Prawo ochrony środowiska (prawo ekologiczne) jest to ogół przepisów dotyczących ochrony, kształtowania i gospodarowania środowiskiem przyrodniczym i zasobami przyrody w znaczeniu ścisłym oraz ochrona przyrody.
Prawo ochrony środowiska tworzą przepisy o różnej randze i zasięgu. Są to normy konstytucyjne, ustawy, akty wykonawcze do ustaw (rozporządzenia i zarządzenia) oraz tzw. akty prawa miejscowego, które regulują lokalne problemy ochrony przyrody i środowiska przyrodniczego. Do systemu prawnego ochrony środowiska należą także ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe.
Prawo w Polsce podlega stosunkowo częstym zmianom, które również dotyczą ochrony środowiska. Wejście w życie nowych ustaw: Prawo ochrony środowiska, o odpadach, o ochronie przyrody, Prawo wodne oraz innych aktów prawnych spowodowało istotne zmiany w zakresie odpowiedzialności prawnej w ochronie środowiska.
O odpowiedzialności prawnej można mówić wtedy, gdy przepisy przewidują jakieś ujemne konsekwencje niewłaściwego postępowania osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych.
W strukturze odpowiedzialności prawnej można wyróżnić:
1. Podmiot ponoszący odpowiedzialność, którym może być osoba prawna (przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnia, spółka prawa handlowego), jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej lub osoba fizyczna (np. osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, dyrektor przedsiębiorstwa, ale także obywatel).
2. Zdarzenie lub stan rzeczy podlegające ujemnej kwalifikacji normatywnej; w ochronie środowiska może to być np. wy rządzenie szkody w środowisku, sprowadzenie niebezpieczeństwa powstania szkody albo samo naruszenie przepisu ochrony środowiska.
3. Zasadę, według której przypisuje się to zdarzenie lub stan rzeczy odpowiedzialnemu podmiotowi; może to być zasada winy będąca podstawą odpowiedzialności za przestępstwo lub wykroczenie, zasada bezprawności leżąca u podstaw wymierzania kar pieniężnych za naruszanie wymagań ochrony środowiska, zasada ryzyka, według której przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sil przyrody ponosi odpowiedzialność cywilną za wyrządzoną szkodę, lub jakaś inna zasada.
4. Ujemne konsekwencje dotykające podmiotu ponoszącego odpowiedzialność; mogą one mieć charakter osobisty, np. pozbawienie wolności za popełnienie przestępstwa, lub majątkowy, np. zapłacenie kary pieniężnej, danie odszkodowania cywilnego, konieczność zaprzestania działalności.
Różne postacie odpowiedzialności prawnej można klasyfikować według rozmaitych kryteriów. Szczególnie przydatna jest klasyfikacja według gałęzi prawa, w której dana forma odpowiedzialności jest uregulowana.
Według tego kryterium wyróżnia się zwykle odpowiedzialność:
administracyjną,
cywilną (z dalszym zróżnicowaniem na odszkodowawczą i prewencyjną),
karną (za przestępstwa i wykroczenia).
Według kryterium podmiotu ponoszącego odpowiedzialność wyróżnić można:
odpowiedzialność, którą może ponosić zarówno osoba fizyczna, jak i jednostka organizacyjna (firma) - w przypadku, gdy odpowiedzialność związana jest z jej działalnością (zalicza się tu odpowiedzialność administracyjną i cywilną),
odpowiedzialność, którą obciążyć można tylko osobę fizyczną (zalicza się tu odpowiedzialność karną i pracowniczą).
Ustawa Prawo ochrony środowiska reguluje w tytule VI trzy typy odpowiedzialności: cywilną, karną i administracyjną.
Odpowiedzialność cywilna
Odpowiedzialność cywilna może mieć charakter odszkodowawczy (kiedy szkoda już została wyrządzona, a od sprawcy żądamy jej naprawienia przez przywrócenie stanu zgodnego z prawem bądź przez zapłatę odszkodowania) albo charakter prewencyjny (kiedy istnieje dopiero zagrożenie wystąpienia szkody, a od sprawcy tego zagrożenia żądamy zachowania, które ma je usunąć).
Odpowiedzialność cywilna może być oparta na zasadzie winy (kiedy wystąpienie szkody lub zagrożenia spowodowane jest zawinionym działaniem sprawcy; winę tę należy mu wówczas udowodnić) albo na zasadzie ryzyka (kiedy dany podmiot odpowiada za szkodę lub zagrożenie nie dlatego, że wywołał je swoim zawinionym działaniem, ale dlatego, że znajduje się w określonej przez przepisy sytuacji - np. prowadzi zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody - art. 435 k.c.).
Naruszenie przepisów o ochronie środowiska może powodować zarówno odpowiedzialność prewencyjną, jak i odszkodowawczą; przeważnie będzie oparta na zasadzie ryzyka (wiązać się bowiem będzie ze szkodami powodowanymi przez ruch zakładów), choć możliwe jest też odpowiedzialność na zasadzie winy.
Ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej (kto, od kogo, pod jakimi warunkami i w jaki sposób może domagać się określonego zachowania) określa kodeks cywilny. Ustawa POŚ nie stanowi tu samodzielnej podstawy odpowiedzialności - przesądza o tym wyraźnie art. 322 POŚ, nakazujący stosować przepisy k.c. o ile ustawa nie stanowi inaczej, tj. o ile nie modyfikuje ona zasad ponoszenia odpowiedzialności cywilnej. Modyfikacje takie zawarte są w kolejnych przepisach POŚ (art. 323 i nast.).
Zgodnie z Prawem ochrony środowiska z roszczeniem cywilnoprawnym można wystąpić także w przypadku, gdy wyrządzenie szkody (lub zagrożenie taką szkodą) dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, a nie dóbr konkretnych osób (np. ich własności). W takim wypadku z roszczeniem o zaprzestanie bezprawnej działalności powodującej zagrożenie lub naruszenie stanu środowiska może wystąpić Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także organizacja ekologiczna. Ponadto, jeżeli szkodę wyrządził zakład, na terenie którego znajdują się substancje niebezpieczne grożące powstaniem poważnej awarii przemysłowej, to zakład ten odpowiada bez względu na to, czy jest wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (co stanowi rozszerzenie ogólnych zasad odpowiedzialności przewidzianych w art. 435 kodeksu cywilnego).
Istotną modyfikacją przepisów k.c. jest możliwość żądania od pozwanego informacji mającej znaczenie dla sprawy a także przyznanie podmiotom, które naprawiły szkodę w środowisku (np. organizacji ekologicznej, która uratowała ptaki zagrożone wyciekiem ropy) możliwość występowania z roszczeniem o zwrot nakładów poczynionych na ten cel od sprawcy.
Należy zauważyć, że przepisy dotyczące odpowiedzialności cywilnej zostały w ustawie POŚ istotnie rozbudowane w stosunku do ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r.
Odpowiedzialność karna
Odpowiedzialność karna jest odpowiedzialnością indywidualną, tzn. że może ją ponosić tylko konkretna osoba fizyczna (w polskim prawie nie istnieje odpowiedzialność karna osób prawnych ani innych jednostek organizacyjnych) i tylko wtedy, gdy można jej postawić zarzut winy. Następnie wina ta musi zostać udowodniona. Odpowiedzialność karna może występować w postaci odpowiedzialności za przestępstwa albo za wykroczenia.
Wszystkie opisane w dziale II tytułu VI czyny zagrożone karą są wykroczeniami (nie przestępstwami), a więc ogólne zasady odpowiedzialności za nie (np. przepisy określające rodzaje oraz maksymalną i minimalną granicę kar) zawarte są w kodeksie wykroczeń (nie zaś w kodeksie karnym, jak byłoby to w przypadku przestępstw). Postępowanie w sprawach tych czynów uregulowane jest w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia.
Prawo ochrony środowiska przewiduje stosowanie kary aresztu, kary ograniczenia wolności oraz grzywny. Zgodnie z kodeksem wykroczeń kara aresztu może trwać od 5 do 30 dni, kara ograniczenia wolności trwa 1 miesiąc (w tym czasie ukarany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu, ma obowiązek wykonywania pracy wskazanej przez sąd oraz udzielania wyjaśnień co do przebiegu wykonywania kary). Wysokość grzywny może natomiast wynosić od 20 do 5000 zł.
Odpowiedzialność administracyjna
Niezależnie od odpowiedzialności cywilnej i karnej podmiot korzystający ze środowiska w sposób wpływający szkodliwie na środowisko ponosi odpowiedzialność administracyjną.
Przez odpowiedzialność administracyjną w ochronie środowiska można rozumieć ponoszenie zasadniczo przez jednostkę organizacyjną (przez którą po ostatniej nowelizacji ustawy o ochronie środowiska, dokonanej 3 kwietnia 1993 r., rozumie się także osobę fizyczną prowadząca, działalność gospodarczą), a wyjątkowo także przez osobę fizyczną nie prowadzącą działalności gospodarczej, ujemnych konsekwencji albo w postaci obciążeń finansowych za naruszenie wymagań ochrony środowiska lub wyrządzenie w nim szkód, albo w postaci konieczności zaprzestania działalności zagrażającej środowisku, jeżeli te konsekwencje są nakładane w trybie administracyjnym.
Zasady tej odpowiedzialności oparte są na wyposażeniu organów ochrony środowiska w możliwości decyzyjnego ingerowania w sposoby działania podmiotów, jeżeli działania te szkodliwie oddziałują na środowisko. Formami odpowiedzialności administracyjnej są: zadośćuczynienie, kary pieniężne i wstrzymanie działalności.
Zadośćuczynienie administracyjne (art. 362 prawa ochrony środowiska) polega na tym, że organ ochrony środowiska może, w drodze decyzji, zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska i negatywnie na nie oddziałujący do ograniczenia tego oddziaływania oraz do przywrócenia środowiska do stanu poprzedniego. W decyzji tej określa się zakres ograniczenia oddziaływania na środowisko lub stan, do jakiego ma zostać przywrócone środowisko oraz termin wykonania obowiązku.
W razie braku możliwości nałożenia obowiązku podjęcia ww. działań organ ochrony środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do uiszczenia na rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszenia stanu środowiska.
Opisane wyżej zasady stosuje się odpowiednio do podmiotów, które wprawdzie nie oddziałują negatywnie na środowisko, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów są zobowiązane do rekultywacji powierzchni ziemi.
Podobną do art. 362 konstrukcję ma również kolejny przepis - art. 363, który stanowi, że wójt, burmistrz lub prezydent miasta może, w drodze decyzji, nakazać osobie fizycznej eksploatującej instalację w ramach zwykłego korzystania ze środowiska lub eksploatującej urządzenie, wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko.
Kary pieniężne. Jako postać odpowiedzialności administracyjnej można je kwalifikować z uwagi na to, że wymierzane są przez organy administracji w formie decyzji za naruszenie norm wynikających z ustawy lub decyzji. Niezależnie od mało tu istotnych teoretycznych sporów należy zwrócić uwagę, że ustawa POŚ ustanawia wspólne zasady wymierzania i pobierania kar za:
przekroczenie określonych w pozwoleniach ilości lub rodzaju gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza,
przekroczenie określonych w pozwoleniach ilości, stanu lub składu ścieków,
przekroczenie określonej w pozwoleniach ilości pobranej wody,
naruszenie warunków decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska odpadów albo decyzji określającej miejsce i sposób magazynowania odpadów, wymaganych przepisami ustawy o odpadach, co do rodzaju i sposobów składowania lub magazynowania odpadów,
przekroczenie, określonych w pozwoleniach poziomów hałasu.
Wstrzymanie działalności - Sytuacje, w których może ono nastąpić przewidziane są w art. 364 i nast. POŚ. W niektórych przypadkach przepisy stwierdzają, że odpowiedni organ (najczęściej wojewódzki inspektor ochrony środowiska) „wstrzyma” czy „zakaże” określonej działalności tj. ma obowiązek podjąć taką decyzję, jeśli zaistnieją określone w przepisie przesłanki; w innych natomiast przypadkach przepisy mówią, że organ „może wstrzymać” czy „zakazać” - a więc dysponuje tutaj uznaniem.
Odpowiedzialność pracownicza
Podstawą prawną odpowiedzialności pracowniczej (czyli ustawą, która pozwoli na pociągnięcie pracownika do takiej odpowiedzialności) jest kodeks pracy. W art. 108-113 reguluje on odpowiedzialność porządkową pracowników - występuje ona wtedy, gdy naruszone zostaną m.in. przepisy bhp, ustalony porządek i regulamin pracy. Zastosowanie sankcji przewidzianych w wymienionych wyżej przepisach k.p. za naruszenie wymagań ochrony środowiska uzależnione jest od tego, czy będzie jednocześnie naruszeniem bhp czy też regulaminu pracy (w praktyce jest to możliwe).
Art. 114-121 k.p. regulują odpowiedzialność materialną pracownika. Zgodnie z nimi, jeżeli przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych pracownik wyrządził szkodę to wobec poszkodowanych odpowiada za nią wyłącznie pracodawca; pracownik natomiast odpowiada wobec pracodawcy na zasadzie regresu. Przepisy te mają również zastosowanie w przypadku, gdy pracownik wyrządzi szkodę w środowisku.
SPIS LITERATURY
Dobrzyński G., Ochrona środowiska przyrodniczego, Białystok 1997.
Górka K., Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, PWE, Warszawa 1995.
Pyłka-Gutowska E., Ekologia z ochroną środowiska, Oświata, Warszawa 1996.
Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz.U. z 1994r. nr 3, poz 196.
Ustawa o ochronie przyrody, Dz.U. z 1991r. nr 114, poz. 492.
Ustawa Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku.
G. Dobrzyński, Ochrona środowiska przyrodniczego, Białystok 1997, s. 219.
K. Górka, Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 1995, s. 212.
G. Dobrzyński, Ochrona środowiska przyrodniczego, Białystok 1997, s. 225.
K. Górka, Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa 1995, s. 215 - 216.
Tamże, s. 213.
Tamże, s. 213 - 214.
G. Dobrzyński, Ochrona środowiska przyrodniczego, Białystok 1997, s. 222.
1