Renata Ziemińska
PROBLEMY PERCEPCJI w.4
Percepcja jest przedmiotem zainteresowania biologii i psychologii (układ nerwowy, budowa i funkcjonowanie zmysłów/receptorów, drogi nerwowe, selekcja bodźców). W filozofii percepcję traktuje się jako modelowy przykład procesu poznawczego, a wiedzę uzyskaną w jej wyniku za modelową wiedzę ludzką, która daje nam podstawową orientację w środowisku. Nauki empiryczne bazują na percepcji zmysłowej udoskonalonej przy pomocy aparatury i wyrafinowanych metod badawczych. Problem percepcji skupia w sobie podstawowe problemy filozoficzne (metafizyczne i epistemologiczne), takie jak spór realizmu z idealizmem, koncepcja świata i człowieka, możliwość poznania prawdy. Rozwiązanie tych problemów zależy od interpretacji ludzkiej percepcji.
Doznawanie wrażeń to przeżywanie prostych jakości zmysłowych (słyszenie pojedynczego dźwięku, widzenie nagłego rozbłysku światła). Wrażenie to atom mentalny ale nie występuje w izolacji lecz jako składnik spostrzeżeń. Wrażenie powstaje w wyniku pobudzenia receptora i systemu nerwowego i polega na odpowiedniej reakcji podmiotu (modyfikacji świadomości).
Spostrzeganie zmysłowe to ujmowanie i interpretacja kompleksów wrażeniowych jako reprezentantów określonego przedmiotu.
Dane zmysłowe to widoki/wyglądy przedmiotów zależne od okoliczności percepcyjnych (z pewnej perspektywy okrągła moneta jawi się jako eliptyczna, prostokątny blat jako romboid) i obecne w iluzjach czyli złudzeniach co do własności i halucynacjach czyli złudzeniach co do istnienia (kij zanurzony w wodzie jawi się jako załamany i ten widok jest daną zmysłową). Fenomenalizm: przedmioty fizyczne są agregatami danych zmysłowych, a percepcja jest relacją między przedmiotem a danymi zmysłowymi. Adwerbialna teoria percepcji: dane zmysłowe to bezprzedmiotowe i nierelacyjne stany istot doznających.
Przedmiot a wyglądy. Patrząc na pomarańczę, naocznie dana jest tylko jej przednia strona, tylna i wnętrze są domniemane. Pomarańcza może być oglądana z rożnych stron i dostarczać rożnych wyglądów. Są to jednak wyglądy tej samej pomarańczy. Ten sam przedmiot może być źródłem wielu rożnych wyglądów.
Dane zmysłowe a wrażenia. Wrażenie może być rozumiane jako świadome doznanie albo przedmiot świadomości. Dane zmysłowe mają wyraźnie przedmiotowy charakter i są całościami percepcyjnymi.
Przedmiot percepcji - to, co jest reprezentowane przez wrażenia. Przedmiot percepcji traktowany jest jako niezależny od skierowanych nań aktów percepcji (w przeciwieństwie do obrazów sennych czy obrazów następczych), publiczny (dostępny dla innych podmiotów), fizyczny średnich rozmiarów (czasowo-przestrzenny), będący przyczyną wrażeń.
Pole percepcji (wzrokowe, słuchowe, dotykowe…) ma centrum, którym jest ciało podmiotu („tu”), a rożne obiekty pojawiają się w relacji do tego centrum („tam”). Poza polem percepcji jest horyzont. Intencja aktu percepcji skupia się na jakimś obiekcie (centrum uwagi), a poza tym ma horyzont (rzeczy otaczające, domniemane - tylna strona, wnętrze obiektu). Dzięki horyzontowi nasze doświadczenie świata jest ciągłe.
Treść percepcyjna jest różna od przedmiotu, jest to całość aktualnie przeżywanych wrażeń należących do umysłu, za pomocą których przedmiot jest reprezentowany. Sama treść nie jest jednak przedmiotem świadomości. Treść percepcyjną dzielimy na naoczną (wrażenia zmysłowe) i nienaoczną (pojęcia organizujące spostrzeganie, np. jedne dane są podmiotem własności a inne tymi własnościami - to jest soczysta pomarańcza).
Sądy percepcyjne na temat przedmiotów formułujemy na podstawie tego, jak się te przedmioty jawią czyli na podstawie danych spostrzeżeniowych. Spostrzegania nie da się jednak zredukować do sądów, ponieważ każde spostrzeżenie oprócz treści konceptualnych zawiera treść niekonceptualną.
Mit danych i rola teorii w percepcji. Na poziomie świadomości wiedza percepcyjna zdobywana jest w sposób bezpośredni, tj., bez pośredników, które same skupiałyby na sobie uwagę podmiotu, bez przeprowadzania wnioskowań. Na poziomie układu nerwowego percepcja jest wieloetapowym procesem przyczynowym, zależy od pojęć i uprzedniej wiedzy podmiotu. Psychologia opisuje procesy interpretacji danych jako sensownych całości, jako przedmiotów trójwymiarowych. Percepcja nie dostarcza nam zatem czystych danych empirycznych, niezależnych od oczekiwań i teorii.
Ciało jako narzędzie percepcji. Merelau-Ponty zauważył, że ciało jest obszarem, w którym realizuje się mowa, spostrzeganie i działanie. Judycki dodaje, że ciało jest narzędziem percepcji i szczególnym jej obiektem; jest to transcendentalny warunek możliwości doświadczania świata. Własne ciało prezentuje się nam inaczej niż wszystkie inne obiekty, jest zawsze `tu', blisko podmiotu, a inne obiekty w rożnych `tam'. Zmieniamy pozycje względem innych obiektów, ale własne ciało jest zawsze z nami. Ciało jest ośrodkiem ruchu (ciało kinestetyczne) i doznawania wrażeń, wykonawcą woli. Dzięki temu, że ujmujemy inne podmioty jako ośrodki percepcji, które z kolei ujmują nas jako ośrodek spostrzegania, własne ciało traci status `centrum' i staje się rzeczą w obiektywnej przestrzeni.
Jakości pierwotne i wtórne. Według Demokryta istnieją tylko atomy i próżnia, a barwy dźwięki, smaki istnieją wyłącznie subiektywnie (powstają w wyniku interakcji pomiędzy naszym aparatem zmysłowym a ruchami atomów w próżni). J. Locke: niezależnie od spostrzegania istnieją wielkość, kształt, ruch, liczba, masa (cechy rzeczywiste; jakości pierwotne, właściwie nie jakości tylko cechy ilościowe), natomiast barwy, smaki, zapachy, dźwięki istnieją o ile są spostrzegane (jakości wtórne; ich przyczynami są jakości pierwotne).
Jakości pierwotne można potraktować jako dyspozycje (koncepcja dyspozycyjna) tkwiące w przedmiocie do pojawiania się jakości wtórnych, jeśli dodatkowo zajdą odpowiednie okoliczności spostrzegania (oświetlenie) i funkcje podmiotu (receptory zmysłowe). Nie znaczy to, że barwy są identyczne z tymi dyspozycjami (długości fal elektromagnetycznych). Posiadanie barwy byłoby wtedy złożoną własnością relacyjną, psychofizyczną.
Prezentacjonizm (realizm bezpośredni) a reprezentacjonizm (realizm pośredni). Realiści bezpośredni twierdzą, że percepcja polega na bezpośrednim kontakcie miedzy obserwatorem a obiektem fizycznym, który istnieje niezależnie od obserwatora (dane zmysłowe to części powierzchni spostrzeganych przedmiotów). Realiści pośredni uważają, że percepcja jest relacją trójelementową pomiędzy podmiotem, danymi zmysłowymi i przedmiotem (dane zmysłowe są bezpośrednim przedmiotem spostrzegania, choć nie są przedmiotem uwagi; dane zmysłowe reprezentują przedmiot). Fenomenaliści percepcję redukują do relacji miedzy podmiotem a danymi zmysłowymi.
Komputacyjna teoria percepcji. Percepcja jest rodzajem przetwarzania informacji. Świadczy o tym fakt, że w przypadku wzroku obraz, jaki pojawia się na siatkówce oka jest inny (płaski, pozbawiony głębi) niż świat spostrzegany. Odbierane bodźce są ewolucyjnie wyselekcjonowane (konieczne do przetrwania). Wczesne widzenie (kierowane wyłącznie danymi) nie jest dostępne dla świadomości, do późnego widzenia włącza się moduł pamięci, który odpowiada za rozpoznawanie przedmiotów (wcześniejsze lub wrodzone kategorie), moduł syntezy głębi i in. Trzy poziomy widzenia wg Marra: (1) płaszczyzna neurofizjologiczna (zmiany napięć elektrycznych, hardware), (2) poziom syntaktyczny (przekształcanie sekwencji symboli), (3) poziom semantyczny (treści). Przetwarzanie informacji siatkówkowych uwzględnia oświetlenie, ruch podmiotu, efekty widzenia dwuocznego. Kategoryzacja i rozpoznawanie obiektów percepcji może polegać na dekompozycji i rozpoznawaniu składników tzw. geonów (geometric icons); obiekt jest reprezentowany jako układ geonów.