AGRESJA
W etologii agresja to zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika [najczęściej tego samego gatunku] albo skierowane przeciw jego zdrowiu lub życiu [zazwyczaj międzygatunkowo np. przy obronie] .
Podstawowym elementem agresji jest atak i walka.
Atak drapieżcy na ofiarę nie jest agresją. Jest to składnik fazy apetencyjnej zachowania pokarmowego i z reguły nie ma u jego podstaw wściekłości.
1. ZNACZENIE AGRESJI
Występuje w sytuacji konkurencji o pokarm
Służy do obrony terytorium i pośrednio opieki nad potomstwem
Prowadzi do ustalenia i stabilizacji hierarchii społecznej w grupie
Agresywność zwierząt domowych i laboratoryjnych w znacznym stopniu została zmniejszona [dzięki hodowli].
2. METODY BADANIA AGRESJI
Badanie wpływu bodźców zewnętrznych na wystąpienie zachowań agresywnych
Drażnienie lub uszkadzanie struktur mózgu
Badanie wpływu leków lub hormonów na poziom agresji
U niektórych zwierząt występuje uwarunkowana genetycznie, dziedziczna skłonność do atakowania innych zwierząt [np. szczury laboratoryjne spontanicznie atakują i zabijają myszy].
Badania laboratoryjne wykazały, że system struktur sterujących zachowaniem agresywnym [zarówno pobudzający jak i hamujący agresję] znajduje się w układzie limbicznym.
3. POPĘDY STERUJĄCE AGRESJĄ. WŚCIEKŁOŚĆ
Główną rolę w większości zachowań agresywnych odgrywa popęd wściekłości. Jego łagodniejsza forma występująca u człowieka nazywa się gniewem.
Atak spokojny [J.F. Flynn] - [model występującego w warunkach naturalnych zachowania łowczego sterowanego przez popęd głodu]. W warunkach laboratoryjnych za pomocą elektrody drażniono boczną okolicę podwzgórza u kota, zwierzę atakowało szczura znajdującego się z nim w klatce. Przebieg ataku był spokojny przypominał skradanie się do ofiary i polowanie [kot chodził wokół szczura, aż w końcu dopadł go i zabił uderzeniem przednią kończyną w kark.]
Atak afektywny [agresja sterowana przez popęd wściekłości]. W warunkach laboratoryjnych wywołany drażnieniem przyśrodkowej okolicy podwzgórza. Kot wykazywał ogromne pobudzenie ruchowe, miał rozszerzone źrenice, sierść i ogon napuszone. Atak afektywny może być skierowany nie tylko na żywego szczura, lecz na jakikolwiek przedmiot znajdujący się w klatce.
W sterowanych przez wściekłość działaniach brak jest fazy apetencyjnej, a działaniem spełniającym nie musi być unicestwienie przedmiotu agresji, czy reakcja konsumacyjna.
Agresja może być przeniesiona na obiekt zastępczy: innego osobnika lub martwy przedmiot.
U człowieka gniew może być zredukowany przez namiastkę otwartej agresji [trzaśnięcie drzwiami, uderzenie pięścią w stół].
Hamulcem właściwego spełnienia rozwiniętej agresji może być strach przed jej obiektem [np. osobnikiem większym albo stojącym wyżej w hierarchii społecznej].
Często atak jest przerywany odpowiednim gestem, pozą uległości lub ucieczką przeciwnika. W tych przypadkach u przeciwnika nierzadko pojawia się reakcja przerzutowa.
Mechanizmy zapobiegające agresji lub ograniczające ją są ważnym elementem zachowania antagonistycznego gdyż nie dopuszczają do zbędnego przelewu krwi i niepotrzebnych strat.
W walkach godowych, o zdobycz, w celu ochrony potomstwa zachowanie agresywne wywołane jest przez odpowiednie popędy: seksualnego, głodu i macierzyńskiego.
Agresja jest wynikiem współdziałania mechanizmów endo- i egzogennych, których udział może być różny w zależności od rodzaju agresji.
4. BIOLOGICZNE PRZEJAWY WŚCIEKŁOŚCI
Silne zaangażowanie układu wegetatywno-hormonalnego
Przyspieszona akcja serca
Wzrost ciśnienia tętniczego
Rozszerzenie naczyń krwionośnych [w strachu zwężenie]
Nasilone wydzielanie adrenaliny, noradrenaliny, kortykosterydów [podczas strachu poziom tych hormonów jest niższy]
5. TEORI POWSTAWANIA AGRESJI
Teoria popędowo-instynktowna [Z. Freud, K. Lorenz] - u zwierząt i ludzi istnieje genetyczna skłonność do zachowania agresywnego [szczury zabijające myszy]. Podobnie jak inne działania instynktowne agresja jest wyzwalana przez adekwatne wyzwalacze lub bodźce kluczowe.
Przyczyny agresywności u ludzi tkwią w postępowaniu wychowawczym wobec dziecka stwarzającym okazję do wzmacniania agresywnych sposobów zaspokajania jego potrzeb. Doświadczalnym tego dowodem jest tzw. Agresja instrumentalna, którą u zwierząt wytwarza się na zasadzie odruchów warunkowych [nagradzanie pokarmem za agresywne zachowanie]
Teoria frustracyjna - tendencje agresywne są wynikiem niedostatecznego zaspokajania potrzeb we wczesnym dzieciństwie i z wynikającej z tego frustracji. Doświadczalnie stwierdzono, że frustracja spowodowana brakiem oczekiwanej nagrody po prawidłowo wykonanej reakcji ruchowej lub wywołana czynnikiem stresowym [np. izolowanie od towarzyszy] nasila agresywność: np. psy nauczone naciskać na dźwignię w celu uzyskania elektrycznego podrażnienia „układu przegrody” często rzucają się na nią z warczeniem i gryzą ją gdy po wyłączeniu prądu przez eksperymentatora prawidłowo wykonana reakcja staje się nagle nieskuteczna.
6. RODZAJE AGRESJI
Agresja występująca w zachowaniu antagonistycznym wewnątrzgatunkowym, która służy:
Do obrony terytorium
Walce o pokarm
Wytworzeniu i stabilizacji hierarchii społecznej w grupie
Utrzymaniu zdobyczy na terenach łowów lub żerowania jeśli miejsca te nie są składnikiem terytorium
Występuje w sytuacji konkurencji o samice [walki godowe]
W walkach wewnątrzgatunkowych zazwyczaj biorą udział samce choć i para zwierząt może bronić terytorium lub zdobyczy.
Ważną rolę w agresji wewnątrzgatunkowej odgrywa testosteron. Zwierzęta niedojrzałe płciowo lub kastrowane nie przejawiają skłonności do walki. Zachowanie agresywne powraca po wstrzyknięciu kastrowanym samcom testosteronu, lecz podawanie go samicom jest nieskuteczne.
U karmiących samic występuje agresja związana z ochroną potomstwa. Ma ona podłoże hormonalne, ponieważ ulega modyfikacjom po wstrzyknięciu różnych hormonów.
Agresja występująca w zachowaniu antagonistycznym międzygatunkowym
Stanowi obronę przed atakiem drapieżnika
Jest skierowana przeciw drapieżnikowi lub [dystans krytyczny] innemu intruzowi
Zmierza do zniszczenia lub unieszkodliwienia potencjalnego źródła niebezpieczeństwa [najczęściej odpędzenia napastnika].
Jej przebieg jest podobny do agresji wewnątrzgatunkowej lecz u kopytnych obserwuje się dość często różnicę dotyczącą wykorzystania rogów i poroża [zagięte rogi antylop lub poroże jeleni, łosi, saren i żyraf są zarezerwowane wyłącznie do wewnątrzgatunkowych walk godowych samców].
Oprócz wściekłości steruje nią strach
Poprzedzają ją zawsze próby ucieczki lub ucieczka
Gdy osobnik jest w silnym stresie [np. gdy ucieczka jest niemożliwa] może wystąpić zjawisko przeniesienia agresji na inne słabsze zwierzę lub martwy przedmiot.
Agresja nie związana ze strachem
Spowodowana drażliwością zwierzęcia w wyniku niezaspokojenia popędu [np. głodu] lub bólem
U człowieka podobny stan może powstać pod wpływem zmęczenia lub niedostatecznej ilości snu
7. ANATOMICZNO-FIZJOLOGICZNE PODŁOŻE WŚCIEKŁOŚCI
Metody wywoływania wściekłości u zwierząt laboratoryjnych:
Drażnienie bólowe [np. szczury umieszczone w klatce z naelektryzowaną podłogą]
Drażnienie lub uszkadzanie różnych struktur mózgu [np. koty są agresywne po dekortykacji, szczury po uszkodzeniu przegrody]
Elektryczne lub chemiczne drażnienie podwzgórza [zwłaszcza części przyśrodkowej], ciała migałowatego, hipokampa, zakrętu obręczy, śródmózgowia, wzgórza
Uszkodzenie niektórych z w.w. obszarów zmniejsza agresję
Strukturą mającą szczególne znaczenie w kontrolowaniu agresji jest ciało migdałowate. Jego struktury położone bardziej przyśrodkowo wyzwalają agresję, a położone bocznie - hamują.
Oprócz ośrodków wyzwalających agresję, istnieje w mózgu system ośrodków hamujących zachowania agresywne. Należą do niego: przegroda, niektóre części zakrętu obręczy i hipokampa. Uszkodzenie tych struktur u zwierząt doświadczalnych nasila zachowanie antagonistyczne.
Etapy ośrodkowych procesów uruchamiających agresję:
Zadziałanie bodźców pochodzących od przedmiotu agresji na odpowiedni układ sensoryczny [wzrokowy, słuchowy, dotykowy, węchowy]. Nawet gdy drażnienie wywołuje się sztucznie drażnieniem mózgu, w zasięgu zwierzęcia musi znajdować się jakiś jej przedmiot [żywy lub martwy]. Wynika z tego, że agresja nigdy nie jest bezkierunkowa.
Pobudzenie ośrodkowego systemu wyzwalającego agresję i zahamowanie systemu hamującego ją.
W wyniku współdziałania bodźców zewnętrznych [pochodzących od przedmiotu agresji] oraz wewnętrznych [m. In hormonów płciowych] powstaje w ośrodkach mózgowych wzorzec pobudzeń o dwojakim charakterze oddziaływań:
Pierwsze polega na pobudzeniu ośrodków ruchowych i wegetatywnych [całą gamę behawioralnych i wegetatywnych składników agresji]
Drugie uczula układy sensoryczne na odbiór bodźców pochodzących od przedmiotu agresji.
To dodatnie sprzężenie zwrotne powoduje, że obecność atakowanego obiektu w zasięgu receptorów zwierzęcia podtrzymuje jego zachowanie agresywne.
8. AGRESYWNOŚĆ CZŁOWIEKA W STANACH NORMALNYCH I CHOROBOWYCH
W naszym systemie kulturowym otwarta forma agresji polegająca na atakowaniu innego człowieka jest hamowana przez normy współżycia społecznego i wychowanie.
Agresywność człowieka może przejawiać się w formie słownej lub skłonności do konfliktów z otoczeniem [częściej u osobników psychopatycznych].
U ludzi zrównoważonych psychicznie ekwiwalentem agresji bywa uczucie gniewu manifestujące się zmianami hormonalnymi i wegetatywnymi [często niewidocznymi dla otoczenia]. Gniew ten może doprowadzić do zachowania agresywnego u osobników do tego predysponowanych lub znajdujących się pod wpływem alkoholu].
Odrębnym problemem agresji u człowieka jest agresywność patologiczna związana z chorobami mózgu. Tendencje agresywne obserwuje się:
U chorych z ogniskami drażniącymi w różnych okolicach płata skroniowego i czołowego, w ciele migdałowatym, przegrodzie i podwzgórzu. Ogniska te mogą powodować jawne lub ukryte [tj. objawiające się tylko zmianami w EEG] napady padaczkowe. Agresywność u tych pacjentów też jest napadowa i występuje w różnych formach: od konfliktów z otoczeniem i obraźliwych wypowiedzi do fizycznego atakowania ludzi.
W niektórych postaciach schizofremii. Skłonności agresywne utrudniają lub wręcz uniemożliwiają choremu współżycie z rodziną i środowiskiem społeczny, a niekiedy stwarzają konieczność izolowania pacjenta w szpitalu psychiatrycznym.
9. METODY LECZENIA ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH
Leczenie farmakologiczne
Zabiegi neurochirurgiczne [jeśli leczenie farmakologiczne nie daje spodziewanych rezultatów] które polegają na:
Usunięciu ogniska epileptogennego [czyli zmniejszenia lub całkowitego zniesienia nie poddających się leczeniu napadów padaczkowych np. usunięcie znacznej części płata skroniowego w obu półkulach u agresywnych małp spowodowało, że stały się łagodne. Podobny zabieg - zwieńczony sukcesem wykonano u chorego na schizofremię ze skłonnościami agresywnymi]. Procedury operacyjne zostały znacznie udoskonalone dzięki stereotaksji umożliwiającej wykonywanie drobnych lezji w głębi mózgu bez otwierania czaszki.
Wykonaniu uszkodzeń w obrębie jądra grzbietowego przyśrodkowego wzgórza, sklepienia i płatów czołowych.
Uszkodzeniu ciała migdałowatego [wyraźna poprawa [ustąpienie napadów padaczkowych i zmniejszenie agresywności] pojawia się u 80% osób poddanych temu zabiegowi]
Elektryczne drażnienie ośrodków hamujących agresję [jądra przegrody] - powoduje to zahamowanie agresywności lecz także hamuje czucie bólu, co znalazło zastosowanie w leczeniu silnych zespołów bólowych.