosł. ludność ruska.

JAGIELLONOWIE

Polityka. Podstawowym problemem stojącym przed Władysławem II Jagiełłą było powstrzymanie ekspansji krzyżackiej; zwycięska wojna 1409-11, z wielkim zwycięstwem pol.-litew. pod → Grunwaldem 1410, zapoczątkowała zmierzch potęgi państwa krzyżackiego. Związek Polski z Wielkim Księstwem Litew. został zacieśniony unią w Horodle 1413 (gdzie m.in. zadecydowano o wspólnych zjazdach pol.-litew. oraz dokonano adopcji do pol. herbów 47 bojarskich rodów litew.). Zapewnienie sukcesji tronu pol. dla swych synów uzyskał Jagiełło za cenę przywilejów dla szlachty (→ czerwiński przywilej 1422, przywilej brzeski 1425, w którym sformułowano zasadę → neminem captivabimus nisi iure victum, → jedlnieński przywilej 1430). Krótkim epizodem było panowanie Władysława III Warneńczyka (za którego początkowo rządy sprawował biskup krak. Z. Oleśnicki). Wybrany także 1440 na króla Węgier, poległ pod Warną (1444), w wywołanej przez siebie (pod naciskiem dyplomacji papieskiej), niepotrzebnej dla Polski wojny z Turcją. Opozycji magnackiej, kierowanej przez Oleśnickiego, skutecznie przeciwstawił się Kazimierz IV Jagiellończyk, zapewniając sobie statutami → nieszawskimi 1454 przychylność szlachty i jednocześnie zapoczątkowując nimi rozwój szlacheckiego parlamentu. On też dokończył dzieła likwidacji zagrożenia krzyżackiego, zwyciężając Zakon w wojnie trzynastoletniej 1454-66; na mocy pokoju toruńskiego 1466 do Polski zostało przyłączone Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, rejon Malborka i Elbląga (→ Prusy Królewskie) oraz Warmia, a państwo krzyżackie stało się lennem Polski. Pozycję dynastii umocniło zdobycie przez król. syna, Władysława, korony Czech (1471) i Węgier (1490), a wewnątrz kraju — zapewnienie sobie prawa obsadzania godności biskupich. Rządy dwóch kolejnych Jagiellonów — Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka — przyniosły dalsze wzmocnienie pozycji szlachty, uzyskane w konstytucjach→ piotrkowskich 1496 i dzięki konstytucji → Nihil novi 1505.

Wiek XVI to okres największego, wszechstronnego rozkwitu kraju. Wyważona polityka zagr. Zygmunta I Starego doprowadziła do przyjaznych stosunków z Habsburgami (układ w Wiedniu 1515), uznania sekularyzacji państwa zakonnego (odtąd Prus Książęcych) i przyjęcia 1525 w Krakowie hołdu lennego Albrechta Hohenzollerna (→ hołd pruski), zawarcia 1533 trwałego pokoju z Turcją; toczyły się jedynie, ze zmiennym szczęściem i przerwami, wojny Litwy i Polski z Moskwą (zwycięstwa pod Orszą 1508 i 1514, utrata znacznych obszarów — uznana przez Rzeczpospolitą 1537; → wojny polsko-moskiewskie); ognisko zapalne stanowiło pogranicze z Mołdawią (zwycięstwo pod Obertynem 1531); po wygaśnięciu dyn. Piastów mazow. nastąpiła 1526-29 ostateczna inkorporacja Mazowsza. Oparcie się króla na magnatach zepchnęło szlachtę do opozycji i doprowadziło do sformułowania programu → egzekucji praw oraz → egzekucji dóbr. Politykę ojca kontynuował Zygmunt II August, początkowo nawet pogłębiając konflikt swym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną; stopniowo jednak król oparł się na średniej szlachcie, akceptując 1562-63 programy egzekucyjne. Najbardziej trwałym osiągnięciem było przełamanie oporów możnowładców litew. i doprowadzenie, na sejmie lubel. 1569, do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litew. unią realną (→ unia polsko-litewska); jednocześnie zacieśniono związek Korony z Prusami Królewskimi. Opracowany po raz pierwszy program polityki mor. przyniósł budowę floty wojennej i powołanie 1568 → Komisji Morskiej; konieczność wzmocnienia obrony Kresów pd.-wsch. przed najazdami Tatarów była przyczyną stworzenia stałego zaciężnego wojska → kwarcianego.

Ustrój. Konsolidacja państwa za rządów Kazimierza III Wielkiego i Ludwika Węgierskiego sprzyjała wytworzeniu się monarchii stanowej, której wyrazem prawno-ustrojowym było pojęcie → Korony Królestwa Polskiego: państwo wyodrębnione od osoby monarchy, zachowujące jedynie resztki elementów patrymonialnych, dominujących w okresie piastowskim. Po śmierci Kazimierza (1370) zwyciężyła zasada elekcyjności tronu (stąd zabiegi Władysława II Jagiełły o zapewnienie następstwa jego synom); elekcji dokonywano na zjeździe elekcyjnym, następnie odbywała się koronacja i nowy władca potwierdzał prawa i przywileje stanowe. W XIV i XV w. władza król. była szczególnie silna w dziedzinie zarządu państwem: król. prerogatywa nominacji wszystkich urzędników pozwalała na korzystny dla władcy ich dobór i realizację własnej polityki w prowincjach i ziemiach (władzę króla osłabiała jednak utrwalająca się zasada dożywotności sprawowania urzędów); król był najwyższym sędzią i nacz. wodzem: polityką zagr. kierował przy współudziale rady król., w której zasiadali najwyżsi w państwie dostojnicy. W ciągu XV w. ukształtował się dwuizbowy → sejm walny, składający się z króla, dostojników duchownych i świeckich (członków rady król., którzy później weszli w skład senatu), urzędników ziemskich i szlachty nie piastującej urzędów (których później zastąpili posłowie wybierani na → sejmikach ziemskich), początkowo także przedstawicieli miast i kapituł katedralnych; sejm pełnił funkcje ustawodawcze (prawo sądowe, podatki), zajmował się polityką wewn. i zagraniczną. Do realizacji niektórych celów szlachta, duchowieństwo lub miasta zawiązywały → konfederacje . Ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego zaczęły wykonywać sejmy walne i sejmiki ziemskie, których rola stopniowo się powiększała.

Przywileje nadawane szlachcie w okresie monarchii stanowej przez króla — ostatni raz w Nieszawie 1454 — od 2 poł. XV w. były uchwalane na sejmach przez nią samą i zawierane w ustawach, zw. wówczas konstytucjami. Nastąpił okres zw. demokracją szlachecką, w którym władzę — obok monarchy — sprawował stan szlachecki (z niewielkimi odstępstwami w przypadku biskupów, niekiedy pochodzenia mieszczańskiego). Organami uchwalającymi były: sejmiki ziemskie (na Litwie powiatowe) oraz trzy stany, obejmujące izbę poselską, senat i króla; w miastach król. — zgromadzenia miejskie pospólstwa i rady miejskie; na wsi — zebrania gromadzkie. Organy zarządzające: król, urzędy centr. (marszałkowie, kanclerz i podkanclerzy, podskarbiowie, hetmani), urzędy lokalne (starostowie); w miastach burmistrzowie i rady miejskie; na wsi sołtysi, w królewszczyznach i niektórych latyfundiach urzędy zamkowe z podstarościmi (burgrabiami). Sądy: król., ziemskie, grodzkie, podkomorskie, miejskie (ławnicze i radzieckie, wyższe prawa niem. jako apelacyjne), wiejskie (dominialne, ławnicze, zamkowe). W dobie królów elekcyjnych utworzono sądy centr.: Trybunał Koronny (1578), Trybunał Litew. (1581) i Trybunał Skarbowy Koronny (1613). W Prusach Król., zachowujących znaczny stopień odrębności ustrojowej, istniała Rada Prus. (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie, przedstawiciele Elbląga, Gdańska, Torunia); w najważniejszych sprawach (zwł. podatkowych) zwoływano ogólne zgromadzenie stanów; od pocz. XVI w. działał prowincjonalny sejm prus.; na sejmie lubel. 1569 ściślej zespolono Prusy Król. z Koroną (udział w senacie i izbie poselskiej), utrzymała się jednak odrębna reprezentacja stanów prus., zw. Sejmikiem Generalnym Pruskim. Akt unii lubel. 1569 wprowadził w Polsce i Wielkim Księstwie Litew. na zasadzie równości wspólność monarchy i sejmu, ale zachował osobne urzędy centr., skarb i wojsko.

Społeczeństwo i gospodarka. Istotne zmiany nastąpiły w XV i XVI w. w gospodarce, nieco mniejsze w stosunkach społecznych. Wraz ze wzrostem popytu na zboże nastąpiła rozbudowa → folwarków,

których produkcja była najczęściej oparta na → pańszczyźnie. Pogorszyło się położenie chłopów, którym stopniowo zabraniano opuszczania wsi (→ statut warcki 1423 i piotrkowskie konstytucje 1496), zwiększono wymiar pańszczyzny (do 3 dni tygodniowo z 1 łanu gruntów w poł. XVI w.). Nastąpił rozwój rynku wewn. (targi, jarmarki); rozwinął się eksport na zachód drogą mor., gł. zboża i produktów leśnych (spław Wisłą do Gdańska, także Wartą, Niemnem i Dźwiną), lądem — zwł. bydła i futer. W dużych miastach ugruntował dominującą pozycję kupiecki patrycjat, rozwijały się rzemiosła, powszechnie od XIV w. zorganizowane w → cechy . Szczególną pozycję zajmował Gdańsk, największe i najbogatsze miasto w Rzeczypospolitej, cieszący się dużą niezależnością i koncentrujący znaczną większość obrotów handl. drogą mor. z zach. Europy. Coraz większą rolę gosp. (gł. w rzemiośle) odgrywali Żydzi, licznie napływający do Polski w XVI w. (gł. z Niemiec), których kilkutysięczne skupiska powstały w Krakowie, Poznaniu, Lwowie, Lublinie, Przemyślu i Jarosławiu. W dziedzinie stosunków społ., mimo pogarszania się położenia chłopów, umacniała się pozycja szlachty, która przez sejmiki i izbę poselską w coraz większej mierze uczestniczyła we władzy polit. w państwie. Stopniowo rozszerzało się oddziaływanie pol. swobód i instytucji szlacheckich na Wielkie Księstwo Litew., zbli-

żając organizację stanową szlachty litew. do koronnej; zamknięcie się litew. stanu szlacheckiego nastąpiło w 1 poł. XVI w., zgodnie z zapisami Statutu Litew. I (1529) i realizacją → pomiary włócznej w dobrach wielkoksiążęcych (1557). Prawne różnice między szlachtą litew. i koronną zlikwidowała unia lubel. 1569, jednak na Litwie zależność szlachty od magnatów, dysponujących rozległymi dobrami, była znacznie większa niż w Koronie. Zmieniła się sytuacja wyznaniowa. W zasadzie katol. państwo początków panowania Kazimierza III Wielkiego (nie licząc innych grup wyznaniowych, zwł. Żydów), w miarę rozszerzania swych terytoriów na wsch. stawało się państwem katol.-prawosł.; sytuacja ta stała się szczególnie wyraźna po unii z Wielkim Księstwem Litew., w którym co najmniej 80% ludności stanowili prawosławni. Wielowyznaniowość Polski pogłębiła się wraz z sukcesami w XVI w. idei → reformacji, znajdujących poparcie zwł. wśrod elit umysłowych szlachty i magnatów, a także mieszczan. Luteranie znaleźli trwałe oparcie w miastach pomor. (zwł. w Gdańsku i Toruniu) oraz w Wielkopolsce, gł. wśród ludności niem.; po 1548 pojawili się w Wielkopolsce → bracia czescy; kalwinizm zakorzenił się najsilniej wśród szlachty małopol., rychło także na Litwie; 1562-65 wyłonili się z niego → bracia polscy (arianie), działający gł. w Małopolsce i na Wołyniu; masy chłopskie pozostały na ogół wierne tradycji katol. i prawosławnej. Działania → kontrreformacji , rozwijane szczególnie od poł. XVI w. (S. Hozjusz, od 1564 jezuici), zahamowały ofensywę protest., nie zdołały jednak zlikwidować zasady tolerancji wyznaniowej, utwierdzonej 1573 aktem → konfederacji warszawskiej.

Czasy Jagiellonów to okres rozkwitu kultury staropolskiej. Utworzona 1364 Akad. Krak., zreformowana 1397-1400, stała się niebawem ogniskiem nauki i kultury, promieniującym także na Litwę, Ruś i Śląsk. Średniowieczne tradycje piśmiennictwa hist. (Wincenty Kadłubek, Kronika wielkopolska, Janko z Czarnkowa) rozwinął w 2 poł. XV w. Jan Długosz, a w zakresie piśmiennictwa społ.-polit. w poł. XVI w. — A. Frycz Modrzewski; od poł. XV w. przenikały do Polski idee wł. humanizmu (Kallimach); w XVI w. reformacja wpłynęła na rozwój piśmiennictwa i czytelnictwo, pojawił się i rozkrzewił pol. język lit. (M. Rej, J. Kochanowski); okres rozkwitu przeżywała nauka (M. Kopernik, Maciej z Miechowa, J. Struś, B. Wapowski); dwór król. na Wawelu, a z czasem również dwory magnatów świeckich i duchownych, stały się ośrodkami literatury, sztuki i nauki renesansowej.

KRÓLOWIE ELEKCYJNI

Polityka. Bezpotomna śmierć Zygmunta II Augusta 1572 zakończyła rządy Jagiellonów; wszyscy późniejsi królowie byli powoływani na tron przez ogół szlachty. Po niefortunnym epizodzie rządów Henryka Walezego (1574) dziesięcioletnie panowanie Stefana Batorego wypełniły próby umocnienia władzy król. wewnątrz kraju, jednak z ustępstwami na rzecz szlachty (powołanie Trybunału Koronnego 1578 i Litew. 1581); próba podporządkowania Gdańska Rzeczypospolitej (wojna 1577) zakończyła się tylko połowicznym sukcesem, w przeciwieństwie do wojen z Rosją o Inflanty (1579-81), które przerwał pomyślny rozejm w → Jamie Zapolskim 1582. Następca Batorego, Zygmunt III Waza, swymi roszczeniami do tronu szwedz. wprowadził Rzeczpospolitą w stan długotrwałego, niepomyślnego konfliktu zbrojnego ze Szwecją w Inflantach (mimo zwycięstwa pod Kircholmem 1605), a 1626-29 w Prusach Król. (→ altmarski rozejm 1629); nie przyniosły również sukcesu próba osiągnięcia tronu moskiewskiego (wojna 1609-18), chociaż rozejm 1618 w → Deulinie zapewnił Polsce znaczne zdobycze terytorialne, a także wojny z Turcją (Cecora 1620, Chocim 1621).

Opozycję szlachty wywołało poparcie przez króla kontrreformacji oraz jego dążenia absolutystyczne (→ Zebrzydowskiego rokosz 1606-09); wówczas też rezydencja króla została przeniesiona z Krakowa do Warszawy (1596, ostatecznie 1611). Plany Władysława IV Wazy wznowienia wojny ze Szwecją, a pod koniec życia z Turcją, nie znalazły poparcia ani magnatów, ani szlachty. Wypełnione wojnami dwudziestoletnie panowanie Jana II Kazimierza przyniosło wyniszczenie gosp. i wyludnienie kraju, chaos w życiu polit., utratę terytoriów i istotny spadek międzynar. znaczenia Rzeczypospolitej (powstanie kozackie B. Chmielnickiego 1648-54, → północna wojna 1655-60 i pokój w Oliwie, → welawsko-bydgoskie traktaty 1657, → Lubomirskiego rokosz 1665-66, → andruszowski rozejm 1667). W latach rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego wzrosła samowola magnatów oraz kierowanych przez nich stronnictw polit. (profranc., prohabsburskiego). Chwilowo tylko sytuację poprawiły znakomite zwycięstwa Jana III Sobieskiego nad Kozakami, Tatarami i Turkami (Podhajce 1667, Chocim 1673, Żurawno 1676, odsiecz Wiednia 1683). Realizacji jego planów przyłączenia Prus Książęcych i umocnienia się nad M. Bałtyckim przeszkodziła opozycja magnacka.

Po śmierci Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita stopniowo stawała się przedmiotem polityki mocarstw ościennych. Udział elektora saskiego, króla pol. Augusta II (Wettina) w wojnie → północnej (1700-21) przyniósł mu klęskę i detronizację z rąk Szwedów; krótkotrwałe rządy Stanisława Leszczyńskiego, osadzonego przez nich na tronie, zakończyły się wraz z klęską Karola XII pod Połtawą (1709). Dalsze rządy Augusta II zostały podporządkowane woli Rosji, Austrii i Prus, dążących do utrzymania słabości Rzeczypospolitej; wykorzystując prywatę wielu pol. i litew. magnatów, bezsilność zrywanych sejmów, niechęć uprzywilejowanych stanów do świadczeń finansowych na rzecz państwa, Rosja skutecznie przeciwstawiła się próbom reform ustroju, stając się gwarantem utrzymania istniejącej w Rzeczypospolitej sytuacji (→ Sejm Niemy 1717, → Loewenwolda traktat 1732).

Próbę uniezależnienia się od mocarstw sąsiednich, z pomocą Francji, poprzez ponowną elekcję Stanisława Leszczyńskiego (1733) udaremniła zbrojna interwencja ros., w której wyniku na tron został wprowadzony August III; nastąpiło dalsze ograniczenie suwerenności Polski, pogłębienie anarchii, wzrost znaczenia zantagonizowanych koterii magnackich, faworytów i ministrów saskich (Braniccy, H. Brühl, A. Sułkowski). Wybór 1764 na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego, kandydata → Familii i cesarzowej Katarzyny II, umożliwiło dokonanie (za zgodą Rosji) ograniczonych reform wewnętrznych. Odpowiedzią konserwatywnej części szlachty na reformy, a także na ingerencję Rosji w wewn. sprawy Rzeczypospolitej oraz proros. politykę króla i Familii, była zbrojna konfederacja → barska (1768-72). Po jej rozbiciu 1772 nastąpił I rozbiór Polski między Austrię, Prusy i Rosję (→ rozbiory Polski). W zmniejszonej o trzecią część Rzeczypospolitej utrwalała się ingerencja Rosji w jej wewn. sprawy, realizowana przede wszystkim przez powołaną 1775 i uzależnioną od Rosji → Radę; Nieustającą (która jednak rozwinęła pożyteczną działalność w zakresie administracji krajem). Podejmowano pewne reformy, inicjowane i wspierane przez Stanisława Augusta, a ograniczane przez Katarzynę II. W 1773 powstała → Komisja Edukacji Narodowej, 1780 odrzucono projekt reform dotyczących chłopów i mieszczan, a zawartych w Zbiorze praw sądowych... A. Zamoyskiego; dopiero na → Sejmie Czteroletnim 1788-92 stronnictwu patriotycznemu udało się przeprowadzić wiele ważnych reform; uchwalono m.in. → aukcję; wojska, wprowadzono → komisje porządkowe cywilno-wojskowe, rozszerzono prawa miast, a przede wszystkim uchwalono → Konstytucję 3 maja 1791. Dzieło wewn. odbudowy kraju obaliły konfederacja → targowicka 1792 i interwencja wojsk ros. (→ wojna polsko-rosyjska 1792), po której 1793 nastąpił II rozbiór Polski przez Rosję i Prusy. Próba zachowania resztek bytu państw., którą było → powstanie kościuszkowskie 1794, zakończyła się klęską i III rozbiorem kraju 1795 między 3 mocarstwa; oznaczał on utratę państwowości na ponad stulecie.

Ustrój. Zasady ustrojowe ukształtowane w okresie jagiellońskim utrzymały się aż do upadku państwa. Jednak w XVII i XVIII w. nastąpiły znaczne zmiany w układzie sił polit. wewnątrz kraju, rzutujące na działanie aparatu państwowego. Uprzednio obok monarchy udział we władzy miał cały stan szlachecki; w ostatnich dwu stuleciach istnienia Rzeczypospolitej zdecydowaną przewagę w państwie zdobyli magnaci (stąd używane niekiedy określenie: oligarchia magnacka), którzy już od poł. XVII w., a w sposób jaskrawy w XVIII w. (w czasach stanisławowskich w obrębie zaledwie kilku rodów) decydowali o sprawach polit. i ustrojowych Rzeczypospolitej. Istotnym czynnikiem, który ułatwił magnatom uzyskanie tej przewagi, była przyjęta 1572 zasada osobistego udziału w → elekcji ogółu szlachty (elekcja viritim), w znacznej części konserwatywnej i ulegającej magnackim naciskom. Do dalszego osłabienia władzy król. przyczynił się także obowiązek zaprzysięgania przez każdego elekta → artykułów henrykowskich i → pacta conventa (które m.in. dopuszczały możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi). Upadek władzy król. i znaczenia polit. średniej szlachty, a umocnienie się dominacji magnatów nastąpiły po klęsce rokoszu Zebrzydowskiego (1607), zwł. zaś po rokoszu Lubomirskiego (1665-66). Funkcjonowanie państwa było zakłócane przez zasadę jednomyślności w podejmowaniu uchwał sejmowych oraz obowiązek ścisłego przestrzegania przez posłów instrukcji otrzymywanych na sejmikach. Sejmy nie dochodziły do skutku, gdy w ciągu 6 tygodni nie udawało się uzgodnić uchwał, lub były zrywane (od 1652) przez → liberum veto (1582-1762 rozeszły się bez podjęcia uchwał lub zostały zerwane 53 sejmy, czyli blisko 60%). W sytuacji znacznego zmniejszenia się możliwości skutecznego działania sejmów rosła rola sejmików (zwł. w zakresie uchwalania i ściągania podatków) — aż do 1717, gdy znacznie ograniczono samorząd ziemski szlachty. Skostnienie ustroju, spowodowane obroną stanowych swobód i przywilejów (→ kardynalne prawa, złota wolność) oraz niechęcią do reform przeważającej części szlachty i magnatów, było przyczyną powiększającej się niewydolności struktur państwa, zwł. w dziedzinie skarbowości i wojska. Reformy ustroju uchwalone na Sejmie Czteroletnim i zawarte w Konstytucji 3 maja zniweczył upadek państwa.

Społeczeństwo i gospodarka. Gospodarka Rzeczypospolitej już od lat 20. XVII w. zaczęła wchodzić w stan regresu. Załamanie się w zach. Europie popytu na pol. zboże i coraz mniejsza wydolność systemu gospodarki rolnej opartej na pańszczyźnie zachwiały podstawami egzystencji folwarków; trudności przeżywały coraz mniejsze i słabiej wyposażone w siłę pociągową gospodarstwa chłopskie; zastój objął także miasta, powodując ubożenie przeważającej części mieszczan. Katastrofę przyniosły jednak dopiero wojny i epidemie połowy tego stulecia i pierwszych 20 lat XVIII w., niosąc ze sobą wyludnienie i wyniszczenie wsi, miast i miasteczek, głęboki i długotrwały upadek rolnictwa, rzemiosła i handlu. Pierwsze próby przeprowadzenia zmian w rolnictwie pojawiły się od lat 20. XVIII w., a na szerszą skalę rozwinęły się w jego 2 poł.: przechodzenie z pańszczyzny na czynsz, parcelacje folwarków, nowe uprawy (rośliny pastewne, później ziemniaki), unowocześnienie hodowli. W rzemiośle miejskim ożywienie zaznaczyło się już w czasach saskich, jednak przełom nastąpił dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w., gdy zaczęły licznie powstawać → manufaktury magnackie, król. i mieszczańskie, przełamując skostniały system cechowy. Położenie chłopów i mieszczaństwa niewiele się zmieniło aż do upadku Rzeczypospolitej. Wśród szlachty powiększał się odsetek nieposesjonatów, szukających zajęć poza wsią i coraz bardziej uzależnionych od magnatów.

W sferze spraw wyznaniowych wielkie znaczenie dla późniejszych dziejów Polski miała unia → brzeska 1596; deklarowała ona uznanie przez Kościół prawosł. Rzeczypospolitej zwierzchności Rzymu, a w rzeczywistości przyniosła trwałe rozbicie Kościoła wsch. na zwalczające się Kościoły: unicki (→ unici) i prawosł.; odpadnięcie 1667 wielkich obszarów na wsch. osłabiło prawosławie, ułatwiając w XVIII w. dominację Kościoła unickiego. Wyrazem zwycięstwa kontrreformacji nad prądami reformacyjnymi, a zarazem ważnym wyłomem w pol. tolerancji wyznaniowej było wypędzenie z kraju arian (1658), a następnie zakaz, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu (1668). Nietolerancja narastała wraz z ogólnym kryzysem państwa w XVIII w., a jej przejawami były: walka z dysydentami (1717 zakaz publicznych protest. nabożeństw i wznoszenia zborów, 1733 formalne wykluczenie ze sprawowania urzędów państw. i z sejmu), egzekucja burmistrza i 9 mieszczan toruńskich 1724 (za niezapobieżenie i udział w tumulcie przeciwko jezuitom), procesy o czary oraz o tzw. mordy rytualne. Dyskryminacja niekatolików stała się dla Rosji pretekstem do ingerencji w wewn. sprawy Rzeczypospolitej.

Upadek polit. i gosp. kraju pociągnął za sobą obniżenie kultury i poziomu umysłowego społeczeństwa (ksenofobia, bigoteria, obskurantyzm, bezkrytyczne samouwielbienie „narodu szlacheckiego”; → sarmatyzm), przy jednoczesnym istnieniu ośrodków wysokiej kultury na niektórych dworach magnackich i w kilku dużych miastach (zwł. w Gdańsku). Przełom nastąpił w okresie oświecenia stanisławowskiego. Gruntownie zreformowano szkolnictwo zakonne jezuitów i pijarów, szczególną zaś rolę w krzewieniu oświaty odegrała po kasacji zakonu jezuitów Komisja Edukacji Nar. i → Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych; z inicjatywy i pod patronatem Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijały się: teatr, muzyka, sztuki plast., literatura piękna i publicystyka, a jego dwór i w ogóle Warszawa stały się ośr. kultury promieniującym na całą Rzeczpospolitą. Marcin Kamler

KRÓLOWIE ELEKCYJNI

ZIEMIE POLSKIE POD ZABORAMI

W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austr. utworzono → Galicję, z kolejnych zaborów prus.: → Prusy Zachodnie, → Prusy Południowe i → Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję po-

dzielono na gubernie. Każde z państw zaborczych usiłowało zintegrować zajęte obszary; traktowały ziemie pol. jako teren eksploatacji, źródło surowców i siły roboczej, podatków i rekruta. Wszędzie wpro-wadzono własne ustawodawstwo i scen-tralizowaną biurokrację. Skutki upadku państwa były szczególnie dotkliwe dla szlachty bezrolnej i zagrodowej, której odmawiano praw szlacheckich, a także dla posesjonatów, których pozbawiono udziału we władzy, znacznej części dochodów z dzierżaw królewszczyzn i ekonomii oraz objęto represjami polit. i konfiskatami dóbr ziemskich; pomimo to szlachta nadal w decydującym stopniu kształtowała w XIX w. wzory kulturowe i kierunki polit. działania. Rozbiory odbiły się niekorzystnie także na sytuacji gosp. ziem pol.: upadła większość banków warsz., zlikwidowano wiele manufaktur, przecięcie granicami jednolitego dotąd organizmu państw. załamało handel, zahamowaniu uległy reformy czynszowe na wsi; kwitnąca u schyłku XVIII w. Warszawa, pozbawiona funkcji stolicy, stała się mało znaczącym miastem prowincjonalnym; podupadło wiele innych ośr. miejskich.

W kraju i na emigracji (→ emigracje polityczne z ziem polskich) podejmowano przygotowania do walki o niepodległość, wysuwając różne programy polityczne. Pierwsze tajne związki utworzono 1796 w Galicji (m.in. → Centralizacja Lwowska); w Warszawie 1798 powstało → Towarzystwo Republikanów (Republikantów) Polskich. Emigracja we Francji, licząc na pomoc rewolucji franc. (następnie Napoleona I), utworzyła 1797 we Włoszech → Legiony polskie pod wodzą J.H. Dąbrowskiego. W kraju wśród ziemiaństwa rosły wpływy orientacji ros., której przewodził A.J. Czartoryski (→ plan puławski).

Na mocy pokoju → tylżyckiego (1807) między Napoleonem I a ces. Rosji Aleksandrem I Romanowem powstało z części ziem pol. → Księstwo Warszawskie, powiększone 1809 po zwycięskiej wojnie Napoleona I (udział Polaków pod wodzą ks. J. Poniatowskiego) z Austrią; formalnie niepodległe, osobą króla i księcia warsz. Fryderyka Augusta I połączone unią personalną z Saksonią (tron dziedziczny w dynastii saskiej), w rzeczywistości było podporządkowane Francji; nadana Księstwu przez Napoleona I konstytucja 1807 (→ Konstytucja Księstwa Warszawskiego) m.in. zniosła poddaństwo chłopów, a wprowadzony 1808 Kodeks → Napoleona zlikwidował pozostałości dawnych przywilejów stanowych. Istniał sejm (izba poselska i senat; do jego kompetencji należały tylko: prawo cywilne i karne, podatki i sprawy monetarne), → Rada Stanu Księstwa Warszawskiego (projekty ustaw sejmowych i dekretów król., kompetencje sądownicze, sprawy budżetowe) oraz rząd Księstwa (6 ministrów). Klęska Francji w kampanii moskiewskiej (1812) spowodowała upadek Księstwa Warsz. i nowy podział ziem pol. na kongresie → wiedeńskim (1815). Zachodnia część Księstwa, nazwana → Wielkim Księstwem Poznańskim, została włączona w skład królestwa Prus, jednak z zachowaniem pewnej autonomii: własnym herbem, flagą, namiestnikiem i reprezentacją nar. (sejmik). Z Krakowa z okręgiem utworzono, cieszącą się początkowo dość znaczną autonomią, Rzeczpospolitą → Krakowską . Z pozostałych ziem Księstwa powstało autonomiczne → Królestwo Polskie, złączone unią personalną z Rosją (ces. Aleksander I Romanow został pierwszym jego królem). Nadana Królestwu konstytucja 1815 (→ Konstytucja Królestwa Polskiego) i ordynacja wyborcza były najbardziej liberalne w ówczesnej Europie; sejm wybierały wszystkie warstwy społ. (z małym udziałem chłopów) w wyborach bezpośrednich; zastępcą króla był namiestnik (do 1826 gen. J. Zajączek), naczelnym wodzem brat cara, w. ks. Konstanty Pawłowicz, sprawujący także nadzór policyjny nad całością życia publicznego. Sejm (król, senat, izba poselska) zajmował się gł. zmianami prawa; sprawy adm. i gosp. regulowały na ogół postanowienia namiestnika, od 1826 → Rady Administracyjnej; inicjatywa ustawodawcza należała do króla. Centralnym organem władzy i administracji była → Rada Stanu Królestwa Polskiego; zarząd kraju należał do 5 komisji rządowych. Na ziemiach Rzeczypospolitej zagarniętych przez Rosję, znajdujących się poza Królestwem Pol. (9 zach. guberni Rosji), utrzymano dawny ustrój stanowy, a jednocześnie wprowadzono scentralizowany system rządów absolutnych, sprawowanych przez ros. administrację.

Naruszanie konstytucji w Królestwie Pol. (ograniczanie praw sejmu, cenzura, sądy wyjątkowe w sprawach polit.), polityka podatkowa i niedopełnienie obietnicy o włączeniu do Królestwa obszarów zaboru ros. na wsch. od Bugu (tzw. ziem zabranych) oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji (→ kaliszanie ) oraz zawiązywania spisków patriotycznych (m.in. → Towarzystwo Patriotyczne, 2), a wreszcie do wybuchu → powstania listopadowego 1830-31. Po jego upadku Królestwo Pol. utraciło konstytucję, sejm i własne wojsko, pozostała zaś formalnie odrębna administracja (→ Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego); aparat państw. stopniowo podporządkowywano urzędom centr. w Petersburgu, 1837 wprowadzono gubernie zamiast województw, 1841 — ros. system monetarny, 1847 — ros. kodeks karny; nastąpiły konfiskaty dóbr licznych uczestników powstania; tysiące uwięziono i zesłano lub wcielono do wojska ros., emigrowała większość działaczy nar. i twórców kultury (→ Wielka Emigracja). Również w zaborze prus., skąd udzielano pomocy powstaniu, zaostrzył się kurs antypol. (represje policyjne, usuwanie Polaków z administracji, 1832 ograniczenie praw języka pol., 1835 zniesienie odrębności sądownictwa).

Lata 30. i 40. cechowała w 3 zaborach bierność znacznej części społeczeństwa. Bardziej przedsiębiorcze grupy ziemiaństwa i rodzącej się burżuazji podejmowały — początkowo w Poznańskiem, potem w innych dzielnicach — legalne działania zmierzające do materialnego i umysłowego podniesienia sił społeczeństwa przez przyspieszenie rozwoju gosp. i społ. kraju (→ organiczna praca). Formułowano projekty reformy położenia włościan i Żydów (własne koncepcje wysuwali także działacze żyd.). Inteligencja szukała wyjścia w konspiracji. W 1835-37 działało → Stowarzyszenie Ludu Polskiego, 1838 rozbito akcję spiskową Sz. Konarskiego. Wielka Emigracja skupiała swe życie polit. i kult. gł. we Francji, także w W. Brytanii i Szwajcarii; oddziałując na kraj przez emisariuszy Centralizacji → Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, przygotowywała ogólnonar. powstanie; 1846 doszło do zakończonych niepowodzeniem wystąpień zbrojnych, które największe rozmiary przybrały — pod kierunkiem E. Dembowskiego — w Rzeczypospolitej Krakowskiej (→ rewolucja krakowska), i do antyszlacheckiego → powstania chłopskiego 1846 w Galicji (tzw. rabacja galic.). W okresie → Wiosny Ludów 1848 nastąpił wybuch → powstania wielkopolskiego, które zakończyło się klęską, a następnie likwidacją resztek odrębności Wielkiego Ksiestwa Pozn. (wraz z nazwą). Wielu Polaków wzięło udział w rewolucjach eur. (L. Mierosławski, H. Dembiński, J. Bem i in.), zwł. w Niemczech, we Włoszech i na Węgrzech. Osłabienie Rosji w wyniku niepowodzeń w wojnie krymskiej (1853-56), zjednoczenie Włoch i łączące się z tym nadzieje na sukcesy ruchów nar., uwłaszczenie chłopów w Rosji, nadzieje na autonomię bądź niepodległość, a także zaostrzające się represje (krwawe stłumienie manifestacji patriotyczno-rel. w Warszawie 1861) doprowadziły w Królestwie Pol. do wrzenia i uformowania się ogólnonar. konspiracji (→ „biali” , „czerwoni”), pozostającej w opozycji do polityki A. Wielopolskiego, kierującego rządem cyw. Królestwa. Wybuchło → powstanie styczniowe (1863-64); Tymczasowy Rząd Nar. ogłosił dekrety uwłaszczeniowe; powstanie zostało stłumione po wielomiesięcznych walkach partyzanckich z przeważającymi siłami wojsk ros.; zapanował terror (blisko 700 wyroków śmierci, masowe zsyłki, wcielenia do wojska ros., konfiskata majątków), zlikwidowano adm. odrębność Królestwa Pol. (nieoficjalnie zw. Krajem Nadwiślańskim), odrębność instytucji publ., zrusyfikowano administrację, szkolnictwo (→ rusyfikacja na ziemiach polskich w XIX w.). W zaborze prus. od 1848 działało Koło Polskie w sejmie prus., od 1871 w parlamencie niem.; społeczeństwo pol. walczyło przeciwko nasilającej się germanizacji języka, oświaty i Kościoła oraz antypol. polityce gosp. (→ germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.), zwł. kolonizacji niem., wykupowi od Polaków ziemi, parcelacjom (→ Komisja Kolonizacyjna, Hakata); pol. ruch nar. objął także Śląsk, Warmię i Mazury.

Całkowicie odmienna była sytuacja Galicji, która 1861 uzyskała → Sejm Krajowy, 1867 przedstawicielstwo w parlamencie austr. (Koło Pol.), a 1867-73 szeroką autonomię, wykorzystaną w pełni do rozwoju nar. form życia kult. i umysłowego, a także polit.; we wsch. części Galicji rozwinął się ukr. ruch nar.; rządy w Galicji sprawowali przedstawiciele kierunków zachowawczych (→ stańczycy), lojalni wobec monarchii austro-węgierskiej.

Stabilizacja stosunków międzynar. w latach 70. i 80. nie dawała szans na realizację dążeń niepodległościowych. Część Polaków przyjęła postawę → trójlojalizmu; w zaborze ros. nadzieję budził program pozytywizmu warsz. (m.in. B. Prus, A. Świętochowski) szerzący — w ramach pracy org. — hasła pracy u podstaw, oświaty, oszczędności i postępu techn.; w zaborze prus. działacze społ. (M. Jackowski, P. Wawrzyniak) organizowali zamożnych chłopów i drobnomieszczaństwo w kółkach roln. i spółkach zarobkowych. Zaborcy dążyli do maks. podporządkowania sobie organizacji kośc., odizolowania jej od organizacji kośc. na pozostałych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i ograniczenia kontaktów z Rzymem. Dokonano zmian organizacji terytorialnej Kościoła, masowych → kasat klasztorów: w Galicji jeszcze w XVIII w., w zaborze prus. gł. 1810, w Królestwie Pol. 1832 i 1864, oraz przejęcia wielkiej własności kościelnej. Duchowieństwo w Królestwie Pol. po upadku kolejnych powstań nar. poddawano represjom, wielu księży zesłano w głąb Rosji; w zaborze prus. szykany i ograniczenia jego działalności nasiliły się w latach 70. (O. Bismarck; → Kulturkampf ); w zaborze ros. szczególne represje stosowano wobec grekokatolików (unitów), zmuszając ich do przechodzenia na prawosławie. W dziedzinie nauki i kultury stosunkowo znaczny margines swobody pozostawiono społeczeństwu pol. w Galicji, także w Królestwie Pol., o wiele mniejszy natomiast w zaborze pruskim. Działały instytucje nauk. i oświat., w Warszawie m.in. od 1800 Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk, od 1816 uniw. (zamknięty 1831 w ramach represji popowstaniowych), od 1821 Inst. Agronomiczny w Marymoncie k. Warszawy, od 1875 Szkoła Handl. im. Leopolda Kronenberga; w Krakowie — oprócz UJ — od 1871 AU, skupiająca życie nauk. całego kraju; we Lwowie od 1784 uniw., od 1827 Zakład Nar. im. Ossolińskich, od 1844 Akad. Techn. (od 1877 Szkoła Politechniczna); w Dublanach od 1856 Szkoła Roln.; w Poznaniu od 1829 Biblioteka Raczyńskich i od 1857 Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk. Przez cały okres rozbiorów kwitła twórczość lit. i muzyczna.

Charakterystycznym zjawiskiem 2 poł. XIX w. było kształtowanie się świadomości nar. warstw lud. we wszystkich zaborach. Po zakończeniu procesu uwłaszczenia chłopów oraz równouprawnieniu mieszczan i Żydów, w Galicji także pod wpływem powszechnej oświaty elementarnej, następowało różnicowanie nar. świadomości środowisk mówiących rozmaitymi jezykami; równocześnie nasilały się także procesy asymilacyjne (w Królestwie Pol. oraz w Galicji przede wszystkim do kultury pol.). We wsch. części Galicji wśród większości ludności wiejskiej rozwijała się ukr. świadomość nar., na włączonych do Rosji wschodnich ziemiach dawnej Polski — świadomość ukr., białorus. oraz litew., obok polskiej. Niejednokrotnie dotychczasowe podziały rel. były zbieżne — choć tylko w części — z podziałami narodowymi. Wśród ludności wyznającej judaizm formowała się nar. świadomość żydowska. Wraz z kształtowaniem się świadomości nar., także jako reakcja na politykę ucisku nar., pojawił się nacjonalizm. Niektórzy politycy pol. odmawiali prawa do własnej kultury oraz życia nar. społecznościom zamieszkującym ziemie wchodzące w skład Polski przed rozbiorami. Istotny wpływ na te procesy miało powstawanie u schyłku XIX w. pierwszych partii polit., o wyraźnie zarysowanych programach. Na emigracji w Genewie 1881 B. Limanowski utworzył organizację socjalist. → Lud Polski; 1882 L. Waryński zał. w Warszawie I → Proletariat ; 1892 powstała → Polska Partia Socjalistyczna (PPS), 1893 Socjaldemokracja Królestwa Pol. (od 1900 → Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy); 1887 zawiązała się → Liga Polska, przekształcona 1893 w → Ligę; Narodową (R. Dmowski, Z. Balicki), 1897 powstało → Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe; 1895 utworzono pierwszą organizację lud. → Stronnictwo Ludowe (od 1903 PSL). Powstały także pierwsze organizacje polit. innych narodów; wśród Żydów działał → Bund ; na ziemiach ukr. w granicach Rosji powstawały organizacje socjalist.; w Galicji Wsch. 1890 — Ukr.-Rus. Partia Radykalna (1899 oddzieliło się Ukr. Stronnictwo Nar.-Demokr.), 1902 — Białorus. Rewol. Hromada. Ożywienie polit. spowodowała → rewolucja 1905-07 w Rosji, która objęła zwł. ziemie zaboru rosyjskiego. W następstwie rewolucji ludność pol. w zaborze ros. uzyskała pewne ustępstwa nar. (m.in. pol. szkoły, stowarzyszenia); w ros. Dumie Państw. zawiązało się Koło Polskie. Nie zahamowało to jednak dążeń niepodległościowych. W 1908-14 tworzyły się w Galicji organizacje paramilitarne (→ polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe). W chwili wybuchu I wojny świat. stronnictwa pol. reprezentowały różne kierunki polit.: proros. (R. Dmowski i ugrupowania → Narodowej Demokracji) — wiążący nadzieje nar. Polaków ze zwycięstwem Rosji i ententy; proaustr. (J. Piłsudski, → Legiony Polskie) — liczący na zwycięstwo państw centralnych.

Rozwój gosp. ziem każdego zaboru przebiegał odmiennie, o czym decydowały w dużym stopniu zasoby surowcowe, polityka zaborcy, dostęp do dogodnych rynków zbytu, a także stan gospodarki w końcu XVIII w. W najlepszej sytuacji znajdowało się Królestwo Pol., będąc nie tylko partnerem, ale często i konkurentem dla Rosji. Początkowo, dzięki protekcjonistycznej polityce rządu, nastąpił szybki rozwój gospodarki: w okręgu łódz. powstał przemysł włók., w Zagłębiu Staropol., a nieco później w Zagłębiu Dąbrowskim, rozwijało się górnictwo i hutnictwo; dużym ośr. przem. stawała się Warszawa; ważną rolę organizatora życia gosp. odegrał Bank Pol. (zał. 1828). Powstanie listopadowe, represje oraz ogromne podwyższenie 1832 ceł na towary wywożone z Królestwa do Rosji (utrzymane do 1851) przejściowo zahamowały jego rozwój gosp.; jednak już u schyłku lat 30. nastąpił rozwój przemysłu bawełn., kolejnictwa (pierwsza — Kolej Warszawsko-Wiedeńska, 1845-48), górnictwa i hutnictwa, ożywienie gosp. miast. Postęp techn. w rolnictwie i zastępowanie pańszczyzny czynszem dały przewagę folwarkom nad gospodarką chłopską i powodowały wzrost ich areału; pogłębiało się zróżnicowanie majątkowe chłopów; ich uwłaszczenie i ostateczne zniesienie pańszczyzny 1864 (→ uwłaszczenie chłopów) przyniosło zasadniczą zmianę: wzrost obszaru ziemi chłopskiej, trudności ekon. wielu folwarków, dalsze rozwarstwienie ludności wiejskiej („głód ziemi”, → emigracja zarobkowa z Polski), a w następstwie przyspieszenie rozwoju stosunków kapitalist. na wsi. W przemyśle w latach 60. i 70. panowała stagnacja, później — od pocz. XX w. — ożywienie (zwł. we włókiennictwie, produkującym w dużej części na eksport do Rosji, i w cukrownictwie), wywołane zwł. przemianami na wsi, aktywizacją rynku wewn. i dopływem kapitałów, niekiedy obcych (belg., franc., niem.). Dokonała się wyraźna zmiana struktury społ. Królestwa: w miastach rosło znaczenie drobnomieszczaństwa oraz zwiększyła się liczba robotników, przybywających gł. ze wsi; burżuazja, w znacznej części żyd. i niem., zwł. w kilku wielkich miastach, była stosunkowo nieliczna i miała niewielkie wpływy polit.; po 1832 wyodrębniła się ostatecznie inteligencja (w znacznej części z deklasującej się szlachty), której rola w życiu społ., polit. i kult. Królestwa szybko rosła.

W Wielkim Księstwie Pozn., które w intencjach władz zaborczych miało pozostać roln. zapleczem Prus, rozwój rolnictwa został przyspieszony uwłaszczeniem chłopów, realizowanym ok. 1808-1865; nastąpił wzrost ogólnego areału i przeciętnej wielkości gospodarstw chłopskich, powiększyła się także liczba robotników rolnych; w wyniku wprowadzenia nowocz. metod gospodarowania (płodozmian, maszyny roln., nawozy miner.) szybko rosły plony, a rolnictwo Wielkiego Księstwa Pozn. od schyłku XIX w. zdecydowanie przodowało w skali wszystkich ziem polskich. Przemysł przeobrażał się znacznie wolniej, powstawały gł. małe fabryczki, w znacznym stopniu pracujące na potrzeby rolnictwa (produkcja maszyn i narzędzi roln., nawozów miner., przemysł spoż. i przetwórczy); od 1848 rozwijało się kolejnictwo. Burżuazja prawie nie istniała, kształtowało się tylko drobnomieszczaństwo; liczba robotników rosła powoli. Odmiennie przeobrażała się gospodarka Górnego Śląska, gdzie po 1815 nastąpił szybki rozwój przemysłu (nowocz. hutnictwo żelaza, cynku, górnictwo rud metali); w 2 poł. XIX w., a szczególnie na pocz. XX w. gwałtownie zwiększyło się wydobycie węgla kam.; 1842 otwarto pierwszy odcinek linii kol.; szybko powiększała się liczba robotników oraz wyodrębniała burżuazja, złożona gł. z Niemców.

W Galicji w rolnictwie, które po reformach józefińskich schyłku XVIII w. i w wyniku dobrej koniunktury na produkty rolne przeżywało na pocz. XIX w. okres rozwoju, po 1815 nastąpiła długotrwała stagnacja. Pewne ożywienie przyniosło uwłaszczenie chłopów 1848 i likwidacja ich powinności; powoli wzrastał ogólny obszar ziemi chłopskiej, ze zdecydowaną przewagą gospodarstw małych; wzrastały plony, jednak ogólny poziom galic. gospodarki rolnej był najniższy spośród trzech zaborów; sytuację pogarszał masowy import, od poł. lat 70., pszenicy z Ameryki Północnej. Nie rozwijał się przemysł, z wyjątkiem gorzelnictwa i cukrownictwa w 1 poł. XIX w. oraz przemysłu naft. od lat 70.; dominowało drobne rzemiosło; liczba robotników rosła powoli, a niemożność znalezienia pracy w miastach skłaniała do masowej emigracji zarobkowej (1890-1900 — ok. 300 tys. osób). Redakcja

PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA

Wybuch I → wojny światowej 1914, w której państwa zaborcze walczyły po przeciwnych stronach, wzmógł nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Najżywiej zareagowali zwolennicy opcji austro-węg.; 16 VIII 1914 powołali w Krakowie → Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Pol. (→ Legiony Polskie w I wojnie światowej) przy armii Austro-Węgier. Stosunek Wiednia do sprawy pol. był dwuznaczny ze względu na niechęć do antagonizowania sojusznika niemieckiego. Niewiele obiecywała zwolennikom opcji ros., którzy XI 1914 utworzyli w Warszawie → Komitet Narodowy Polski (KNP), postawa Rosji, planującej w przypadku zwycięstwa nad państwami centr. przesunięcie swej granicy na linię Odry, ale nie wspominająca o autonomii dla Polaków; stanowisko Rosji nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się wojsk ros. z Królestwa Pol. 1915; W. Brytania i Francja nie wykazywały zainteresowania Polską, uznając ją za wewn. problem Rosji. Państwom zaborczym wydawało się, że wojnę rozstrzygną bez zobowiązań wobec Polaków, którzy byli zmuszeni walczyć w przeciwnych armiach i to często na własnej ziemi. Wobec niechęci państw → centralnych do podjęcia sprawy pol. J. Piłsudski rozbudowywał tajną → Polską; Organizację Wojskową, której celem była walka zbrojna przeciw Rosji. Szeroką akcję na rzecz odrodzenia Polski prowadzili na Zachodzie I.J. Paderewski i H. Sienkiewicz. Latem 1915

państwa centr. podzieliły Królestwo Pol. na 2 → generalne gubernatorstwa —niem. i austr.; w październiku zwolennicy KNP utworzyli → Międzypartyjne Koło Polityczne. Wyczerpywanie się rezerw mobilizacyjnych skłoniło państwa centr. do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Pol., w zamian za utworzenie satelickiego

państewka pol.; w tym celu cesarze Niemiec i Austro-Węgier ogłosili 5 XI 1916 → akt 5 listopada, w którym wezwali Polaków do wstępowania do armii austro-węg. i niem., ale nie sprecyzowali ani granic, ani ustroju przyszłej Polski; mimo to akt 5 listopada miał przełomowe znaczenie, gdyż przekreślił solidarność państw zaborczych w stosunku do Polski oraz postawił na forum międzynar. kwestię jej niepodległości. W I 1917 powstała w Warszawie → Tymczasowa Rada Stanu. Zmieniła swoje stanowisko również Rosja, wspominając o możliwości utworzenia państwa pol. złożonego z trzech zaborów. Po rewolucji lutowej 1917 Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział stworzenie państwa pol. w sojuszu z Rosją; powołano → Komisję; Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego oraz → Naczelny Polski Komitet Wojskowy, a także zaczęto tworzyć → Korpusy Polskie w Rosji. Zachodni czł. → ententy , nie krępowani polityką ros., coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski; VIII 1917 powstał w Paryżu pod przewodnictwem R. Dmowskiego, → Komitet Narodowy Polski, który został uznany przez ententę za przedstawicielstwo pol.; we Francji zaczęła powstawać armia pol. (→ Armia Polska we Francji w I wojnie światowej).

Wobec odwlekania realizacji aktu 5 listopada przez państwa centr. Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu; złożenia przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów Pol., które rozbrojono i umieszczono w specjalnych obozach; na miejsce Tymczasowej Rady Stanu państwa centr. powołały IX 1917 → Radę; Regencyjną, jako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim. Po rewolucji w Rosji XI 1917, w której uczestniczyli działacze SDKPiL, PPS-Lewicy oraz zbuntowani żołnierze-Polacy, bolszewicy ogłosili Deklarację praw narodów Rosji, przyznając im prawo do niepodległości; deklaracja okazała się jednak martwą literą wobec planów rewolucji europejskiej. W III 1918 bolszewicy zawarli odrębny pokój z państwami centr. w Brześciu Litewskim; usankcjonował on

kontrolę Niemiec i Austro-Węgier nad terenami przedrozbiorowej Polski, która miała się stać satelickim państewkiem na obszarze byłego Królestwa Pol., bez oddanej Ukrainie → Chełmszczyzny. Walczący jeszcze u boku armii państw centr. → Polski Korpus Posiłkowy gen. J. Hallera przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z

oddziałami II Korpusu Pol.; V 1918 obie formacje stoczyły przegraną bitwę z Niemcami pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił pol. walczących dotąd po przeciwnych stronach; Korpusy Pol. w Rosji, broniące Polaków przed siłami bolszewickimi, zostały rozbrojone przez Niemców.

8 I 1918 prez. USA W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13 punkt dotyczył niepodległości Polski; wiosną 1918 państwa ententy prowadziły tajne rokowania z Austro-Węgrami, oferując im integralność oraz przyznanie ziem pol. w zamian za porzucenie sojusznika niem., jednak wobec fiaska tych rozmów w czerwcu ponownie wypowiedziały się za pełną niepodległością Polski.

I wojna świat. zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. Wobec klęski państw centr., 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest do narodu pol. proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski; 23 X Rada Regencyjna powołała rząd J. Świerzyńskiego, który zwrócił się do paryskiego KNP o reprezentowanie go na forum międzynar.; 28 X w Krakowie powstał organ pol. władzy dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego → Polska Komisja Likwidacyjna pod przewodnictwem W. Witosa; czł. POW, legioniści i młodzież zaczęli rozbrajać załogi austr. w Galicji; na początku listopada w zaborze prus. została wyłoniona → Naczelna Rada Ludowa (NRL), organ pol. władzy w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku; jednocześnie na ziemiach pol. narastała fala nastrojów rewol.; 5 XI w Lublinie powstała pierwsza Rada Delegatów (→ Rady Delegatów Robotniczych w Polsce), a następnie działacze chłopscy utworzyli Republikę Tarnobrzeską z T. Dąbalem i księdzem E. Okoniem na czele.

DRUGA RZECZPOSPOLITA

W nocy z 6 na 7 XI powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem I. Daszyńskiego, w którego skład weszli przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”; jego trzon stanowili zwolennicy Piłsudskiego, który 10 X wrócił do Warszawy z Magdeburga; 11 XI podpisano zawieszenie broni na froncie zach., a Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem; w Warszawie i na ulicach innych miast pol. rozbrajano żołnierzy niem. i austr. oraz świętowano odzyskanie niepodległości. 14 XI Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Piłsudskiemu całą władzę cyw.; podporządkował mu się również rząd lubel.; 17 XI Piłsudski powołał nowy centr. rząd z socjalistą J. Moraczewskim na czele; 21 XI nowy rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, uzależniając jednak ich przeprowadzenie od przyszłego Sejmu Ustawodawczego; jednocześnie wprowadził bardzo korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedział wybory parlamentarne. 22 XI Piłsudski ogłosił się → Naczelnikiem Państwa i razem z Moraczewskim podpisał dekret o tymczasowych władzach Rep. Polskiej. Przeciw rządowi i niepodległości występowały siły lewicy rewol., zjednoczone od XII 1918 w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 → Komunistyczna Partia Polski, KPP), jednak program rządu Moraczewskiego zaspokoił oczekiwania większości społeczeństwa i zachęcił je do walki o swe cele w ramach demokracji parlamentarnej niepodległego państwa polskiego.

Rząd Moraczewskiego nie został uznany przez ententę i był bojkotowany przez prawicę w Polsce. W wyniku kompromisowego porozumienia między Piłsudskim a prawicą 16 I 1919 uformował się rząd z Paderewskim jako premierem; nowe władze zostały zaaprobowane przez prawicę oraz uznane przez KNP i ententę. 26 I 1919 odbyły się wybory do → Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Pol. i Galicji Zach., a w czerwcu — w Wielkopolsce; układ sił w sejmie był równomierny: prawica, centrum i lewica dysponowały podobną liczbą mandatów; 20 II 1919 Sejm Ustawodawczy przyjął tzw. małą konstytucję; Naczelnikiem Państwa pozostał Piłsudski. Pierwszy etap formowania państwowości został zakończony. Nie rozstrzygnięto sprawy granic Polski. W XII 1918 rząd pol. kontrolował byłe Królestwo Pol. i Galicję Zach.; 26 XII wybuchło → powstanie wielkopolskie, które doprowadziło do przejęcia władzy na tym terenie przez pol. NRL. W I 1919 rozpoczęła się konferencja pokojowa w Paryżu; Francja popierala pol. postulaty terytorialne, natomiast W. Brytania sprzeciwiała się zwrotowi przez Niemcy ziem pol.; → wersalski traktat pokojowy z 28 VI 1919 przyznał Polsce Pomorze Wsch. bez Gdańska, które zostało wolnym miastem (→ Wolne Miasto Gdańsk), a także prawie całą Wielkopolskę; na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach nakazywał plebiscyty (→ plebiscyty na ziemiach polskich 1920-21).

Do II 1920 Polska objęła administrację w Wielkopolsce i na Pomorzu; na obszarach plebiscytowych trwała ostra walka przedwyborcza, w trakcie której Niemcy dopuszczali się gwałtów na działaczach polskich. W VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuchły → powstania śląskie. Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się VII 1920 w okresie ofensywy bolszewickiej na Warszawę, toteż większość głosujących opowiedziała się za przynależnością do Niemiec; plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się III 1921, na jego wyniki wpłynęły głosy osób urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkających, a więc gł. Niemców; po ogłoszeniu wyników, gdy okazało się, że Polsce ma przypaść tylko niewielka część Górnego Śląska, V 1921 wybuchło III powstanie śląskie; X 1921 Rada Ligi Narodów ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego (obejmującego jednakże większą część przem. potencjału Górnego Śląska i 46% jego ludności). Granicę na Śląsku Cieszyńskim ustaliły początkowo lokalne władze pol. i czes. na zasadzie etnicznej, jednak I 1919 wojska czes. zajęły prawie cały obszar aż do Wisły; VII 1920 Rada Ambasadorów ententy podzieliła sporny obszar arbitralnie rezygnując z plebiscytu; decyzja ta pozostawiła po stronie czes. 2 powiaty o przewadze ludności polskiej. W Polsce rozważano dwa programy terytorialne dotyczące ziem wsch.; endecja pragnęła włączyć do Polski obszary, na których ludność niepol. stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować; koncepcja federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie Litwy, Białorusi i Ukrainy stanowiących przedmurze Polski wobec Rosji. Granicę wsch. II RP ustalono jednak w wyniku konfliktów zbrojnych z Ukraińcami (→ wojna polsko-ukraińska 1918-19) i sowiecką Rosją (→ wojna polsko-bolszewicka 1919-21). Do poł. 1919 wojska pol. wyparły oddziały ukr. z Galicji Wschodniej. Po klęsce Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedziała traktat brzeski i rozpoczęła ofensywę na zach.; do pierwszego starcia z wojskami pol. doszło I 1919 na Wileńszczyźnie. W IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a Piłsudski ogłosił odezwę Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego , deklarując wolę stworzenia im możliwości samookreślenia państwowego.

Ententa popierała Polaków, gdyż pragnęła odbudowy carskiej Rosji, jednak nie akceptowała działań armii pol. na Białorusi i Ukrainie, traktując je jako część Imperium Ros.; XI 1919 Polska otrzymała mandat Ligi Narodów w Galicji Wsch., w grudniu tegoż roku Rada paryskiej konferencji pokojowej odmówiła Polsce prawa zorganizowania administracji na wschód od linii → Curzona. Polsko-sowieckie rokowania pokojowe załamały się wiosną 1920, ponieważ obie strony miały plany dalej idące niż możliwy wówczas kompromis: Polska plany federacyjne, a Rosja rewolucję europejską. Ubiegając atak sowiecki na Białorusi, Piłsudski zawarł porozumienie z dowodzącym siłami kijowskiego Dyrektoriatu ukr. atamanem S. Petlurą i 25 IV 1920 rozpoczął ofensywę na Ukrainie; 7 V wojska pol. weszły do Kijowa ustanawiając tam przyjazny Polsce rząd ukr.; akcja ta nie znalazła jednak poparcia ani wśród miejscowej ludności, ani wśród Ukra-

ińców w Galicji Wschodniej. W VI 1920 bolszewicy rozpoczęli akcje zaczepne na Ukrainie, a w lipcu przystąpili do gł. ofensywy na Białorusi. Wojska pol. wycofały się z Kijowa, a na północy uległy rozsypce pod naporem ofensywy bolszewickiej. Na początku sierpnia Armia Czerwona była już nad Wisłą, a jej oddziały podchodziły pod Włocławek pragnąc połączyć się jak najszybciej z rewol. siłami w Niemczech. 1 VIII komuniści utworzyli w Białymstoku → Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (TKRP) pod przewodnictwem J. Marchlewskiego; TKRP zapowiadał utworzenie Pol. Socjalistycznej Republiki Radz. i powszechne wywłaszczenie oraz organizował trybunały rewol. szerzące terror wśród ludności. Na pocz. VIII 1920 Polska znalazła się w kryt. sytuacji, państwa ententy udzieliły jej tylko pomocy wojsk. w postaci doradztwa oraz dostaw broni; został powołany rząd koalicyjny z Witosem i Daszyńskim na czele, który miał sprzyjać mobilizacji robotników i chłopów do walki z inwazją sowiecką; 13-25 VIII rozegrała się decydująca bitwa → warszawska; w krwawych walkach o Radzymin WP obroniło stolicę, a rozpoczęte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza zmusiło oddziały bolszewickie do wycofania. Na początku września Polacy nacierali już na całym froncie; 12 X delegacje pol. i sowiecka podpisały rozejm i rozpoczęły rokowania pokojowe; 18 III 1921 podpisano → ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu sowieckiego na przedpolach Warszawy obroniło niepodległość Polski i prawdopodobnie zapobiegło bolszewizacji Europy.

Na początku października Piłsudski rozwiązał także kwestię przynależności Wileńszczyzny, zamieszkanej w większości przez Polaków. Nie mogąc osiągnąć kompromisu z Litwinami, polecił gen. L. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu części wojsk pol., co było pogwałceniem tymczasowej umowy o linii demarkacyjnej; na zajętym terenie utworzono → Litwę; Środkową, a po wprowadzeniu administracji cyw. 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, w których wzięło udział 64% ludności; wybrany sejm przyłączył Litwę Środkową do Polski, z czym większość Litwinów nigdy się nie pogodziła.

17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił → Konstytucję ; marcową; charakteryzowała się ona przewagą władzy ustawodawczej (sejm i senat) nad wykonawczą (prezydent i rząd), co wynikało z obaw stronnictw prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnień Piłsudskiemu, którego uważano za gł. kandydata do prezydentury.

Obszar II RP wyniósł 388,6 tys. km² i Polska była szóstym co do wielkości państwem Europy; ludność 1921 liczyła 27,2 mln osób, w tym Polaków 65%, Ukraińców 15%, Żydów 10%, Białorusinów 5%, Niemców — 2%, pozostałych (w tym także „tutejsza” ludność Polesia) — 4%; przewagę liczebną miało wyznanie rzymskokatol. obejmujące ok. 62% obywateli; obrządek greckokatol. wyznawało ok. 12% (gł. Ukraińcy), prawosławie ok. 11% (gł. Białorusini i Rosjanie) i ok. 10% judaizm; ok. 3,7% należało do Kościołów ewang. (gł. augsburskiego i reformowanego); na Wileńszczyźnie były niewielkie skupiska muzułmanów pochodzenia tatar. oraz Karaimów. Z rolnictwa żyło aż 64% obywateli RP; stosunkowo dobrze rozwinięty przemysł znajdował się na terenie byłego Królestwa Pol. (Warszawa, Łódź); Kresy były obszarem zacofanego rolnictwa; chociaż w Galicji istniały niewielkie ośr. przemysłu, był to obszar gosp. zacofany i przeludniony; w byłym zaborze prus. znajdowały się gł. ośr. przemysłu — Górny Śląsk — oraz dobrze rozwinięta rolniczo Wielkopolska i Pomorze. II RP odrodziła się wśród ostrych napięć społ., jednak zapowiedzianej 1918 nacjonalizacji nie przeprowadzono, gdyż zabrakło dla niej dostatecznego poparcia w sejmie; ustawa o reformie rolnej z 1920, przewidująca odszkodowanie w wysokości połowy wartości gruntu, nie weszła w życie, gdyż okazała się sprzeczna z Konstytucją marcową.

Poziom gospodarki pol. 1918 był bardzo niski ze względu na ogromne zniszczenia wojenne, a także konieczność zastąpienia utraconych rynków państw zaborczych oraz budowy rynku ogólnopolskiego. Wobec wysokich kosztów wojny i odbudowy budżet państwa wykazywał stały deficyt, pokrywany drukiem banknotów Pol. Krajowej Kasy Pożyczkowej, co prowadziło do inflacji. Inflacja sprzyjała początkowo odbudowie zniszczeń i dobrej koniunkturze, która trwała do połowy 1923.

Na forum międzynarodowym Polska znalazła się w niekorzystnej sytuacji; dwaj najwięksi jej sąsiedzi, Niemcy i Rosja (od 1922 — ZSRR), nie pogodzili się ze skutkami I wojny świat.; zajmowali wrogie wobec Polski stanowisko, wysuwali wobec niej roszczenia terytorialne i współpracowali przeciw zwycięskiej entencie. Pierwszym etapem tej współpracy był traktat sowiecko.-niem. w Rapallo z 1922. Polska polityka zagr. opierała się na sojuszu z Francją z 1921 (→ polsko-francuska umowa sojusznicza), natomiast pozostałe państwa zach. nie były zainteresowane stosunkami z Polską. Ze względu na różnice interesów nie udało się też zacieśnić współpracy z sąsiadami ze wsch. i środk. Europy.

Wybory parlamentarne XI 1922 przyniosły równowagę sił prawicy (endecja), centrum (PSL „Piast”, chadecja i NPR), lewicy (PPS i PSL „Wyzwolenie”) oraz mniejszości narodowych. Wybór G. Narutowicza na prezydenta, m.in. głosami mniejszości nar., spotkał się z gwałtowną reakcją prawicy nar., która usiłowała nie dopuścić do jego zaprzysiężenia; Narutowicz przyjął jednak urząd z rąk dotychczasowego Naczelnika Państwa Piłsudskiego, który usunął się z życia polit.; ostra kampania propagandowa ND doprowadziła 16 XII 1922 do zabójstwa Narutowicza przez fanatycznego nacjonalistę — E. Niewiadomskiego. Nowym prezydentem został S. Wojciechowski, który wraz z premierem gen. W. Sikorskim doprowadził do uspokojenia atmosfery politycznej.

W wyniku tzw. paktu → lanckorońskiego V 1923 powstała większość centroprawicowa → Chjeno-Piasta (endecja, chadecja i PSL „Piast”) i drugi rząd Witosa; jego gł. problemem okazała się hiperinflacja, która na jesieni 1923 doprowadziła do załamania gospodarki i masowych wystąpień robotn.; rząd uciekł się do użycia siły; podczas zajść w Krakowie (→ krakowskie wydarzenia 1923), Tarnowie i Borysławiu zginęło kilkadziesiąt osób, a rząd Witosa ustąpił w warunkach chaosu i zagrożenia państwa.

Na czele rządu stanął W. Grabski, który I 1924 rozpoczął reformę skarbowo-walutową; zrównoważywszy budżet dzięki nadzwyczajnemu podatkowi majątkowemu i oszczędnościom, IV 1924 powołał do życia Bank Pol., który wymieniał zdeprecjonowane marki pol. na nowe złote (1 zł = 1,8 mln marki pol.). Reforma Grabskiego, sfinansowana przez pol. kapitał i ziemiaństwo, zakończyła się początkowo sukcesem mimo braku poważniejszej pomocy zagranicznej. Dzięki stabilizacji gospodarki udało się także opanować rewol. nastroje Ukraińców i Białorusinów w województwach wsch., podsycane przez akcje dywersyjne na Kresach, i wzmocnić granicę z ZSRR przez powołanie → Korpusu Ochrony Pogranicza. W 1925 uchwalono → reformę; rolną i zawarto konkordat ze Stolicą Apostolską. Reforma skarbowo-walutowa Grabskiego utrwaliła jednak kryzys nadprodukcji, a sytuację płatniczą Polski podważyła wojna celna z Niemcami, która wybuchła 1925; nastąpił powrót zjawisk inflacyjnych, a rząd Grabskiego ustąpił XI 1925.

Przełom 1925 i 1926 przyniósł kryzys polit.; traktaty → lokarneńskie zachwiały bezpieczeństwem Polski, gdyż gwarantowały wsch. granicę Niemiec znacznie słabiej niż zach., ukoronowaniem zaś zbliżenia sowiecko.-niem. był dwustronny układ podpisany w Berlinie IV 1926. Powrót inflacji zagroził gospodarce; rząd A. Skrzyńskiego nie zdołał zapobiec pogarszaniu się nastrojów, mimo iż nastąpiły oznaki poprawy koniunktury; na początku maja Witos utworzył kolejny rząd Chjeno-Piasta, jednak był on ostro krytykowany przez lewicę i zwolenników Piłsudskiego. 12 V 1926 Piłsudski podjął przy pomocy wiernych sobie oddziałów wojska próbę zamachu stanu (→ przewrót majowy) i w ciągu trzech dni zajął Warszawę; prezydent Wojciechowski i premier Witos ustąpili. Piłsudski nie zamierzał obejmować władzy w pełni dyktatorskiej, toteż nie rozwiązał sejmu uważając, że będzie on skłonny do uznania wzmocnionej władzy wykonawczej; nowym premierem został K. Bartel; 31 V Zgromadzenie Nar. (sejm i senat) niewielką większością głosów ofiarowało godność prezydenta Piłsudskiemu, który jej nie przyjął, wysuwając kandydaturę I. Mościckiego; wybór Mościckiego na prezydenta faktycznie zalegalizował zamach majowy i ustanowił rządy → sanacji; 2 VIII sejm zmienił konstytucję, wzmacniając uprawnienia prezydenta (tzw. nowela sierpniowa).

Stronnicy Piłsudskiego (sanacja) znajdowali się zarówno na lewicy (część działaczy PPS, PSL „Wyzwolenie”, grupa „Naprawy”), wśród umiarkowanych przedstawicieli administracji, w wojsku, jak i na prawicy (konserwatyści ziemiańscy). Początkowo zamach stanu akceptowała duża część mniejszości nar., które żywiły nadzieję na zmianę stosunku rządu do nich. Dezorientacja w istniejących partiach ułatwiła sanacji opanowanie rządów, jednak stopniowo narastał konflikt między rządem a parlamentem, który był odsuwany od swoich konstytucyjnych funkcji. Konsolidację władzy przez piłsudczyków ułatwiła też dobra koniunktura gosp. 1926-28.

Po wygaśnięciu I kadencji sejmu nowe wybory rozpisano III 1928; obóz sanacyjny wystąpił w tych wyborach jako → Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, jednak zdobywszy 28% mandatów nie mógł kontrolować procesów legislacyjnych. Większość w sejmie stanowiły stronnictwa opozycyjne wobec BBWR ze strony lewicy (PPS, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwo Chłopskie) oraz prawicy i centrum (endecja i PSL „Piast”); starcia między rządem i nowym sejmem nasilały się od chwili otwarcia jego obrad; opozycja oskarżała sanację o nadużycia wyborcze, Piłsudski zaś obrzucał sejm i posłów wyzwiskami; XI 1928 PSL „Piast”, NPR, chadecja, PSL „Wyzwolenie”, Stronnictwo Chłopskie i PPS zawiązały dla obrony systemu parlamentarnego sojusz oraz utworzyły → Centrolew. Ponieważ prezydent Mościcki nie dopuścił do zwołania nadzwyczajnej sesji sejmu, a następnie odwlekał otwarcie sesji zwykłej, latem 1930 przywódcy Centrolewu usiłowali doprowadzić do odwołania rządu sanacyjnego; na jego czele stanął jednak Piłsudski, a Mościcki rozwiązał sejm i zarządził nowe wybory.

Kampania wyborcza przebiegała pod wrażeniem aresztowania przywódców Centrolewu, oskarżonych o przestępstwa pospolite i osadzonych w twierdzy brzeskiej, a także pod presją administracji, która lansowała kandydatów BBWR; w Galicji Wsch. tajna → Ukraińska Organizacja Wojskowa organizowała zamachy terrorystyczne, na co władze odpowiadały pacyfikacjami wsi ukr.; w wyniku wyborów XI 1930 BBWR uzyskał 56% mandatów, Stronnictwo Narodowe — 14%, partie centrum — 9%, lewica — 13%, a mniejszości — 7%; sanacja była w stanie przeforsować swoją wersję ustaw, lecz nie miała większości umożliwiajacej zmianę konstytucji. 26 X 1931 rozpoczął się proces → brzeski przywódców opozycji, których I 1932 skazano na wyroki od 1,5 do 3 lat wiezienia; niektórzy, jak Witos, wyjechali na emigrację.

Podobnie jak w innych krajach, od końca 1929 narastał w Polsce kryzys gosp.; malały zbyt towarów i produkcja, rosło bezrobocie, gwałtownie spadły ceny artykułów rolnych, co powodowało dalsze kurczenie się rynku zbytu; spadek wpływów skarbu spowodował pojawienie się deficytu budżetowego, a trudności eksportowe i wycofywanie kapitału przez obcych inwestorów pogorszyły bilans płatniczy. Zmieniająca się na niekorzyść sytuacja materialna prowadziła do wzrostu napięć społ. i narodowościowych oraz zwiększenia wpływów radykalnych ugrupowań politycznych.

W 1931 doszło do zjednoczenia ruchu chłopskiego w jednolitym → Stronnictwie Ludowym, które przyjęło program radykalny społecznie. Oprócz radykalizacji SL i PPS nastąpił wzrost popularności skrajnej prawicy nacjonalistycznej; 1934 powstał → Obóz Narodowo-Radykalny, który rozpadł się następnie na grupę A.B.C. i ONR → Falangę. W 1934 władze sanacyjne utworzyły obóz w Berezie Kartuskiej, do którego kierowano na podstawie orzeczenia adm., a nie wyroku sądowego, gł. członków stronnictw opozycyjnych i organizacji wywrotowych (komuniści, nacjonaliści ukr.).

W 1933 prez. Mościcki został wybrany na drugą kadencję; IV 1935, dzięki manipulacji regulaminem sejmowym, obóz rządzący przeprowadził uchwalenie nowej → Konstytucji kwietniowej; wzmocniła ona pozycję prezydenta, który był nacz. władzą wykonawczą, zwierzchnikiem rządu i sił zbrojnych; ordynacja wyborcza praktycznie odsunęła opozycję od wpływu na kształt organów ustawodawczych i rządu; rola sejmu i senatu została ograniczona, a rząd uniezależniono od parlamentu.

Od końca lat 20. szansą dla pol. polityki zagr. stało się pogarszanie stosunków niem.-sowieckich, dzięki czemu dyplomacja pol. mogła realizować tzw. politykę równowagi: VII 1932 zawarto → polsko-sowiecki pakt o nieagresji, I 1934 podpisano → polsko-niemiecką; deklarację o niestosowaniu przemocy, a V 1934 układ pol.-sowiecki przedłużono na dalsze 10 lat. W 1934 Polska nie przyjęła franc. projektu utworzenia Paktu Wschodniego, w którym Francja, Niemcy, ZSRR, Polska i Czechosłowacja gwarantowałyby granice w Europie Wsch.; ponieważ Niemcy projekt odrzuciły, udział Polski w układzie byłby równoznaczny z sojuszem z ZSRR przeciw Niemcom przy wątpliwym zaangażowaniu Francji.

12 V 1935 zmarł Piłsudski. Jego zwolennicy podzielili się na grupę „zamkową” prez. Mościckiego i bardziej autorytarną grupę wojskowych (pułkownicy) z W. Sławkiem (wkrótce odsunięta od ścisłej elity władzy) i gen. E. Rydzem-Śmigłym na czele; niezależną pozycję miał min. spraw zagr. J. Beck. Wybory parlamentarne IX 1935 odbyły się według nowej ordynacji (w dużej mierze zbojkotowane przez społeczeństwo, do czego wzywała opozycja), toteż obóz rządzący uzyskał przygniatającą przewagę w obu izbach.

Przedłużający się kryzys gosp. potęgował niezadowolenie społeczeństwa; zahamowanie emigracji zarobkowej oraz drastyczny spadek cen produktów rolnych powodowały nędzę większości ludności wiejskiej oraz rosnące przeludnienie (ukryte bezrobocie); w mieście istniało olbrzymie bezrobocie jawne robotników i pracowników umysłowych oraz ukryte — pozbawionych klientów i zarobku kupców i rzemieślników; sprzyjało to radykalizacji nastrojów. Wśród mniejszości nar. wzrastały wpływy organizacji nacjonalist., które stanowiły groźbę dla integralności państwa; jedynie radykalny nurt syjonizmu (Nowa Organizacja Syjonistyczna) znajdował płaszczyznę porozumienia z rządem postulując masową emigrację Żydów do Palestyny. W 1935 komuniści wystąpili z programem „jednolitego frontu” lewicy przeciw rządowi; powtarzały się demonstracje robotn.; grupy młodzieży prawicowej organizowały ekscesy antysemickie; podczas wielkiej manifestacji w Nowosielcach VI 1936 Rydz-Śmigły próbował pozyskać zebranych chłopów, ale zażądali oni powrotu Witosa i demokratyzacji życia polit.; II 1936 powstał → Front Morges, w którym zaczęły się jednoczyć ugrupowania centrowe; X 1937 NPR i chadecja połączyły się w → Stronnictwo Pracy. W odpowiedzi na akcje polit. opozycji sanacja rozwiązała BBWR i powołała II 1937 → Obóz Zjednoczenia Narodowego, którego program opierał się na zasadach solidaryzmu społ. i podkreślał znaczenie silnego państwa. Ukłonem w kierunku opozycji nacjonalist. było uwzględnienie bliskich jej postulatów, w tym o charakterze antysemickim; ujawniało to stopniowe odchodzenie obozu rządzącego od istotnych elementów koncepcji Piłsudskiego, zwrot ku ND, a zarazem pogłębiało wewn. rozbicie wśród piłsudczyków. W VIII 1937 wybuchł masowy strajk chłopski, polegajacy na powstrzymywaniu się od zakupów artykułów przem. i blokowaniu dróg.

W związku z napięciami oraz utrzymującym się nadal bardzo wysokim bezrobociem oraz koniecznością rozwoju przemysłu obronnego rząd przystąpił do realizacji programu aktywizacji gospodarki odwołując się (za przykładem USA, Niemiec, Włoch) do instrumentów tzw. nakręcania koniunktury. Wicepremier do spraw gosp. E. Kwiatkowski wysunął projekt 4-letniego planu inwestycyjnego oraz rozbudowy → Centralnego Okręgu Przemysłowego w widłach Sanu i Wisły; przyspieszono także budowę portu mor. w Gdyni. Poprawa koniunktury oraz realizacja tych programów 1936-39 przyniosły wyraźne ożywienie gospodarki. W 1938 Kwiatkowski projektował także realizację 15-letniego planu gospodarczego. Łączyły się z tym przedsięwzięcia zmierzające do modernizacji innych dziedzin gospodarki (handlu, rzemiosła, transportu), m.in. nakazujące inwestycje chroniące zdrowie i zapewniające wyższą jakość wyrobów; wielu właścicieli ubogich sklepów i warsztatów nie miało środków na te wydatki, a więc racjonalna w założeniu polityka gosp. prowadziła do pauperyzacji znacznej części drobnomieszczaństwa, wśród którego w woj. centralnych, pd., a zwł. wsch., przeważali Żydzi.

Pod koniec lat 30. pol. scena polit. uległa konsolidacji; poza obozem rządzącym istniały 4 gł. partie: SN, SP, SL i PPS; marginalne znaczenie miały obie frakcje ONR oraz KPP, rozwiązana decyzją Kominternu 1938; większość kierownictwa tej partii została wkrótce fizycznie zlikwidowana w okresie wielkich czystek w ZSRR. W 1938 nastąpiło złagodzenie napięć społ. oraz wzrost zagrożenia zewn., toteż wybory parlamentarne zakończyły się względnym sukcesem sanacji; narastanie niebezpieczeństwa wojny 1939 sprzyjało zamrożeniu wewn. konfliktów politycznych.

Ludność Polski wzrosła z 27,2 mln (1921) do 35,1 mln (1939), co oznaczało przyrost większy niż wynosiła średnia eur.; pod względem liczby ludności Polski zajmowała 6 miejsce w Europie; skład narodowościowy nie uległ większym zmianom. W Polsce w okresie międzywojennym nie rozwiązano napięć narodowościowych; najgorsze były stosunki pol.-ukr.; po klęsce ukr. armii galicyjskiej, walczącej w 1918-19 z WP o niepodległość Ukrainy, większość Ukraińców nie pogodziła się z pol. rządami w Galicji Wsch.; radykalni działacze nacjonalist. dokonywali zamachów na przedstawicieli administracji pol.; w odpowiedzi władze pol. uciekały się do brutalnych represji; spirali nienawiści nie powstrzymały próby porozumienia miedzy rządem pol. i umiarkowanymi siłami ukr. pod koniec lat 30.; utrzymywała się też wzajemna nieufność i niechęć między Polakami a Żydami, Białorusinami, Niemcami i Litwinami. W 2 poł. lat 30., w wyniku pokryzysowej pauperyzacji i wzrostu popularności pol. ideologii radykalno-nacjonalist., dochodziło do zajść antysemickich; wśród Polaków popularne było hasło wysiedlenia Żydów.

Również struktura społ. II RP nie uległa większym zmianom, co wynikało z dość wolnego tempa wzrostu gosp.; większość z ok. 70% ludności wiejskiej stanowili chłopi; 1921 z rolnictwa utrzymywało się 64%, a 1938 — 59% ludności, przy czym względne przeludnienie agrarne nawet wzrosło w stosunku do średniej europejskiej. Dzięki rozbudowie okręgu warsz., Gdyni i Centr. Okręgu Przem. wzrosła nieco liczba ludności miejskiej, a miasta zachodniej Polski uległy polonizacji. W społeczeństwie utrzymywały się tradycyjne podziały między ziemianami, nieliczną burżuazją, drobnomieszczaństwem, robotnikami i chłopami, jednak stopniowo malały one wraz z upowszechnianiem oświaty i poczucia obywatelskiego.

Mimo zmian w sytuacji eur. od poł. lat 30. Polska opierała swą politykę zagr. na koncepcji równowagi. Skuteczność tej polityki zależała od siły wsparcia ze strony mocarstw zach., nie zaangażowanych w narastający konflikt między Niemcami i ZSRR. Wsparcie takie było jednak b. nikłe. Pomimo formalnej neutralności dyplomacja pol. czyniła kroki, które odbierano w Europie jako zbliżenie z Niemcami. W III 1938, po inkorporacji Austrii przez Niemcy, Polska wystosowała do Litwy ultymatywne żądanie nawiązania stosunków dyplomatycznych; rząd litew. ustąpił, jednak krok ten wywołał nieprzychylne Polsce komentarze na Zachodzie, a zwł. w ZSRR. Po zawarciu układu monachijskiego Polska zażądała od Czechosłowacji cesji → Zaolzia, zajętego przez Czechów 1919; choć strona pol. mogła wysuwać argumenty etniczne, uzasadniające żądanie tego obszaru, przyłączenie go w katastrofalnym dla Czechosłowacji momencie wpłynęło negatywnie na wzajemne stosunki.

W X 1938 Hitler wysunął wobec Polski żądanie włączenia do Rzeszy Gdańska wraz z eksterytorialną szosą łączącą Prusy Wsch. z resztą Niemiec w zamian za wspólną akcję na wschodzie. Po Monachium państwa zach. przestały się interesować Europą Wsch., toteż Polska stanęła wobec groźby niem. w osamotnieniu; po niem. inwazji na Czechosłowację III 1939 W. Brytania przejęła inicjatywę stworzenia koalicji przeciw Hitlerowi, udzielając Polsce 30 III gwarancji niepodległości; podobny krok uczyniła wkrótce Francja; 28 IV Hitler wymówił pol.-niem. układ o nieagresji.

Brytyjską ofertę wielostronnego układu gwarantującego pokój w Europie podjął Stalin, rozpoczynając oficjalne rokowania z W. Brytanią i Francją, ale jednocześnie zachęcając do rokowań Niemcy; 24 VII 1939 w Moskwie został podpisany układ polit. między W. Brytanią, Francją i ZSRR, zobowiązujący strony do wzajemnej pomocy oraz do pomocy państwom, które zobowiązały się one bronić; układ miał wejść w życie po podpisaniu umowy wojsk., wobec czego Niemcy zaproponowały ZSRR podział stref wpływu w Europie Wsch., który oznaczałby rozbiór Polski; Stalin zażądał od Polski i Rumunii zgody na wejście Armii Czerwonej nawet w przypadku „agresji pośredniej” przeciw nim, co mogło oznaczać nieograniczone prawo ZSRR do ingerencji w tych krajach; zarówno Polska, jak i Rumunia nie zgodziły się na takie warunki; negocjatorzy zach. nie zdecydowali się na zawarcie umowy wojsk. bez zgody Polski i Rumunii, a rozmowy moskiewskie zawieszono.

23 VIII w Moskwie został podpisany przez niem. i sowieckiego ministrów spraw zagr. — J. von Ribbentropa i W.M. Mołotowa — układ o nieagresji między ZSRR i Niemcami (→ układy niemiecko-sowieckie 1939), zawierający tajny protokół dodatkowy, przewidujący podział Europy Wsch., w tym Polski; układ dawał Niemcom wolną rękę w ataku na Polskę 25 VIII został zawarty → polsko-brytyjski układ o pomocy wzajemnej, co nie powstrzymało Hitlera przed napaścią na Polskę.

Polska w okresie międzywojennym rozwijała się w niezwykle trudnych warunkach; mimo stałego zagrożenia zewn. oraz stagnacji świat. systemu gosp., w niektórych dziedzinach osiągnięto duży postęp; uczyniono wiele dla unifikacji systemu gosp. i zjednoczenia społeczeństwa; rozbudowano ustawodawstwo społ. i szkolnictwo; stworzono warunki do modernizacji gospodarki i awansu społ.; potencjał militarny rozbudowano na miarę możliwości, choć nie na miarę potrzeb, którym Polska sprostać nie mogła; mimo autorytarnych rządów sanacji utrzymano podstawy pluralizmu polit. i kulturowego; wykształcono całe pokolenie świadomych obywateli. Wybuch II wojny świat. rozpoczął niszczenie tych zdobyczy.

Wojciech Roszkowski

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA

1 IX 1939 rozpoczęła się agresja niem., 17 IX — sowiecka. W obliczu przegranej → kampanii wrześniowej 1939 władze państwa pol. przeszły do Rumunii (z zamiarem przedostania się do Francji), gdzie zostały internowane. Na uchodźstwie, po rezygnacji prez. Mościckiego, odbudowę władz państwa pol. przeprowadzili, uzyskując poparcie Francji, politycy będący na ogół bezpośrednio przed wojną w opozycji, wywodzący się z PPS, SL, SN, SP; 29 IX na prezydenta RP został wyznaczony W. Raczkiewicz, który 30 IX mianował premierem gen. W. Sikorskiego (7 XI również nacz. wodzem); 1 X zaprzysiężono → rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, a 9 XII 1939 powołano → Radę ; Narodową, spełniającą funkcję parlamentu; rozpoczęto formowanie jednostek WP (→ polskie siły zbrojne w II wojnie światowej). Pod koniec kampanii wrześniowej powstawały organizacje konspiracyjne (→ konspiracja w Polsce 1939-45); przed kapitulacją Warszawy (27 IX) utworzono → Służbę; Zwycięstwu Polski (SZP). III Rzesza i ZSRR 28 IX zawarły traktat o granicach i przyjaźni, w którym, łamiąc zasady prawa międzynar. i własne porozumienia z Rzeczpospolitą, ogłosiły upadek państwa pol., ustaliły jego podział na linii rzek: San-Bug-Narew-Pisa i w tajnym protokole zobowiązały się do zwalczania pol. dążeń niepodległościowych.

Ziemie zajęte przez Niemcy (→ okupacja niemiecka w Polsce 1939-45) zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej części utworzono → Generalne Gubernatorstwo (GG). Władze niem. wprowadziły podział ludności na Żydów i tzw. aryjczyków (m.in. Polaków), odmiennie traktując obie grupy (Żydów pozbawiły elementarnych praw ludzkich); stopniowo izolowały w gettach ludność żyd. (→ getta na ziemiach polskich 1940-44); wprowadziły policyjno-wojsk. reżim okupacyjny, rozwiązały pol. instytucje i organizacje (wyjątkowo zezwoliły na utworzenie → Rady Głównej Opiekuńczej), przejęły własność państwa pol. i instytucji publ., realizowały politykę terroru w celu wyniszczenia elit intelektualnych (akcja → AB ) i przekształcenia społeczeństwa w posłuszną siłę roboczą; dążyły do całkowitej germanizacji ziem włączonych do III Rzeszy, wymuszały podpisywanie niem. listy nar., Polaków i Żydów deportowały do GG lub wywoziły do pracy przymusowej w głąb Niemiec, osiedlały Niemców z innych krajów środk. i wsch. Europy; w GG zorganizowały system eksploatacji gospodarki na potrzeby Niemiec i dążyły do pauperyzacji społeczeństwa (masowe konfiskaty własności prywatnej, niewolnicza praca, wymiana waluty, głodowe racje żywności).

Ziemie zajęte przez ZSRR (→ okupacja sowiecka w Polsce 1939-41) wcielono w skład ZSRR (z wyjątkiem Wileńszczyzny, przekazanej Litwie i włączonej do ZSRR VIII 1940). Sowieckie władze okupacyjne wprowadziły oparty na terrorze reżim polit.-policyjny obowiązujący na obszarze ZSRR; rozwiązały wszystkie partie i organizacje społ. — działalność mogła prowadzić wyłącznie partia komunist. i podporządkowane jej organizacje; obywatelom RP przymusowo nadały obywatelstwo sowieckie; wiele osób aresztowano, część ludności deportowano w głąb ZSRR; przeprowadziły wywłaszczenia i konfiskaty własności prywatnej oraz kolektywizację rolnictwa, przejęły własność państwa pol. i instytucji publ., dokonały wymiany waluty.

W konspiracji stopniowo kształtowały się instytucje przyszłego → Polskiego Państwa Podziemnego 1939-45. 13 XI 1939 gen. Sikorski powołał → Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), którego gł. zadaniem było przygotowanie powszechnego powstania zbrojnego, a w działalności bieżącej koncentrował się na sprawach organiz., prowadzeniu wywiadu i propagandy oraz początkowo tylko w ograniczonym zakresie walce zbrojnej(→ Związek Odwetu). Powstały konspiracyjne organizacje zbrojne podporządkowane gł. partiom polit. obozu rządzącego: → Bataliony Chłopskie (BCh), Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), Gwardia Ludowa WRN; w II 1940 ukształtował się → Polityczny Komitet Porozumiewawczy (reprezentujący opinię stronnictw polit.), który początkowo rywalizował z → Centralnym Komitetem Organizacji Niepodległościowych (CKON); powołano → Delegaturę; Rządu RP na Kraj (3 XII 1940 delegatem został mianowany C. Ratajski). W opozycji do ZWZ i Delegatury Rządu powstawały konspiracyjne organizacje: piłsudczyków (→ Obóz Polski Walczącej i → Konwent Organizacji Niepodległościowych) i obozu nar. (→ Konfederacja Narodu, Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy, później → Narodowe Siły Zbrojne); poza strukturami państwa podziemnego pozostawały organizacje komunistyczne. Na uchodźstwie władze RP sformułowały gł. cele wojenne Polski: kontynuacja pol. wysiłku zbrojnego i wyzwolenie kraju spod okupacji, odbudowa państwa pol. w nowym kształcie ustrojowym z przedwojenną granicą wsch. i nowymi ziemiami uzyskanymi kosztem Niemiec (ziemie postulowane), utrzymanie pełnoprawnej pozycji w sojuszu z Francją i W. Brytanią. W V-VI 1940 jednostki WP walczyły w kampanii norw. (→ Narwik ) i franc., później część żołnierzy i władze RP ewakuowano do W. Brytanii i Palestyny. Po klęsce Francji gł. cele polit. i militarne władz RP na uchodźstwie pozostały bez zmian. Polskie Siły Zbrojne walczyły w bitwach: o W. Brytanię (lotnicy) i o Atlantyk (okręty Pol. Marynarki Wojennej). Władze RP dążyły do ścisłej współpracy z rządem Czechosłowacji na uchodźstwie (koncepcja federacji środkowoeur.) oraz uzyskania poparcia USA i Polonii amer. dla sprawy polskiej.

Po napaści na ZSRR VI 1941 III Rzesza okupowała całe terytorium Polski; Niemcy przygotowali plan całkowitej germanizacji ziem pol. i przesiedlenia większości ich mieszkańców na Syberię (→ Generalny Plan Wschodni); kontynuowali wysiedlenia Polaków i osiedlanie kolonistów niem. (m.in. od XI 1942 na → Zamojszczyźnie); rozpoczęli mordowanie na masową skalę Żydów w obozach natychmiastowej zagłady (Chełmno, → Auschwitz, Sobibór, Treblinka), realizując tzw. ostateczne rozwiązanie kwestii żyd. (zagładę Żydów z obszarów Europy kontrolowanych przez III Rzeszę); żyd. organizacje konspiracyjne podejmowały walkę zbrojną (np. IV-V 1943 → powstanie w getcie warszawskim). Jednocześnie władze niem. zaostrzyły reżim okupacyjny i wzmogły eksploatację ekon. (od 1941 wzrosła rola ziem pol. jako zaplecza zaopatrzeniowego frontu wsch. i obszaru znajdującego się praktycznie poza zasięgiem lotnictwa alianckiego). W konspiracji w wyniku akcji scaleniowej, następowała rozbudowa ZWZ, 14 II 1942 przemianowanego na → Armię; Krajową (AK), której 1942 podporządkowała się większość NOW, 1943 — pion taktyczny BCh, 1944 — część NSZ. AK prowadziła m.in. dywersję i sabotaż (→ Kierownictwo Dywersji), propagandę (→ Biuro Informacji i Propagandy), wywiad, w tym na rzecz aliantów, i działania partyzanckie. 30 VII 1941 rząd RP zawarł kompromisowy układ z rządem ZSRR (→ układ polsko-sowiecki 30 VII 1941); na jego podstawie wznowiono stosunki dyplomatyczne, na mocy tzw. amnestii władze ZSRR zwolniły z więzień i łagrów część obywateli RP (gł. Polaków i Żydów); VIII 1941 zaczęto formowanie → Armii Polskiej w ZSRR (dow. gen. W. Anders); rozwinięto opiekę nad obywatelami pol. na całym obszarze ZSRR (delegatury ambasady RP). W XII 1941 podczas podróży do ZSRR gen. Sikorski podjął, bez powodzenia, próbę uzyskania wiarygodnych informacji o losie oficerów pol. więzionych w sowieckich obozach. W III i VIII 1942 Armia Pol., w wyniku starań pol. i porozumienia sowiecko-bryt., została ewakuowana z ZSRR do Iraku.

Zwycięska bitwa pod Stalingradem i stopniowe przejmowanie inicjatywy strategicznej przez Armię Czerwoną wzmocniły pozycję Stalina w koalicji antyfaszyst. i pozwalały mu wywierać coraz silniejszy wpływ na sprawę polską. W IV 1943, po publ. ogłoszeniu przez Niemcy odkrycia masowych grobów w → Katyniu i skierowaniu przez rząd pol. wniosku do Międzynar. Czerwonego Krzyża o powołanie niezależnej komisji do zbadania zbrodni, rząd ZSRR 25 IV 1943 zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie. Stalin, wykorzystując Polaków w ZSRR, rozpoczął jawne tworzenie ośrodka polit. (Związek Patriotów Polskich) i sił zbrojnych: → Pierwszej Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (X 1943 walczyła pod → Lenino), następnie → Pierwszego Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (dow. gen. Z. Berling); w kraju odbudowana 1942 partia komunist. (→ Polska Partia Robotnicza), po niepowodzeniu rozmów o współpracy z Delegaturą Rządu RP na Kraj, utworzyła obóz polit. z podporządkowanymi grupami socjalistów i ludowców. 4 VII 1943 w katastrofie lotn. w Gibraltarze zginął gen. Sikorski; premierem został S. Mikołajczyk, a nacz. wodzem gen. K. Sosnkowski; wcześniej Niemcy aresztowali w Warszawie dow. AK gen. S. Roweckiego („Grot”), jego następcą został gen. T. Komorowski („Bór”). Podejmowane przez USA i W. Brytanię próby wznowienia stosunków pol.-sowieckich napotykały zdecydowany opór Stalina, który dążył do uzyskania kontroli nad Polską i wywierał nacisk na rząd RP żądając nie tylko uznania nowej wsch. granicy Polski, ale także zmian w składzie rządu pol.; na konferencji → teherańskiej (28 XI-1 XII 1943), bez udziału, zgody i informowania władz pol., w zasadzie uzgodniono kształt terytorialny powojennej Polski (między Odrą i linią Curzona). Na przeł. 1943 i 1944 komuniści powołali → Krajową; Radę Narodową, a I 1944 wojska sowieckie przekroczyły granicę wsch. RP.

Polskie Państwo Podziemne rozpoczęło przygotowania do walki o wyzwolenie kraju spod okupacji niem., wyjścia z konspiracji i jawnego objęcia władzy; AK rozpoczęła, przygotowywaną od 1943 akcję → „Burza” ; (walkę dużych jednostek partyzanckich z Niemcami na bezpośrednim zapleczu frontu sowiecko-niem.); 9 I 1944 → Krajowa Reprezentacja Polityczna została przekształcona w → Radę; Jedności Narodowej (RJN), spełniającą funkcję podziemnego parlamentu (15 III 1944 opublikowała deklarację programową O co walczy naród polski, zapowiadającą zasadnicze przekształcenia polit. i gosp. w powojennej Polsce); II 1944 powołano Społ. Komitet Antykomunist., przeciwstawiający się propagandzie PPR. Kolejne próby premiera Mikołajczyka uzyskania gwarancji W. Brytanii i USA dla stanowiska władz RP w sprawie granicy wschodniej Polski nie przyniosły powodzenia; przeciwnie, alianci zach. domagali się ustępstw strony pol., a Stalin wysuwał nowe żądania, m.in. odrzucenia Konstytucji kwietniowej i uznania odpowiedzialności Niemców za zbrodnię katyńską.

W V 1944 → Drugi Korpus Polski (dow. gen. Anders), sformowany VII 1943 z większości jednostek Armii Pol. na Wschodzie, walczył w bitwie pod → Monte Cassino; VIII 1944 → Pierwsza Dywizja Pancerna (dow. gen. S. Maczek) biła się pod → Falaise , później uczestniczyła w wyzwalaniu Francji, Belgii i Holandii (→ Breda). W VII-VIII 1944 Armia Czerwona dotarła do Wisły; żołnierze oddziałów AK walczących z Niemcami, m.in. podczas walk o wyzwolenie Wilna, Lwowa i miejscowości na Lubelszczyźnie, oraz ujawniający się lokalni delegaci rządu RP byli aresztowani, internowani i wywożeni w głąb ZSRR; 20 VII 1944 w Moskwie pod kontrolą Stalina powstał → Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i 22 VII ogłosił Manifest; 27 VII PKWN zawarł porozumienie z władzami ZSRR, w którym uznał linię Curzona za wsch. granicę państwa pol.; objął władzę w zakresie wyznaczonym przez Stalina na terenach zajętych przez Armię Czerwoną; formowana od III 1944 → Armia Polska w ZSRR (gen. Berling) została połączona z AL w WP. W tych warunkach władze Pol. Państwa Podziemnego podjęły decyzję o włączeniu stolicy Polski do akcji „Burza”; 1 VIII 1944 rozpoczęło się → powstanie warszawskie 1944, którego celem było wyzwolenie miasta przed wkroczeniem Armii Czerwonej i ustanowienie prawowitych władz RP; mimo wysiłków władz RP na uchodźstwie powstanie warsz., będące również próbą uzyskania zmiany polityki aliantów wobec Polski, nie otrzymało od nich realnej pomocy; 30 IX w wyniku bryt. nacisków gen. Sosnkowski (krytykujący aliantów za brak pomocy dla powstania warsz.) złożył dymisję i nacz. wodzem został gen. Komorowski. Po kapitulacji powstania 2 X 1944 władze Pol. Państwa Podziemnego wydostały się z Warszawy i pozostały w konspiracji; w warunkach popowstaniowego kryzysu AK próbę przejęcia ciężaru walki o wyzwolenie kraju spod okupacji podjęło utworzone XI 1944 → Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW). Podczas rozmów w Moskwie z kierownictwem KRN i PKWN (3-9 VIII i 13-20 X), przy udziale przedstawicieli ZSRR i W. Brytanii, premier Mikołajczyk odrzucił nierównoprawne warunki utworzenia jednolitego rządu i linię Curzona jako granicę wschodnią Polski.; XI 1944 złożył dymisję, a nowy rząd utworzył T. Arciszewski. Na terenach tak zwanej Polski Lubelskiej PKWN, korzystając z osłony Armii Czerwonej i NKWD, organizował własny system władzy, rozbudowywał wojsko, przeprowadzał masowe aresztowania byłych członków organizacji konspiracyjnych i akcje pacyfikacyjne; przymusowym zarządem objął większość instytucji gosp.; 6 IX 1944 wydał dekret o → reformie rolnej. Jawną działalność podjęły akceptujące politykę PPR partie polit. (PPS, SL, SD). W XII 1944 PKWN został przemianowany na Rząd Tymczasowy RP. W I 1945 Armia Czerwona wkroczyła na pozostałe ziemie pol. (również do Warszawy); 19 I 1945 dow. AK wydał rozkaz o rozwiązaniu podziemnego wojska; część żołnierzy pozostała w konspiracji i kontynuowała walkę przeciwstawiając się terrorowi → Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP).

Na konferencji → jałtańskiej (4-11 II 1945) przywódcy ZSRR, USA i W. Brytanii ustalili przebieg pol. granicy wsch. i zasadę ogólnego przyrostu terytorialnego Polski kosztem Niemiec oraz uzgodnili przekształcenie Rządu Tymczasowego RP w Rząd Jedności Nar. (po włączeniu grupy działaczy polit. zaakceptowanych przez aliantów). W III 1945 NKWD podstępnie aresztowało 16 przywódców Pol. Państwa Podziemnego, m.in. Delegata Rządu RP na Kraj J. Jankowskiego, przewodn. RJN K. Pużaka i byłego dow. AK gen. L. Okulickiego; w kwietniu Delegatura Rządu RP i RJN wznowiły pracę; powstała → Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, oparta na strukturach AK. W końcowym okresie wojny (II-V 1945) walczyły jednostki Pol. Sił Zbrojnych na Zach.: Drugi Korpus Pol. we Włoszech (Bolonia) i Pierwsza Dyw. Pancerna w Holandii i pn. Niemczech (Wilhelmshaven); armie WP walczyły na froncie wsch.: na Pomorzu i w operacji berlińskiej, uczestnicząc w zdobyciu stol. III Rzeszy. W wyniku działań wojennych i terroru władz okupacyjnych zginęło kilka mln obywateli RP, zniszczeniu uległo ok. 40% majątku narodowego. Andrzej Krupa

POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA

W chwili zakończenia wojny (8 V 1945) granice Polski nie były ustalone; Rząd Tymczasowy uznawały jedynie ZSRR i Czechosłowacja. W wyniku konferencji moskiewskiej (17-21 VI) zgodnie z formułą jałtańską powstał 28 VI 1945 koalicyjny → Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN), który 29 VI uznały Francja, Szwecja, 5 VII W. Brytania i Stany Zjedn., później inne państwa; nie uznawały go Watykan, Hiszpania, Portugalia, Irlandia, Liban, Kuba, Salwador. Rząd i prezydent RP na uchodźstwie złożyli państwom alianckim protesty stwierdzając, że Polska została pozbawiona niepodległości i oddana pod panowanie obcego mocarstwa. Jednocześnie z konferencją w sprawie TRJN w Moskwie odbył się → proces szesnastu, w którym fałszywe zarzuty postawione przywódcom Pol. Państwa Podziemnego miały skompromitować władze RP na uchodźstwie. W kraju konspiracyjna RJN podjęła 1 VII decyzję o samorozwiązaniu, ogłaszając odezwę Do Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych oraz Testament Polski Walczącej; została zlikwidowana Delegatura Rządu RP na Kraj, a 6 VIII płk J. Rzepecki rozwiązał Delegaturę Sił Zbrojnych.

Utworzenie TRJN umożliwiało uregulowanie granic Polski; na konferencji w Poczdamie (17 VII-2 VIII 1945) Stalin, H. Truman i C. Attlee wyrazili zgodę na przejęcie przez administrację pol. byłych obszarów niem. na wsch. od linii biegnącej od M. Bałtyckiego, wzdłuż Odry do ujścia Nysy Łużyckiej, dalej Nysą Łużycką do granicy Czechosłowacji oraz części Prus Wsch. i obszaru byłego Wolnego Miasta Gdańska. Ostateczna delimitacja granicy miała nastąpić w traktacie pokojowym z Niemcami. Ustalono, że ludność niem. tych obszarów będzie wysiedlona do alianckich stref okupacyjnych Niemiec. Granica wschodnia Polski została ustalona w umowie między TRJN i rządem ZSRR, podpisanej 16 VIII 1945 w Moskwie. Terytorium Polski w nowych granicach zmniejszyło się o 78 tys. km² (1951 nastąpiły niewielkie modyfikacje na pd.-wsch.).

Następstwem zmiany granic były masowe przesiedlenia oparte na zasadzie etnicznej; z dawnych województw wsch. II RP XI 1939 włączonych do ZSRR, na mocy umów z sowieckimi rep.: ukr. i białorus. (9 IX 1944) oraz litew. (2 IX 1944) 1945-47 przesiedliło się do Polski prawie 1,2 mln Polaków i 55 tys. Żydów, repatriacja z głębi ZSRR objęła 248 tys. obywateli pol., w tym 136 tys. Żydów; z Polski wyjechało 480 tys. Ukraińców — obywateli pol. i 36 tys. Białorusinów. Z ziem przyłączonych do Polski na pn. i zach. (tzw. Ziem Zach. i Pn.) do 1947 wysiedlono ok. 4 mln Niemców (w tym 3 mln na mocy uchwały Międzysojuszniczej Rady Kontroli z 20 XI 1945). W następstwie przesiedleń 1945-47 oraz emigracji znacznej części Żydów, którzy przeżyli zagładę, Polska stała się państwem niemal jednonar.; wg zaniżonych urzędowych szacunków 1950 było 430 tys. osób należących do mniejszości nar. (1,7% ogółu ludności); w niektórych województwach mieszkały grupy ludności nie uważającej się ani za Niemców, ani za Polaków (Mazurzy, Ślązacy).

Państwo pol., suwerenne w rozumieniu prawa międzynar., było pozbawione niezawisłości: sowieci ingerowali w sprawy wewn. i politykę zagr.; na jego terytorium stacjonowały oddziały Armii Czerwonej (1945 — 500 tys. żołnierzy, do 1955 — 120-150 tys., później 60-80 tys.); MBP kontrolowali doradcy sowieccy; generałowie i oficerowie sowieccy 1945 stanowili 4/5 wyższej kadry dowódczej WP, 1946-48 ich odsetek zmniejszył się do 30-40%. Powstanie TRJN nie podważyło hegemonii komunistów, którzy zachowali gł. instrumenty represji; od maja do jesieni 1945 aparat MBP powiększył się z ok. 11 do 28 tys., MO liczyła ok. 62 tys. funkcjonariuszy, KBW — ponad 32 tys. żołnierzy; istniało ponad 100 więzień i obozów. Terror był skierowany przede wszystkim przeciwko konspiracji, która jesienią 1945 obejmowała łącznie ok. 80 tys. ludzi. W obławach i pacyfikacjach przeciwko oddziałom partyzanckim uczestniczyły jednostki NKWD. Do XII 1945 przeprowadzono 1576 operacji, zabito 2719 osób. Trwały aresztowania oficerów Delegatury Sił Zbrojnych, → Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (WiN), NSZ, NOW i działaczy konspiracyjnych ugrupowań politycznych.

Ograniczona amnestia ogłoszona 2 VIII 1945 (weszła w życie 21 VIII) nie doprowadziła do likwidacji podziemia; MBP ogłosiło, że z 42 tys. objętych amnestią ujawniło się ok. 30 tys.; rzeczywista liczba ujawnionych była niższa. Na przeł. 1945 i 1946 nastąpiło wzmożenie akcji pacyfikacyjnych; operacje wojsk. z udziałem KBW, WP i grup operacyjnych MO i UB (5-27 II 1946) objęły województwa: warsz., białost., lubel.; zabito 105 osób, raniono 53, aresztowano 4279. Podstawą do represji z wykorzystaniem procedury prawnej były dekrety: O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego (31 VIII 1944), O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa (16 XI 1945) i kodeks karny WP (23 IX 1945); 1945-46 na ich podstawie sądy wojsk. orzekły ponad 1,7 tys. wyroków śmierci, w większości wykonanych; jeszcze badziej represyjny charakter miał tzw. mały kodeks karny (13 VI 1946) — O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, m.in. w rozdziale I dotyczącym przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publ., w 10 z 16 artykułów gł. sankcją karną była kara śmierci. Represje stosowano nie tylko wobec osób działających w konspiracji; → Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (utworzona XI 1945) skazywała obwinionych o spekulację i przestępstwa gosp. na obozy pracy przymusowej (1945-47 ok. 6 tys.). UB aresztowało organizatorów strajków i chłopów, którzy nie oddali świadczeń rzeczowych (1944-48 uwięziono ok. 150 tys. osób). MBP i Gł. Zarząd Informacji (GZI) WP stworzyły sieć agenturalną w wielu środowiskach, m.in. wśród duchowieństwa, w grupach związanych z obozem nar., żołnierzy PSZ i więźniów obozów hitl. powracających do kraju; 1946 w WP było ok. 8,5 tys. osób — agentów GZI.

Dążąc do utrzymania monopolu władzy komuniści ograniczali i zwalczali działalność niezależnych od nich sił polit., formalnie wchodzących w skład rządu PSL (do 1947), części PPS, SP, odtworzenie SN zostało uniemożliwione. Po odrzuceniu przez PSL (22 II 1946) propozycji utworzenia przez wszystkie partie polit. wspólnego bloku wyborczego (określenia w umowie przed wyborami parlamentarnymi proporcji podziału wspólnie uzyskanych mandatów), wzmógł się nacisk propagandowy i represje wobec stronnictwa. Wybory parlamentarne zostały odłożone, natomiast 30 VI 1946 przeprowadzono referendum (pytania dotyczyły zniesienia senatu, dokonanych zmian ustroju gosp., zach. granic Polski); wyniki sfałszowano (oficjalnie na pierwsze pytanie twierdząco odpowiedziało 68% głosujących, na drugie 78%, na trzecie 92%); wg szacunków PSL 3 × tak głosowało 15% wyborców, którzy oddali głosy, a wg tajnych raportów PPR — 27%. W okresie poprzedzającym wybory do sejmu (19 I 1947) nasilił się terror (fiz. i psychol.) wobec opozycji i społeczeństwa. PPR i PPS podpisały umowę o jedności działania, w której ustaliły podział mandatów w przyszłym sejmie. Wybory odbywały się w warunkach bezpośredniego zastraszenia; w 10 z 52 okręgów wyborczych unieważniono listy PSL. Wyniki wyborów zostały sfałszowane; oficjalnie głosowało 90% wyborców; na listę Bloku Demokr. padło 80,1% ważnych głosów, na PSL — 10,3%, SP — 4,7%, PSL „Nowe Wyzwolenie” — 3,5%, grupy katol. podporządkowane komunistom — 1,4%; w sejmie zasiadło: 114 posłów PPR, 116 — PPS, 109 — PSL, 41 — SD, 27 — PSK, 15 — SP, 5 z grup katol., 10 bezpartyjnych. Sejm wybrał 5 II B. Bieruta na prezydenta RP, 8 II powołał rząd (premier J. Cyrankiewicz, wicepremierzy W. Gomułka i A. Korzycki), 19 II uchwalił → Konstytucję ; małą 1947 (formalnie potwierdziła zasadnicze przekształcenia ustroju państwa i gospodarki wprowadzane od 1944, ustanowiła instytucję Rady Państwa łączącą uprawnienia władzy ustawodawczej i wykonawczej, przyznała rządowi uprawnienia do wydawania dekretów) oraz 22 II — amnestię, na mocy której zwolniono z więzień i obozów 26 tys. osób, a ponad 36 tys. ujawniło się.

Po wyeliminowaniu PSL z rządu i rozbiciu jawnie działającej opozycji rządząca koalicja ponownie stała się fasadą osłaniającą hegemonię komunistów. Konspiracja zbrojna wygasała, a podziemie polit. nastawiło się

na długotrwałą walkę o przetrwanie i zachowanie nar. dążeń do niepodległości. PSL poddane represjom zamierało; korzystając z poparcia PPR wpływ na stronnictwo uzyskała grupa zwolenników podporządkowania się komunistom; 21 X 1947 Mikołajczyk, zagrożony aresztowaniem, wyjechał nielegalnie z kraju. Państwowe instytucje represji były nadal rozbudowywane (w poł. 1947 bez wojska liczyły ok. 250 tys. ludzi), w celu kontroli wszelkich przejawów życia społ. tworzono sieć agentury obejmującą wszystkie grupy społ.; wzrosła liczba represjonowanych (1947-48 sądy wojsk. skazały ok. 22 tys. osób), odbywały się procesy polit., m.in. → procesy WiN; kontynuowano operacje wojsk. (1947 ok. 5 tys.); w obławach, pacyfikacjach, potyczkach zabito ponad 2 tys. osób, a 25 tys. aresztowano.

Jednocześnie trwała przebudowa gospodarki nar.; 1944-46 przeprowadzono wywłaszczenie ziemiaństwa i parcelację majątków ziemskich oraz akcję osadniczą na ziemiach przyłączonych do Polski, ponad 1 mln rodzin robotników folwarcznych i chłopów otrzymało 6 mln ha użytków rolnych; nastąpiło rozdrobnienie własności prywatnej w rolnictwie i obniżenie średniej wielkości gospodarstw rolnych; 1949 we władaniu indywidualnych gospodarzy znajdowało się 86% użytków rolnych, w majątkach państw. — ok. 9%. Władze państw. przejmowały prywatne zakłady przem. (3 I 1946 ustawa o nacjonalizacji przemysłu), nominalnie za odszkodowaniem; 1947 przystąpiono do eliminacji prywatnych i spółdz. przedsiębiorstw handl. i sklepów, rozbudowy handlu państw. (tzw. bitwa o handel) i ograniczania obrotu towarowego produktami roln.; władze dążyły do pełnej etatyzacji, wyeliminowania wolnego rynku i ustanowienia gospodarki sterowanej centralnie; na pocz. 1948 zmieniono zasady planowania gosp. i zrewidowano podstawowe założenia, odznaczającego się realizmem i zrównoważonym udziałem inwestycji i konsumpcji w podziale dochodu nar., Trzyletniego Planu Odbudowy (1947-49), opracowanego przez Centr. Urząd Planowania, kierowany przez Cz. Bobrowskiego z PPS. W 1945-47 osiągnięto duże tempo odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych (ok. 38% majątku nar.); 1947 został przekroczony dochód nar. na jednego mieszkańca z 1938 i odtworzony przedwojenny poziom konsumpcji (nie wszystkich grup społecznych).

Polska mimo starań nie otrzymała kredytów z państw Europy Zach.; VII 1947 pod naciskiem ZSRR odrzuciła amer. plan pomocy w odbudowie ze zniszczeń wojennych państw eur. (→ Marshalla plan), ale sytuacja gosp. i warunki życia ludności 1948 uległy znacznej poprawie; 1 I 1949 została zniesiona reglamentacja towarów (kartki). Państwo zwiększyło zakres kontroli, a PPR presję polit. i ideologiczną w kulturze, nauce i oświacie, m.in. dekret z 28 X 1947 zniósł autonomię szkół wyższych. Narastały ataki na Kościół katol., który zachował niezależność i znaczną swobodę działania, mimo jednostronnego zerwania konkordatu przez TRJN (12 IX 1945) i ograniczenia miejsca związków wyznaniowych w życiu publ. — sekularyzacji wielu jego dziedzin (m.in. 25 IX 1945 dekret o prawie małżeńskim i prawie o aktach stanu cyw.). Walka z Kościołem katol. nasiliła się jesienią 1947, nie położyła jej kresu umowa z IV 1950 regulująca wzajemne stosunki między państwem i Kościołem; władze komunist. zmierzały do rozbijania Kościoła katol. (ruch tzw. księży-patriotów), usuwały religię ze szkół (szkoły TPD).

Zmiana sytuacji międzynar. (amer. doktryna containement — powstrzymywania ekspansji ZSRR i komunizmu, odejście komunistów od taktyki nar. dróg do socjalizmu oraz tworzenia rządów koalicyjnych, pogłębiający się podział świata na 2 wrogie bloki polit.-wojsk.) przyspieszyła proces tworzenia w środk. Europie ideologicznych państw totalitarnych wg modelu sowieckiego; rosła dominacja ZSRR, IX 1947 na naradzie 9 partii w Szklarskiej Porębie utworzono → Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych; dążenia Stalina i WKP(b) do ścisłego podporządkowania państw bloku komunist. wywołały opór najpierw Komunist. Partii Jugosławii, a następnie części kierownictwa PPR (W. Gomułka sprzeciwił się natychmiastowej kolektywizacji rolnictwa); konflikt w sprawie przygotowywanego połączenia PPR i PPS (zwł. oceny tradycji pol. ruchu robotn.) spowodował VI 1948 oskarżenie Gomułki o „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne” i usunięcie go IX 1948 ze stanowiska sekr. generalnego KC PPR. Następcą Gomułki został Bierut, który XII 1948 objął stanowisko przewodn. KC → Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, utworzonej w wyniku nierównoprawnego połączenia PPR i PPS (większość czł. najwyższych władz PZPR — Biura Polit. KC wywodziła się z PPR). System partyjny upodobnił się do sowieckiego modelu monopartyjnego; SD i → Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, powstałe XI 1949 z połączenia spacyfikowanego PSL z SL, zostały całkowicie podporządkowane partii komunist. (były traktowane jako „transmisja PZPR” na wieś i do środowiska drobnomieszczańskiego).

PZPR była partią masową (XII 1949 liczyła ok. 1,3 mln czł., czyli blisko 10% mieszkańców Polski w wieku powyżej 18 lat), dysponowała grupą pracowników etatowych (I 1949 — 5,5 tys., XI 1953 — 13 tys.) oraz tzw. aktywem (200-300 tys.); kontrolowała obsadzanie stanowisk kierowniczych na wszystkich szczeblach władz państw., administracji lokalnej i gosp. (V 1950 wprowadzono → nomenklaturę; kadr — wykaz stanowisk, których obsada wymagała zatwierdzenia przez odpowiednie władze PZPR). Pełnią władzy w Polsce dysponowała faktycznie grupa kilkunastu osób będących czł. Biura Polit. KC PZPR i jednocześnie zajmujących najwyższe stanowiska państw. (Bierut był jednocześnie: 1948-54 przewodn., następnie I sekr. PZPR, 1947-52 prezydentem RP i przewodn. Rady Państwa, 1950-52 faktycznie kierował Prezydium Rady Min., 1952-54 był premierem; jednak kult Bieruta nie przybrał tak monstrualnych rozmiarów, jak kult Stalina). Od 1948 rosła zależność Polski od ZSRR (przy utrzymaniu formalnej suwerenności państw. Stalin przystąpił do ścisłego podporządkowania podległych mu państw); prowadzono sowietyzację wszystkich dziedzin życia społ. połączoną z niszczeniem istniejących struktur i instytucji; w WP zahamowano proces wprowadzania pol. kadry oficerskiej, a XI 1949 marsz. M. Rola-Żymierskiego na stanowisku min. obrony nar. zastąpił marsz. ZSRR K. Rokossowski, dotychczasowy dow. Pn. Grupy Wojsk Radz., który został mianowany marszałkiem Polski. W korpusie oficerskim dokonano radykalnych zmian, wszystkie ważniejsze stanowiska dowódcze zajęli oficerowie sowieccy; WP faktycznie podlegało bezpośrednio Sztabowi Generalnemu Armii Radz. w Moskwie; VII 1950 zmieniono rotę przysięgi wojsk. i umundurowanie; jednocześnie wzrastała liczba garnizonów, poligonów i lotnisk wojsk sowieckich na obszarze Polski (koszty ich utrzymania ponosiło państwo pol.). W gospodarce instrumentem ścisłego powiązania państw w ramach bloku sowieckiego miała być → Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, powołana I 1949; znacznie większą rolę w podporządkowaniu gospodarki pol. gospodarce ZSRR odgrywały umowy dwustronne dotyczące: wymiany handl. (26 I 1948, 29 VI 1950, 11 II 1954), dostaw sprzętu przem. i technologii (26 I 1948, 29 VI 1950), uczestnictwa specjalistów sowieckich w pol. instytucjach, organizacjach i przedsiębiorstwach (8 VIII 1950). ZSRR stał się gł. partnerem gospodarczym Polski; wymusił podniesienie wskaźników planu gosp., rozbudowę przemysłu zbrojeniowego i instytucji o charakterze wojskowym. W 1950 Polska wraz z pozostałymi państwami środk.-wsch. Europy wystąpiła z FAO, Międzynar. Banku Odbudowy i Rozwoju i Międzynar. Funduszu Walutowego.

W 1 poł. lat 50. MBP kontrolowało wszystkie sfery życia publ., stworzyło rozległą sieć agentury; 1954 w rejestrze „elementu przestępczego i podejrzanego” było 6 mln osób (ok. 1/3 dorosłej ludności); zgodnie z tezą Stalina o zaostrzaniu się walki klasowej, tropiono domniemane przestępstwa: dywersję, sabotaż, szpiegostwo; rosła liczba więźniów polit. (1950 — 35,2 tys.); dziesiątki tys. ludzi zostało aresztowanych za naruszenie dyscypliny pracy, nieoddanie dostaw obowiązkowych; uwięziono wielu ujawnionych lub już osądzonych i amnestionowanych żołnierzy AK, także osoby oskarżone o działalność konspiracyjną oraz współpracę z podziemiem niepodl.; stosowano przestępcze metody śledcze (bicie, tortury); 1950-51 podczas akcji „K” (izolowanie elementów niepewnych polit.) aresztowano ok. 4 tys. osób, planowano masowe wysiedlenia, m.in. z Krakowa, zwł. inteligencji; sądy wojsk. skazały ponad 27,5 tys. osób (9,5 tys. w większości fałszywie oskarżono o przynależność do nielegalnej organizacji); podsycaniu szpiegomanii służyły procesy pracowników przedstawicielstw dyplomatycznych (proces A. Robineau 14-21 IX 1950); pokazowe procesy były instrumentem w walce z Kościołem katol. (m.in. I 1953 proces księdza J. Jelito i pracowników kurii krak., IX 1953 proces bpa Cz. Kaczmarka), a kulminacją represji było aresztowanie 25 IX 1953 prymasa Polski kardynała S. Wyszyńskiego. Wrogich spisków i agentów poszukiwano w wojsku i PZPR; 11-13 XI 1949 na plenum KC PZPR omawiano „walkę o czujność rewolucyjną”; MBP i GZI WP dążyły do wykrycia pol. odgałęzienia międzynar. spisku w ruchu komunist.; aresztowano wielu żołnierzy brygad międzynar. walczących w hiszp. wojnie domowej 1936-39, generałów i wyższych oficerów WP (V 1950 gen. M. Spychalskiego); 31 VII—13 VIII 1951 odbył się pokazowy → proces generałów, będący przygotowaniem do oskarżenia i procesu aresztowanego VII 1951 Gomułki; ostatecznie do procesu nie doszło i Polska była jedynym krajem bloku sowieckiego, w którym przywódca komunist. nie zasiadł na ławie oskarżonych.

Od 1949 drastycznie ograniczano rolę sejmu (1950-52 zebrał się tylko 34 razy) i rozszerzano uprawnienia i zakres działania rządu; rolę ustawodawcy przejął rząd (dekrety z mocą ustawy), a Prezydium Rady Ministrów utworzone V 1950 stało się faktycznie nadrzędnym organem władzy państw.; → Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego (PKPG), kierowana przez H. Minca, była superrządem, któremu podlegała cała gospodarka nar.; rozrastała się biurokracja państw. (zwiększyła się liczba ministerstw: 1947 było 19, 1952 — 34). Również reformując administrację terenową wprowadzano system sowiecki; III 1950 ustanowiono rady nar. jako organy jednolitej władzy państw. (faktyczną władzę sprawowały prezydia rad nar.) i ostatecznie zlikwidowano samorząd terytorialny; wybory do rad nar. miały wyłącznie formalny charakter (pierwsze odbyły się 5 XII 1954). Reforma ustroju sądów powszechnych (20 VII 1950) oraz nowelizacja prawa procesowego cyw. i karnego całkowicie zrywała z dotychczas istniejącym systemem organizacji sądownictwa i normami porządku prawnego; wprowadzono sowiecki model sądownictwa, m.in. prokuraturę wyodrębniono z resortu sprawiedliwości i utworzono urząd prokuratora generalnego RP(PRL); ustawa o adwokaturze ograniczyła uprawnienia obrońców w postępowaniu sądowym. Konstytucja uchwalona przez sejm 22 VII 1952 była oparta na konstytucji ZSRR z 1935: deklaratywnie odwoływała się do zasady ludowładztwa, w rzeczywistości stanowiąc fundament prawny państwa totalitarnego regulujący wszystkie dziedziny życia społ.; trójpodział władz został zastąpiony systemem jednolitej władzy państw., której najwyższym organem był nominalnie sejm; zniesiono urząd prezydenta RP, zmieniono nazwę państwa na: Polska Rzeczpospolita Ludowa; 26 X 1952 odbyły się wybory do sejmu, które naciski psychol. i adm. na wyborców oraz ordynacja przeobraziły w głosowanie na listę utworzonego VIII 1952 Frontu Narodowego. W nowej kadencji dokonano zmian w składzie najwyższych władz: przewodn. Rady Państwa został A. Zawadzki (w jej składzie znalazło się 7 czł. KC PZPR), premierem — Bierut (w prezydium byli wyłącznie czł. KC PZPR).

Radykalna przebudowa gospodarki, zapoczątkowana 1949 miała spowodować jej modernizację i zmniejszenie dystansu do państw wysoko rozwiniętych; z ZSRR przeniesiono model rozwoju gosp. (sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu 1950-55) — jego podstawą była rozbudowa przemysłu, a przede wszystkim bazy surowcowej i produkcji prefabrykatów oraz podstawowych środków wytwórczych (planowano budowę ponad 1 tys. nowych obiektów, wielu w rejonach nieuprzemysłowionych, m.in. Nowej Huty, elektrowni Jaworzno II, fabryki samochodów osobowych w Warszawie, fabryki samochodów ciężarowych w Starachowicach i Lublinie, fabryki kwasu siarkowego w Wizowie). Znacznie wzrósł udział inwestycji przem. w ogólnych nakładach na inwestycje w gospodarce nar. (1947-50 — 31,7%, 1951-53 — 47,1%); większość środków (88,4%) pochłonął przemysł grupy A (energetyka, hutnictwo, przemysły: paliw, maszynowy, chem., materiałów budowlanych). Realizacja szerokiego i jednostronnego programu industrializacji spowodowała niezrównoważenie gospodarki nar., które zaostrzyło przesunięcie 1951 znacznych środków na zbrojenia. W założeniach planu 6-letniego przewidywano wzrost o 80% produkcji towarowej w rolnictwie, jednak nakłady inwestycyjne i produkcja przem. na potrzeby rolnictwa były bardzo ograniczone i zostały zmniejszone (1950 — 9,5% nakładów inwestycyjnych w gospodarce, 1952 — 7,4%); wprowadzono dodatkowe obciążenia wsi pośrednio finansujące industrializację, m.in. niskie ceny skupu i dostawy obowiązkowe produktów rolnych. W X 1949 rozpoczęła się forsowna kolektywizacja połączona z polityką wymierzoną w zamożnych rolników; wobec oporu wsi zastosowano brutalne środki nacisku (egzekucje zaległości podatkowych i dostaw obowiązkowych, aresztowania); do 1955 powstało 9790 spółdzielni produkcyjnych (9,2% użytków rolnych); polityka kierownictwa PZPR wahała się między dążeniem do likwidacji indywidualnej własności na wsi a obawą przed całkowitą ruiną rolnictwa i koniecznością masowego terroru fiz., jaki towarzyszył kolektywizacji w ZSRR (m.in. V 1950 Biuro Polit. KC PZPR napiętnowało metody stosowane podczas akcji skupu zboża w powiecie gryfickim przez specjalne grupy organizowane na polecenie kierownictwa PZPR). Załamanie produkcji roln. spowodowało przywrócenie VIII 1951 reglamentacji mięsa i tłuszczów, później cukru; trudności aprowizacyjne zwalczano metodami administracyjno-policyjnymi; represje stosowano podczas skupu płodów rolnych i wprowadzonych w poł. 1952 dostaw obowiązkowych: zboża, ziemniaków, mleka i zwierząt rzeźnych; aresztowano dziesiątki tys. chłopów (XI-XII 1953 prowadzono ponad 85 tys. postępowań adm. i 94 tys. sądowych). Władze dążyły do zmniejszenia siły nabywczej ludności i ograniczenia inflacji, 30 X 1950 dokonały reformy systemu pieniężnego (wymiana waluty i zmniejszenie ilości pieniędzy w obiegu); relację starego i nowego złotego ustalono na 100:1 (ceny towarów, płace i zasoby na kontach oszczędnościowych były przeliczane w korzystniejszej relacji 100 : 3). Innym zabiegiem drenażowym była Nar. Pożyczka Rozwoju Sił Pol. (18 VI 1951); stały niedobór towarów i inflację miała zlikwidować wprowadzona I 1953 podwyżka cen detalicznych towarów (przeciętnie o 30%), taryf i opłat. Narastające dysproporcje i napięcia gosp. oraz niezadowolenie społ. zmusiły 1954 władze do modyfikacji polityki gosp. (zmniejszenie udziału akumulacji w dochodzie nar., zwolnienie tempa inwestycji, rozwój produkcji artykułów konsumpcyjnych), która nie przyniosła jednak istotnej poprawy poziomu życia ludności. W wyniku realizacji planu 6-letniego wzrósł udział przemysłu w tworzeniu dochodu nar. (1949 — 35%, 1956 — 43%, zwiększenie zatrudnienia w sektorze państw. i spółdzielczym: 1949 — 4 mln, 1956 — 6,8 mln osób), nastąpił odpływ ludności ze wsi, zintensyfikowano urbanizację.

Po śmierci Stalina (5 III 1953) trwająca w ZSRR walka o władzę (usunięcie Ł.P. Berii, polityka nowego I sekr. KC KPZR N.S. Chruszczowa) oraz stopniowe odprężenie w stosunkach międzynar. (26 IV-21 VII 1954 konferencja 19 państw w Genewie) przyczyniły się do narastania kryzysu w PZPR i ujawniania tłumionych dotychczas aspiracji społeczeństwa pol.: ekon., nar., wolnościowych. W III 1954 rozdzielono funkcję I sekr. KC PZPR i premiera, 7 XII 1954 zlikwidowano MBP (utworzono Minist. Spraw Wewn. i Kom. ds. Bezpieczeństwa Publ.), XII 1954 zwolniono z więzienia Gomułkę, część oficerów sowieckich pełniących służbę w WP została odesłana do ZSRR. W kręgu intelektualistów partyjnych i wśród części młodzieży narastały postawy kryt.; tyg. „Po prostu” publikował reportaże ujawniające rzeczywiste położenie młodych robotników, mechanizmy afer gospodarczych. Kryzys pogłębiły informacje o przebiegu XX Zjazdu KPZR (14-25 II 1956) i śmierć Bieruta (12 III 1956). Ostrożne poczynania kierownictwa PZPR, m.in. aresztowanie niektórych byłych wysokich funkcjonariuszy MBP, zwolnienie z więzień ponad 30 tys. osób w wyniku amnestii (27 IV), zmiany personalne w Biurze Polit. KC PZPR i rządzie — nie złagodziły rosnących w społeczeństwie napięć. 28 VI 1956 w Poznaniu wystąpienie robotników przerodziło się w powszechną rewoltę pod hasłami ekon. i nar., stłumioną przez oddziały milicji, KBW i WP (→ poznański czerwiec 1956). Wrzenie ogarniało cały kraj, zwł. pracowników wielkich przedsiębiorstw, studentów, środowiska intelektualne; w PZPR nasiliła się walka między różnymi orientacjami ideowo-polit.; sytuacja w Polsce budziła zaniepokojenie ZSRR (19 X do Warszawy bez uprzedzenia przybył Chruszczow z 3 czł. Biura Polit. KC KPZR, a oddziały wojsk sowieckich ruszyły w kierunku Warszawy); 19-21 X nastąpiło przesilenie (VIII plenum KC PZPR), władze sowieckie zaakceptowały zmiany w kierownictwie PZPR i wybór Gomułki na stanowisko I sekr. (→ październikowe przesilenie polityczne w Polsce 1956). W listopadzie podczas wizyty Gomułki w Moskwie podpisano deklarację o uregulowaniu wzajemnych stosunków i wzmacnianiu sojuszu. Nadzieje społeczeństwa związane z Gomułką pozwoliły na wygaszenie nastrojów; wybory do sejmu (20 I 1957), mimo zmienionej ordynacji, były głosowaniem na kandydatów z mandatowych miejsc na listach → Frontu Jedności Narodu. Zmiany październikowe prowadziły do zliberalizowania systemu władzy totalitarnej oraz modyfikacji mechanizmów zależności od ZSRR bez naruszania ich podstaw; zaprzestano wszechogarniającego terroru i mech. przenoszenia wzorów sowieckich; 1956 usunięto doradców sowieckich z aparatu bezpieczeństwa; marsz. Rokossowski i większość generałów i oficerów sowieckich opuściła Polskę; 13 X 1956 zniesiono Kom. ds. Bezpieczeństwa Publ.; zlikwidowano PKPG i utworzono Komisję Planowania przy Radzie Min. o zmniejszonych kompetencjach; 19 XI sejm uchwalił ustawę o radach robotniczych. Zwiększono zakres samodzielności ZSL i SD. Po uwolnieniu prymasa S. Wyszyńskiego (28 X) poprawiły się stosunki państwa z Kościołem katol., m.in. przywrócono religię w szkołach.

Komuniści odstąpili od przymusowej kolektywizacji rolnictwa, ale nie zrezygnowali ze stopniowej, traktowanej nadal doktrynalnie przebudowy stosunków rolnych, której instrumentem miały być kółka roln.; 1957 zostały zniesione dostawy obowiązkowe. Poprawiły się materialne warunki społeczeństwa i zmniejszył ideologiczny nacisk w sferze kultury. Już 1957 zaczął się częściowy odwrót od reform; nasiliły się represje paraliżujące aktywność społ. i działalność opozycyjną; w PZPR zwalczano „rewizjonistów”, 4 X 1957 zamknięto tyg. „Po prostu”, demonstracje protestacyjne rozpędziła milicja; zostały zdławione strajki, m.in. tramwajarzy w Łodzi. Zlikwidowano samorząd robotn., w jego miejsce XII 1958 utworzono w przedsiębiorstwach Konferencje Samorządu Robotn., w których skład wchodzili gł. przedstawiciele: PZPR, związków zaw., ZMS i organizacji społecznych. Władze PZPR i cenzura zwiększyły nacisk na prasę i środowiska opiniotwórcze; 1962 zamknięto → Klub Krzywego Koła, nasiliły się ataki na duchowieństwo prowadzące do wznowienia otwartego konfliktu między państwem i Kościołem katol.; 1958 władze ograniczyły nauczanie religii w szkołach i przystąpiły do ostrych szykan w związku z rozpoczętą 26 VIII 1957 Wielką Nowenną Tysiąclecia i peregrynacją kopii obrazu Matki Bożej Częstochowskiej; 1965-66 kampania propagandowa przeciwko Kościołowi katol. w związku z Milenium i listem biskupów pol. do biskupów niem. w sprawie pojednania obu narodów. Model ekon. gospodarki pozostał nie zmieniony; zachowano system centr. planowania i sterowania oraz dyrektywnego zarządzania; nie uległy zmianie cele i strategia rozwoju gospodarczego. W 1958 ponownie wzrósł udział akumulacji i inwestycji w podziale dochodu nar., zachowano priorytet rozbudowy bazy surowcowej i paliwowo-energet., realizowany kosztem ograniczeń inwestycji w przemyśle artykułów konsumpcyjnych, w budownictwie mieszkaniowym, rolnictwie. System gospodarowania stawał się coraz bardziej niesprawny, za pozorną stabilizacją kryła się stagnacja i marazm; spadało tempo wzrostu konsumpcji i pogarszało zaopatrzenie rynku w towary.

Brak perspektyw i nie zaspokojone aspiracje powodowały rosnące niezadowolenie w społeczeństwie. Przedstawiciele środowiska intelektualistów protestowali przeciwko cenzurze i zmianom polityki kult. zagrażającym kulturze nar. (→ List 34); ostra reakcja władz nie stłumiła opozycyjnych postaw i nastrojów na uniwersytetach i w kołach lit.; formowały się kontestujące grupy uczniów i studentów. W PZPR różne grupy i koterie walczyły o władzę i wpływ na kierunek polityki państwa; dużą rolę odgrywała grupa skupiona wokół M. Moczara (od 1964 min. spraw wewn.), która posługując się hasłami nar. oraz sloganami populistycznymi i antysemickimi dążyła do usunięcia starych działaczy komunist.; wykorzystując zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem przez państwa-czł. Układu Warsz. po wojnie izrael.-arab. (VI 1967) rozpętano „antysyjonistyczną” kampanię przeciwko osobom pochodzenia żydowskiego. Odbiciem atmosfery polit. na przeł. 1967 i 1968 były: żywa reakcja publiczności warsz. na przedstawieniach Dziadów A. Mickiewicza w Teatrze Narodowym, demonstracje opozycyjnych studentów po ostatnim przedstawieniu, protestujących przeciwko zdjęciu sztuki ze sceny (30 I 1968), zbieranie przez nich podpisów pod petycjami protestacyjnymi w celu przekazania ich sejmowi, zaangażowanie środowiska lit. w obronę tradycji nar. i swobód demokr. (29 II 1968 zebranie oddziału warsz. ZLP); napięcie wzrosło po relegowaniu z Uniw. Warsz. A. Michnika i H. Szlajfera. Wiec na dziedzińcu uniw. (8 III), brutalnie rozpędzony przez oddziały MO i bojówki tzw. aktywu robotn., zapoczątkował → marzec 1968 w Polsce; represjom i aresztowaniom towarzyszyła nagonka antysemicka; przeprowadzono czystki w instytucjach centr. państwa, dokonano zmian personalnych w najwyższych organach władz państw., wiele osób usunięto z PZPR.

Następstwem kampanii antysemickiej była emigracja z Polski ok. 20 tys. osób. Represje sparaliżowały środowiska wyższych uczelni i koła opiniotwórcze. Załamanie protestu studentów i czystka personalna, m.in. usunięcie 6 profesorów i docentów z Uniw. Warsz., pozornie wzmocniły kierownictwo PZPR; w gospodarce narastały zjawiska kryzysowe; udział w interwencji wojsk Układu Warsz. w Czechosłowacji VIII 1968 był uznaniem ograniczonej suwerenności państw bloku sowieckiego. Podpisanie układu między PRL i RFN (7 XII 1970), w którym została uznana pol. granica zach., nie miało wpływu na nastroje społ.; wybuch nastąpił 13 XII 1970 po ogłoszeniu wysokiej podwyżki cen wielu artykułów spożywczych i przem. (→ grudniowy bunt robotniczy w Polsce 1970); demonstracje robotników Stoczni Gdań. i innych przedsiębiorstw przem. Wybrzeża zostały krwawo stłumione przez Służbę Bezpieczeństwa, MO i oddziały WP, które na polecenie Gomułki użyło broni (wg oficjalnych danych 45 osób poniosło śmierć, 1165 zostało rannych, ok. 3 tys. aresztowanych, rzeczywista liczba ofiar była wyższa).

Rozszerzanie się strajków na inne regiony kraju i groźba strajku powszechnego wymusiły rezygnację Gomułki i zmiany w kierownictwie PZPR; stanowisko I sekr. KC objął E. Gierek; ponowny strajk stoczniowców w Szczecinie (I 1971) i strajk włókniarek w Łodzi (II 1971) zmusiły władze do cofnięcia podwyżki cen. Od 1971 pod presją społeczeństwa następowały: ograniczona liberalizacja wewn. i rozszerzenie współpracy z państwami Europy Zach.; zmodyfikowano politykę społ.-gosp., uwzględniając potrzebę poprawy warunków życia ludności i zaopatrzenia rynku w towary; podjęto próbę zmian modelowych w gospodarce (ograniczenie roli biurokracji centr., utworzenie Wielkich Organizacji Gosp. — WOG). Modernizację gospodarki realizowano wykorzystując kredyty zagr. i licencje; podjęto program szeroko zakrojonych inwestycji (tzw. budowa „drugiej Polski” — m.in. Huta „Katowice”, rafineria w Gdańsku); 1971-75 nastąpił gwałtowny wzrost inwestycji (1972 o 23,6%, 1973 — 25%, 1974 — 22,5%, 1975 — 14,2%) i udział akumulacji w dochodzie nar. (1974 — 35,6%, 1975 — 35,2%); wzrosły również konsumpcja i zatrudnienie, podniosło się spożycie; rozpoczęła się masowa motoryzacja (w Tychach i Bielsku-Białej uruchomiono produkcję małolitrażowego samochodu na licencji Fiata). Również rolnictwo, korzystając ze sprzyjających warunków klim., zmniejszyło niedobór artykułów żywnościowych.

Rozwijało się budownictwo mieszkaniowe (planowano zbudowanie do 1990 kilku mln mieszkań). Kierownictwo PZPR dążyło do centralizacji instytucji władzy i zachowania hegemonii we wszystkich sferach życia publ. (1972 została rozszerzona nomenklatura kadr); zmieniono podział adm. kraju (1972 — zlikwidowano gromady i utworzono gminy, a 1975 — zlikwidowano powiaty i utworzono 49 małych województw) oraz zreformowano administrację lokalną (1973 oddzielono rady nar. od organów administracji) — wzmacniające kontrolę władz centr. nad ogniwami lokalnymi. Zapowiedź zmiany konstytucji (m.in. wprowadzenie artykułów o kierowniczej roli PZPR w systemie władzy państw., nienaruszalnej więzi PRL z ZSRR i wiązaniu praw obywatelskich z wypełnianiem obowiązków obywatela) wywołała protesty środowisk intelektualistów i kół katol. (list 59, pismo Episkopatu Polski do nadzwyczajnej komisji sejmowej); 10 II 1976 sejm uchwalił poprawki do konstytucji określające: PRL — państwem socjalist., PZPR — przewodnią siłą polit. społeczeństwa oraz gwarantujące umacnianie przyjaźni i współpracy z ZSRR. Tempo rozwoju gospodarki załamało się w poł. lat 70.; wystąpiły dysproporcje w gospodarce spowodowane nadmiernymi inwestycjami i marnotrawstwem środków, lawinowo rosło zadłużenie zagr. oraz deficyt budżetowy, narastała inflacja. Nie zaspokojone aspiracje konsumpcyjne społeczeństwa zderzały się z „propagandą sukcesu” i wzmacniały niezadowolenie całego społeczeństwa. Podwyżki cen (24 VI 1976) wywołały → czerwcowy protest robotniczy 1976 — strajki i demonstracje (największe w Radomiu i Ursusie). W obronie represjonowanych robotników wystąpił Kościół katol. i środowiska opozycyjne, skonsolidowane protestami przeciwko zmianom w konstytucji; społ. akcja pomocy materialnej i prawnej dla robotników doprowadziła IX 1976 do powstania → Komitetu Obrony Robotników (KOR; wśród czł. m.in. J. Kuroń, A. Macierewicz). Rozpoczęło się formowanie zorganizowanej opozycji demokr.; III 1977 inne środowiska (L. Moczulski, S. Niesiołowski, W. Ziembiński) powołały → Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). Stopniowo działalność opozycyjna docierała do kolejnych środowisk i rozszerzała swoje formy działania (prasa, wydawnictwa podziemne, ulotki, spotkania, demonstracje). Wpływ na nastroje społ. i obniżenie bariery strachu miał wybór kard. K. Wojtyły na papieża (16 X 1978) oraz pielgrzymka Jana Pawła II do Polski (1-9 VI 1979). Narastające zagrożenie ekon. i rosnący opór społ. (częściowy bojkot wyborów do sejmu 23 III 1980) nie spowodowały aktywnej reakcji kierownictwa PZPR, w którym ścierały się różne tendencje, m.in. na VIII Zjeździe II 1980. Bezpośrednią przyczyną ogólnonar. rewolty stała się podwyżka cen mięsa (1 VII 1980), po której nastąpiła fala strajków (VII 1980 w 177 przedsiębiorstwach strajkowało ok. 80 tys. osób). Strajk w Stoczni Gdań. im. Lenina, rozpoczęty 14 VIII i kierowany przez L. Wałęsę, rozprzestrzenił się na wszystkie przedsiębiorstwa Trójmiasta, następnie całego kraju (Szczecin, Śląsk); strajkujących na Wybrzeżu wspomagali intelektualiści z → Towarzystwa Kursów Naukowych i działacze opozycji demokratycznej. Władze państw. zostały zmuszone do kapitulacji; jej przedstawiciele podpisali z reprezentującymi strajkujących międzyzakładowymi kom. strajkowymi — 30 VIII w Szczecinie, 31 VIII w Gdańsku i 3 IX w Jastrzębiu-Zdroju → porozumienia społeczne 1980-81, w których uznano większość żądań, w tym prawo do tworzenia niezależnych, samorządnych związków zawodowych. Komitety strajkowe przekształciły się w związek zaw., który przyjął nazwę NSZZ „Solidarność”. Nowe kierownictwo PZPR (na stanowisko I sekr. został wybrany S. Kania), mnożąc szykany i wywołując konflikty (m.in. przy rejestracji NSZZ „Solidarność”), zradykalizowało Związek, który przekształcił się w ogólnonar. ruch antytotalitarny i niepodległościowy, skupiający ludzi różnych orientacji polit. i ideologicznych (→ Solidarność ). W następnych miesiącach: groźba interwencji zbrojnej ZSRR, gromadzenie wojsk na granicy z Polską (grudzień), manewry na terytorium Polski (III 1981) zmuszały rewol. i niepodl. ruch społ. do samoograniczania się.

PZPR broniła podstaw systemu społ.-polit. zagrożonego przez Solidarność, oscylując między dążeniem do kompromisu a nieustępliwością i prowokowaniem konfliktów (19 III 1981 incydent w Bydgoszczy); wpływ na działanie władz (od 11 II 1981 premiera W. Jaruzelskiego i wicepremiera M. Rakowskiego) miały silne bezpośrednie naciski sowieckie i poparcie udzielane przez ZSRR zwolennikom twardej polityki wobec Solidarności. Podczas IX Zjazdu PZPR (14-21 VII) Jaruzelski umocnił swoją pozycję, następnie 17 X został wybrany I sekr. PZPR, zachowując stanowiska premiera i min. obrony narodowej.

Polityka komunistów i pogłębiające się załamanie gospodarki powodowały rosnące niezadowolenie i zmęczenie społeczeństwa oraz wzrost radykalnych nastrojów wśród działaczy Solidarności; ujawniły się one podczas Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” (5-10 IX i 26 IX-7 X 1981), który uchwalił program związku Samorządna Rzeczpospolita i wybrał L. Wałęsę na przewodn. Związku. W obliczu zagrożenia systemu władzy eskalacją wolnościowych tendencji i postulatów, licząc się także z możliwością interwencji ZSRR, kierownictwo PZPR zrealizowało przygotowywane od X 1980 plany i 13 XII 1981 wprowadziło → stan wojenny w Polsce. W okresie jego obowiązywania ok. 10 tys. osób internowano (większość przywódców Solidarności i wielu intelektualistów); strajki stłumiono przy użyciu jednostek specjalnych MO (ZOMO) i wojska — w Kopalni Węgla

Kamiennego „Wujek” w Katowicach zginęło 9 górników. Mimo represji i rygorów stanu wojennego (zawieszonego 13 XII 1982 i zniesionego 22 VI 1983) opór społ. nie wygasł; powstało podziemne życie społ.-polit., kontynuowała działalność, początkowo zawieszona (XII 1981), następnie zdelegalizowana (X 1982) i prześladowana Solidarność, działały konspiracyjne struktury i komitety, wychodziły czasopisma, wydawano książki i broszury, kształtowało się niezależne społeczeństwo. Druga papieska pielgrzymka do kraju (16-23 VI 1983) zgromadziła nieprzebrane tłumy; Pokojowa Nagroda Nobla przyznana 1983 L. Wałęsie była moralnym triumfem Solidarności. „Normalizacja” głoszona przez władze była powierzchowna, a podejmowane próby reformy ekon. nie zahamowały kryzysu gosp.; rosnące trudności gosp., nastroje społ. i siła opozycji skłoniły władze państw. do wprowadzania stopniowej liberalizacji systemu polit.; na politykę PZPR miały wpływ również zmiany w ZSRR po dojściu do władzy M.S. Gorbaczowa (1985); 11 IX 1986 zwolniono wszystkich więźniów polit.; 6 XII 1986 powołano Radę Konsultacyjną przy Przewodn. Rady Państwa. Kolejne strajki IV-V 1988 (m.in. w Miejskich Zakładach Komunik. w Bydgoszczy, Nowej Hucie, hucie Stalowa Wola i Stoczni Gdań.), manifestacje w wielu miejscowościach oraz druga fala strajkowa VIII 1988 zmusiły kierownictwo PZPR i władze państw. do szukania kompromisu z opozycją. Po kilku miesiącach spotkań i konsultacji odbyły się negocjacje → Okrągłego Stołu (6 II-5 IV 1989) z udziałem działaczy nielegalnej Solidarności (Wałęsa) i znanych działaczy opozycji demokr. (B. Geremek, Kuroń, T. Mazowiecki, A. Strzembosz); przyjęte postanowienia (legalizacja NSZZ „Solidarność”, wolne wybory do senatu i częściowo wolne do sejmu) oznaczały złamanie monopolu władzy PZPR i otworzyły drogę do obalenia systemu.

TRZECIA RZECZPOSPOLITA

W wyborach do parlamentu (4 VI 1989) PZPR i podporządkowane jej ugrupowania polit. (ZSL, SD, Stow. „Pax”, Chrześc. Stow. Społeczne, PZKS) poniosły klęskę, jednak zgodnie z umową Okrągłego Stołu otrzymały 65% mandatów w sejmie; VII 1989 prezydentem został Jaruzelski, a PZPR zachowała kluczowe ministerstwa (obrony nar. i spraw wewn.) w powołanym 23 VIII 1989 rządzie Mazowieckiego. W XII 1989 sejm przywrócił tradycyjną nazwę państwa pol.: Rzeczpospolita Polska i kształt godła państw.: orła białego w koronie. W jesieni 1989 został przygotowany program zasadniczych przemian gosp., społ. i własnościowych (plan wicepremiera L. Balcerowicza), realizowany od 1 I 1990, który później kontynuowały rządy premierów: J.K. Bieleckiego, J. Olszewskiego, H. Suchockiej. Nastąpił ostateczny rozpad totalitarnego systemu polit.; XI 1989 ZSL przekształciło się w → Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie”, a V 1990 połączyło z PSL (wilanowskim) w → Polskie Stronnictwo Ludowe; I 1990 rozwiązała się PZPR, z której wyłoniła się → Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej. Proces formowania się wielopartyjnego, pluralistycznego i demokr. systemu polit. rozpoczął się gł. w wyniku podziałów i rozłamów w Solidarności i ruchu → Komitetów Obywatelskich; powstało kilkadziesiąt partii polit. reprezentujących różne orientacje ideowopolit. (socjaldemokr., liberalno-demokr., chrześc.-demokr., lud., niepodl., liberalno-konserwatywne, chrześc.-nar., nar.), m.in. 1989 → Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe i → Kongres Liberalno-Demokratyczny, później m.in. → Unia Pracy; wiosną 1990 nastąpił rozłam w Kom. Obywatelskim przy Przewodn. NSZZ „Solidarność” i Obywatelskim Klubie Parlamentarnym; powstały rywalizujące ze sobą i mające duży wpływ na przemiany w Polsce ugrupowania polit.: → Porozumienie Centrum, popierające wybór Wałęsy na prezydenta RP i dokonanie szybkich zmian ustrojowych i polit., oraz Ruch Obywatelski — Akcja Demokratyczna, a od XII 1990 → Unia Demokratyczna 91994 po połączeniu z KLD → Unia Wolności), popierające ewolucyjną politykę rządu Mazowieckiego. Postępowała gruntowna przebudowa ustroju państwa i weryfikacja instytucji władzy w kolejnych demokr. wyborach: do samorządów lokalnych (IV 1990), prezydenckich (XII 1990 — na prezydenta RP został wybrany L. Wałęsa) i dwukrotnie parlamentarnych (X 1991 i IX 1993); XII 1990 prezydent RP na uchodźstwie przekazał insygnia władzy prezydenckiej L. Wałęsie. W życiu społ.-polit. trwały spory dotyczące zakresu i tempa zmian własnościowych w gospodarce (reprywatyzacji i prywatyzacji, udziału kapitału zagr.), modelu przekształceń sektora państw., reformy ubezpieczeń społ. i oświaty, → dekomunizacji i lustracji. Polska odzyskiwała suwerenną pozycję w stosunkach międzynar.: 1991 zakończyły działalność RWPG i Układ Warsz., 1992 RP uzyskała status członka stowarzyszonego z EWG, IX 1993 z jej terytorium wycofały się ostatnie oddziały armii rosyjskiej. We IX 1993 po kilkuletnim sprawowaniu władzy państw. przez ugrupowania wywodzące się z „Solidarności” większość w parlamencie uzyskały: PSL i postkomunist. SdRP i utworzyły rząd z W. Pawlakiem jako premierem; III 1995 dokonały rekonstrukcji rządu (premier J. Oleksy); kontynuowały politykę przekształceń społ.-gosp. w warunkach wzrostu gospodarczego. Po niepomyślnych dla L. Wałęsy wyborach prezydenckich (różnica ok. 3,4% głosów) doszło do próby zakwestionowania legalności wyboru A. Kwaśniewskiego; prawica oraz najważniejsze medium katol. Radio Maryja przeprowadziło akcję składania protestów wyborczych (ponad 500 tys.), których gł. powodem było poświadczenie nieprawdy o posiadaniu wyższego wykształcenia przez prezydenta-elekta; zostały one odrzucone przez Sąd Najwyższy; XII 1995 na skutek oskarżenia o szpiegostwo premiera J. Oleksego przez min. spraw wewn. A. Milczanowskiego związanego z obozem L. Wałęsy (tzw. Oleksego sprawa) doszło do poważnego kryzysu polit. zakończonego dymisją premiera (Oleksy został wybrany na przewodn. SdRP) i rekonstrukcją rządu z W. Cimoszewiczem jako premierem; 1996 był rokiem napięć polit. generowanych przez prawicową opozycję pozaparlamentarną koncentrującą się wokół NSZZ „Solidarność”; na skutek tego 8 VI 1996 z inicjatywy kierownictwa NSZZ „Solidarność” powołano AWS, mającą pełnić rolę komitetu wyborczeg, skupiającego partie i środowiska centroprawicowe i opartego na autorytecie „Solidarności”; 1996 rząd realizował program powszechnej prywatyzacji polegający na sprzedaży obywatelom po cenie 20 zł powszechnych świadectw udziałowych Nar. Funduszy Inwestycyjnych; program ten miał na celu prywatyzację i restrukturyzację przedsiębiorstw państw.; na arenie międzynar. sukcesami Polski było przyjęcie jej w skład OECD oraz zaproszenie do indywidualnych konsultacji w sprawie przyjęcia do NATO; I 1997 rząd przeprowadził reformę najwyższych organów administracji państw.; 16 I sejm przyjął projekt konstytucji, zaakceptowany w powszechnym referendum 25 V; nowa konstytucja weszła w życie 17 X; znalazł się w niej m.in. zapis umożliwiający przeprowadzenie reformy samorządu terytorialnego i podziału adm. kraju; w lipcu doszło do katastrofalnej powodzi na pd. i zach. kraju; ujawniła ona poważną niewydolność administracji państw. oraz potwierdziła brak skuteczności rządzącej koalicji PSL-SLD; stało się to jedną z przyczyn porażki wyborczej partii ją tworzącej; 19 IX zwycięstwo wyborcze AWS (33,8%), która zawiązała koalicję z UW (13,4%), w wyniku czego 31 X powstał rząd premiera J. Buzka; PSL osiągnął jedynie 7,3%, a SLD (27,1%) zostało gł. siłą opozycyjną; ROP (5,6%) postanowił odgrywać w sejmie rolę opozycji; 1997 rozpoczął się proces ratyfikacji przez parlamenty państw-członków NATO formalnego przyjęcia Polski, Czech i Węgier w skład sojuszu; proces ten ostatecznie zakończono I 1999 poprzez oficjalne zaproszenie wspomnianych państw do przyjęcia pełnego członkostwa w tej organizacji, co nastąpiło w III 1999; pocz. 1998 przyniósł poważne kontrowersje wewnątrz AWS i koalicji AWS-UW wokół kształtu reformy terytorialnej oraz tzw. drugiego planu Balcerowicza zakładającego dokończenie restrukturyzacji gospodarki i zredukowanie inflacji do jednej cyfry; w AWS doszło do wykrystalizowania się postaw polit.; powstała nowa partia Ruch Społeczny AWS, stanowiąca obok ZChN i SKL gł. siłę polit. prawicy; za gł. sukces koalicji AWS-UW należy uznać reformę podziału administracyjnego kraju (sukces niepełny albowiem SLD udało się przegłosować większość swoich postulatów, w rezultacie zamiast planowanych 12 powstało 16 województw, dużą rolę w debacie odegrały lokalne lobby tworzone niezależnie od przynależności partyjnej) oraz samorządu terytorialnego; ponadto przygotowano reformy: emerytalną, służby zdrowia oraz systemu edukacji; ich wdrażanie rozpoczęto w 2. poł. 1998; po 5 latach od momentu podpisania ratyfikowano konkordat ze Stolica Apostolską; hierarchia Kościoła katol. w Polsce zadeklarowała całkowitą apolityczność, zakazując księżom wystąpień polit.; 18 IX odbyły się wybory samorządowe; wykazały one wyraźną polaryzację sceny polit., AWS i SLD objawiły się jako ich zwycięzcy, dzieląc między siebie władze w 16 województwach: w 8 AWS, w tym w 2 samodzielnie, 5 z UW i 1 UW oraz PSL, 8 SLD, w tym w 1 samodzielnie i 7 w koalicji z PSL; wybory te wyraźnie wzmocniły pozycje polit. PSL; 1998 nastąpił wzrost prestiżu międzynarodowego Polski stojącej w tym roku na czele OBWE; zdecydowana postawa wobec konfliktu wokół Kosowa przyniosła osobisty sukces B. Geremkowi, pełniącemu rolę szefa OBWE jako min. spraw zagr. RP; mimo załamania się rynków świat. na skutek kryzysu finansowego w Rosji, na Dalekim Wschodzie i Brazylii, Polska utrzymała wysokie tempo wzrostu gosp. (ponad 4,8%) oraz zdołała zmniejszyć inflację do poziomu 8,6%; restrykcyjna polityka finansowa dotknęła gł. wieś, co stało się przyczyną niepokojów społ. (demonstrujące, blokady dróg, przeprowadzane przez rolników) na pocz. 1999; spadek zaufania do rządu nastąpił także na skutek powszechnej krytyki sposobu wprowadzania reformy służby zdrowia (m.in. strajki służby zdrowia).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia Polski Lata PRL u
zydzi Polscy na aryjskich papierach zdegenerowaqni mordercy i zdrajcy, ZYDZI W HISTORII POLSKI
historia polski 1764 1864gierowski 5FQ46Z7FKRU3AQSLKDG4LKSDUAYBM22KAXKEXVI
Historia Polski Lata 1921 26
Historia Polski XX wieku Materiały do egzaminu historia polski XXw wykład! 11 12
Animowana historia Polski
Skrypt z XX wieku Historia Polski
Opracowanie tomu 9 wielkiej historii Polski by ChudY 2, Politologia, 1 rok UJ
zydowskie plany przejecia Polski Kryzys tozsamosci Izraela, ZYDZI W HISTORII POLSKI
Historia polskiej my¶li językoznawczej (1)1
kalendarium Polski18 1945 IX tom Wilekiej Historii Polski SowaBrzoza
historia polski14 1950
Historia Polski
7e 24elka+historia+polski+3 WVEM24S5FFNWKPADMF57S5UBQ46CTI3X7Y47XQI
Historia Polski do 1505, Historia Polski 1505 3
Historia Polski XX i XXIw, 1914-1984, 1914
HISTORIA POLSKI SKRYPT WYKŁADY

więcej podobnych podstron