Ewa Cholewa, Maria Koziołek, Renata Skowron III NoR
BIBLIOTERAPIA
Termin biblioterapia pochodzi od słów biblion - „książka” i therapeuo - „leczę”. Po raz pierwszy został użyty w 1916 r. przez S.M. Crothersa. Początkowo ten termin odnosił się do konserwacji książek polegającej na naprawie lub ich odnowieniu.
Najpełniejsze określenie „terapii poprzez czytanie (ang. reading therapy) przedstawia Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Wg. niej biblioterapia to dział psychologii czytelnictwa, który zakłada wykorzystanie książek i czasopism do regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Obiektem jej działania są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz pacjenci stale przebywający w domu. Chodzi tu o wykorzystanie oddziaływania książek przez odpowiedni dobór lektur oraz metod i form pracy z czytelnikami wymagającymi szczególnej opieki. Jest to więc rodzaj terapii przewidujący stosowanie „lektury książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych”.
Temat teoretycznych podstaw biblioterapii podjęła w 1949 r. C. Shrodes, która widziała związek między estetycznymi przeżyciami czytelnika a psychoterapią. Podobnego zdania był M. Rubakin, który łączył terapię za pomocą książki z terapią, lecz opartą na zasadach psychologii humanistycznej, co nazwał bibliopsychologią. Natomiast E. Fromm stworzył podstawy bibliofilii mającej zastosowanie w geriatrii i andragogice. Wg. psychologii biblioterapia to technika, która leczniczo oddziaływuje na psychikę poprzez odpowiednią dobraną lekturę. Posługuje się ona przede wszystkim słowem, a metodą, którą się posługuje jest psychoterapia racjonalna. Jej celem jest wytłumaczenie pacjentowi pochodzenia jego choroby na podstawie lektur medycznych i humanistycznych. Psychoterapia racjonalna odwołuje się do logicznego myślenia pacjenta przez wyjaśnianie podłoża choroby, perswazję, reorientację poglądów pacjenta oraz zastosowanie psychagogiki. Jej celem jest kształtowanie osobowości człowieka, który jest w trudnej sytuacji życiowej.
Socjologiczne ujęcie biblioterapii koncentruje się wokół jej wpływu na kształtowanie się zainteresowań i preferencji czytelniczych osób niepełnosprawnych, w tym także przewlekle chorych
W teoriach pedagogicznych biblioterapia to „proces edukacyjny, w którym pacjent uczy się sposobów radzenia sobie w trudnej dla siebie sytuacji”. Oczekiwane zmiany mogą nastąpić w sferze zachowań, wierzeń i uczuć. Podstawową funkcją tej biblioterapii jest kształtowanie postaw oczekiwanych społecznie.
Na przestrzeni lat wzrosło zainteresowanie biblioterapią , więc by usystematyzować tę dyscyplinę naukową, przyjęto taki podział:
- biblioterapia klasyczna - przeznaczona dla osób bez zaburzeń emocjonalnych i somatycznych;
- biblioterapia kliniczna - ma charakter psychoterapii, stosowana w celu uzyskania przez pacjenta wglądu w uczucia i doznania;
- biblioterapia instytucjonalna - polega na stosowaniu informacji o dolegliwościach chorego oraz jego relaksacji. Będzie tu dominowała lektura z dziedziny beletrystyki oraz literatura dydaktyczna.
Inny podział, dotyczący wyłącznie osób chorych, uwzględnia:
- typową obsługę biblioteczną - udostępnianie choremu materiałów czytelniczych;
- biblioterapię właściwą - prowadzona jest przez fachowców w sposób systematyczny;
- terapię zajęciową z książką - wykonywanie przez chorych niektórych prac bibliotecznych.
Poza tym wyróżnia się:
- biblioterapię podtrzymującą - stosowana wobec lżej chorych somatycznie;
- biblioterapię aktywną - pomaga osobom z zaburzeniami emocjonalnymi i chorobami psychogennymi nabyć dystansu wobec trudności życiowych;
- biblioterapię wychowawczą (rozwojową) - jej podstawą jest ekspresja twórcza, samorealizacja i osiąganie dojrzałości emocjonalnej.
Biblioterapia jest najczęściej stosowana do celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Jej głównym i najważniejszym celem jest „zmienić rzeczywistość wychowawczą i wpłynąć na postępowanie człowieka”. Inne cele to wsparcie psychologiczne i duchowe, poprawa samopoczucia i wzrost wiary w siebie, uzyskanie wzorców postępowania oraz przełamywanie psychicznej izolacji czy kształtowanie nowych potrzeb. Terapia poprzez czytanie powinna zachęcać człowieka do aktywnego trybu życia oraz zmiany postaw i zachowania mimo utrzymujących się objawów choroby.
Istotą terapii jest skuteczne kształtowanie pożądanych postaw społecznych w celu ponownej socjalizacji jednostki, dlatego ważne są jej funkcje. E Tomasik wyróżnia funkcję kompensacyjną (polega m. in. na przywracaniu jednostce utraconego sensu życia) oraz profilaktyczną (chodzi w niej o zagospodarowanie wolnego czasu „wartościową treścią”). Zaś J. Andrzejewska mówi o 3 podstawowych funkcjach: utylitarnej (pomaga rozwiązać niektóre praktyczne zadania życiowe), wychowawczej (inspiruje ona do pewnego typu zachowań) oraz informacyjnej (ma dostarczać wiedzy o zdrowiu pacjenta). Oprócz nich autorka wskazuje na jeszcze inne funkcje: kształcącą (rozwija umiejętności werbalne i estetyczne), uwrażliwiająca (ukazuje jednostce doznania płynące z jej wnętrza i otoczenia), ideologiczną (kształtuje cele życiowe i system wartości jednostki) oraz emocjonalną (pozwala na przeżycie uczuć często niedostępnych dla świadomości człowieka). Jednak najważniejszą funkcją jest katartyczna, dostarczająca nowych doświadczeń i wyznaczająca nową jakość życia.
Ze strony metodyki biblioterapię można podzielić na indywidualną i grupową. Do technik metody grupowej można zaliczyć wspólne tworzenie książek przez uczestników zajęć i czytanie grupowe zakończone dyskusją nad postawionym w lekturze problemem. Wspomniana już psychoterapia racjonalna może być zaliczana tak do metod indywidualnych, jak i grupowych. Zaś ze względu na materiały w niej stosowane wyróżniamy takie metody, jak poezjoterapię lub literaturoterapię , która w oparciu o poezję uczestników lub istniejące już utwory inspiruje do rozwijania własnej twórczości. Metoda biblioterapii reminiscencyjnej (wspomnieniowej) najczęściej jest stosowana w terapii osób starszych. Nazywana jest terapią łagodzącą utratę zdolności do rozwoju czy braku możliwości czynnego wypoczynku. W biblioterapii reminiscencyjnej wykorzystuje się audiowizoterapię zastępującą słowo pisane filmem lub nagraniem na taśmie magnetofonowej. Najlepszym skutkiem tej terapii jest dostarczenie radości z twórczego przeżycia minionych zdarzeń. Z tą biblioterapią jest tez związana bibliofilia Fromma, za pomocą której starsza osoba na nowo uczy się kochać świat i czerpać z niego radość, a materiał czytelniczy ma jej ułatwić dokonanie wglądu.
Środki terapeutyczne używane podczas biblioterapii:
Książki sensu stricto - przygotowane przez biblioterapeutę lub pacjenta
Książki sensu largo - pozajęzyczne środki przekazu, np. grafika, fotografia
Materiały przejściowe: płyty kompaktowe, kasety magnetofonowe, teksty terapeutyczne (napisane przez terapeutów, np. Bajki terapeutyczne M. Molickiej)
Własna twórczość pacjentów będąca wynikiem uzewnętrznienia ich uczuć.
Podział książek przeznaczonych do biblioterapii:
Poradniki i broszury podające wskazówki, jak walczyć z niewłaściwymi zachowaniami zdrowotnymi;
Literaturę faktu - teksty pisane przez osoby, które same coś doświadczyły;
Beletrystykę - odwołującą się do doświadczeń i związanych z nimi emocji, przeżywanych przez bohaterów książek;
Książki działające uspokajająco - baśnie, przygodowe, rozrywkowe;
Działające pobudzająco - przygodowe, fantastyczno-naukowe;
Książki refleksyjne - dotyczące problemów życiowych, o wątku psychologicznym;
Wydawnictwa albumowe;
Nowe środki: pamiętniki internetowe (blogi) - zapis ludzkich doświadczeń i emocji;
Indeksy książek terapeutycznych wraz ze wskazaniem obszaru ich zastosowania.
W książce I. Boreckiej Biblioterapia: teoria i praktyka można znaleźć opracowania utworów dla dzieci i młodzieży, dodatkową literaturę dla dorosłych oraz wybór tekstów terapeutycznych i innych materiałów.
Zdaniem Boreckiej, prawidłowo przeprowadzona biblioterapia powinna składać się z ogniw w postaci wzoru:
Eb = f (D, B, P, S, A, I)
(Eb) - efektywność biblioterapii, należy traktować jako zmienna
(f) - skuteczność, zależy od kilku czynników: 1) od poprawnej diagnozy stanu zdrowia pacjenta, jego oczekiwań i potrzeb względem terapii (D) oraz od odpowiednio dobranej literatury. Ten etap łączy się z określeniem celów procesu terapeutycznego i wytyczeniem dalszej drogi postępowania z pacjentem. Diagnoza jest początkowym etapem, od niej zależy kształt terapii. Stan pacjenta powinien być ustalany przez lekarza prowadzącego, psychiatrę lub psychologa. Wtedy określany jest również poziom aktywności osoby poddanej terapii.
(B) - osobowość terapeuty i jego kompetencje zawodowe. Powinien odznaczać się wrażliwością, posiadać pewną eksperymentalną wiedzę oraz podstawowe zrozumienie procesów grupowych., powinien stać na straży bezpieczeństwa emocjonalnego uczestników i posiadać umiejętności z zakresu komunikacji w grupie. Dużym atutem jest zdolność do budowania odpowiedniego nastroju, sprzyjającego refleksji. Umiejętność syntonii i empatii oraz wiedz dotycząca uczestników terapii pomoże mu stworzyć odpowiednia atmosferę zaufania i sympatii. Powinien dopomagać w przezwyciężaniu barier psychicznych tkwiących w każdej jednostce.
Podstawowe zasady przestrzegane przez biblioterapeutę: dobra znajomość czytelnika oraz książek mu proponowanych, stosowanie zachęt zamiast nakazów oraz uwzględnienie przy doborze książek potrzeb i ograniczeń zainteresowanego.
Przygotowanie zawodowe: psychiatra, psycholog, psychoterapeuta ( w wypadku biblioterapii klinicznej), pedagog specjalny, bibliotekarz, osoba duchowa lub pielęgniarka ( w wypadku biblioterapii wychowawczej). Elementy biblioterapii stosowane są też przez pedagogów, nauczycieli i animatorów kultury.
Powodzenie biblioterapii zależy również od samego pacjenta. Istotny jest wiek, rodzaj dolegliwości, doświadczenia z materiałami czytelniczymi, preferencje czytelnicze, stan świadomości i poziom motywacji (P). W literaturze dotyczącej biblioterapii pacjentem jest nazywana „osoba niepełnosprawna fizycznie, umysłowo, głucha, niewidoma, niedostosowana społecznie, przewlekle chora, starsza”. W biblioterapii klasycznej będzie mowa o osobie zdrowej pod względem emocjonalnym i somatycznym. W wychowawczej będą to uczniowie, studenci, ludzie niedostosowani, niewidomi i niedowidzący, niepełnosprawni, w podeszłym wieku, uczestnicy zajęć kulturalno-oświatowych. W zależności od typu pacjenta rożne będą jego doświadczenia z lekturą, a poziom motywacji będzie zależeć od przebiegu choroby lub stylu życia.
Kolejnym ogniwem biblioterapii jest „sytuacja terapeutyczna, adekwatna do stawianej diagnozy” (S) oraz więź emocjonalna pomiędzy terapeutą a pacjentem, składającą się na ogólną atmosferę zajęć (A). Biblioterapia jest swoistego rodzaju wsparciem psychicznym w rozwiązywaniu osobistych problemów poprzez ukierunkowanie na treści książek, mające walory terapeutyczne.
Prawidłowo przeprowadzony proces biblioterapeutyczny powinien składać się z trzech etapów:
Dotyczy identyfikacji uczestnika z przeżyciami bohaterów przeczytanej książki, pod wpływem których przechodzi on przez etapy autoprojekcji: „On jest taki jak ja” → „Ja czuję tak samo jak on” → „Ja mogę to zrobić właśnie tak, jak on to zrobił” → „Zobacz, ja to zrobiłem”.
Odreagowanie napięcia i doznanie ulgi (katharsis), a uczestnik biblioterapii ma możliwość wglądu we własne doznania.
Ma na celu przemyślenie i przepracowanie problemu, przez co czytelnik może uzyskać nowe spojrzenie na dany problem.
Zasady, które mogą być gwarantem skutecznej terapii: swoboda uczestnictwa; uwzględnienie potrzeb, problemów i preferencji osoby lub osób; dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości odbioru osób; dostosowanie poziomu i tempa zajęć do poziomu intelektualnego i fizycznego uczestników; korzystanie z doświadczenia i wskazówek merytorycznych innych biblioterapeutów.
Ostatnim ogniwem biblioterapii jest intensywność i czas trwania terapii (I). Powinna trwać w formie jednogodzinnej sesji. Czas trwania zależny od warunków oraz metod prowadzonej biblioterapii. Powinna odbywać się raz, dwa razy w tygodniu przez kilka miesięcy. W czasie takich spotkań pacjenci werbalizują uczucia związane z odczytywaniem materiału czytelniczego. Warunki czytelnicze mają wpływ na recepcję odczytywanego tekstu, dlatego ważny nastrój sesji biblioterapeutycznej.
Biblioterapia jest krytykowana często za brak metodologii, fachowo przygotowanej kadry specjalistów oraz za niewystarczającą ilość przeprowadzonych badań dotyczących jej skuteczności.