Środowisko - ogól elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat.
Środowisko przyrodnicze jest zespołem komponentów biotycznych i abiotycznych, powiązanych przepływem materii i energii i oddziaływujących na siebie wzajemnie. W systemie tym żyje i gospodaruje człowiek.
Środowisko może istnieć w stanie naturalnym lub przekształconym przez człowieka, wyróżniamy:
śr. Naturalne
śr. Antropogeniczne - całkowicie stworzone przez człowieka,
śr. Sztuczne pochodzenia antropogenicznego np. jeziora zaporowe, hałdy, sztucznie sadzone lasy,
śr. Zdegradowane - wysypiska śmieci, nieużytki poprzemysłowe.
Wszystkie komponenty środowiska ulegają naturalnym zmianom w czasie. Na tej podstawie można wyróżnić komponenty
Dynamiczne (roślinność, świat zwierzęcy, gleby),
Aktywne (wody powierzchniowe, podziemne, klimat)
Konserwatywne (budowa geologiczna, rzeźba), odznaczające się największą stałością.
Rola poszczególnych komponentów w systemie środowiska jest zróżnicowana. Mimo istnienia dwustronnych związków niektóre z nich wyraźnie dominują nad pozostałymi, wpływając na ich cechy.
Do komponentów przewodnich należy budowa geologiczna, rzeźba oraz klimat w skali globalnej.
Komponentami podporządkowanymi są zaś wody, gleby i roślinność.
Czynniki te wpływają na klimat lokalny, a całości podporządkowany jest świat zwierzęcy., Taki podział wynika m.in. z faktu, że życie pojawiło się, gdy czynniki abiotyczne były już ukształtowane i rozwój organizmów odbywał się pod ich wpływem.
Mimo pozornego chaosu w strukturze środowiska przyrodniczego, wspomniane relacje miedzy komponentami występują w sposób zorganizowany, podporządkowany procesom przepływu energii i obiegu materii w przyrodzie.
Zewnętrznym przejawem tych związków jest występowanie przyrodniczych jednostek przestrzennych o w miarę jednorodnej, pionowej i poziomej strukturze krajobrazu określanych w geoekologii mianem geokompleksów. Ich odpowiednikiem w ekologii jest biotop lub ekosystem.
Środowisko (aspekt ekonomiczny) - specyficzny zasób, będący do dyspozycji społeczeństwa i mający dla niego cechy użyteczne ekonomicznie. Obowiązują w nim wymogi efektywności ekonomicznej.
Relacje - możemy wyróżnić następujące relacje wiążące składniki środowiska:
Związki kowariancyjne - zmiana jednego elementu powoduje zmiany wszystkich pozostałych elementów z różny opóźnieniem w czasie,
Sprzężenia zwrotne - ujemne lub dodatnie,
Kumulacja efektów zmian i ich opóźnienie w czasie,
Związki synergiczne - zmiana całego systemu jest większa niż suma zmian poszczególnych elementów.
OCHRONA ŚRODOWISKA - rozumie się przez to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na:
Racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom,
Przywracanie elementów przyrodniczych do stanu właściwego.
ANTROPOPRESJA - całość planowanych i bezplanowych działań ludzkich, wywołujących zamierzone i niezamierzone zmiany w przyrodzie.
ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO:
Bezpośrednie - wywołujące skutki natychmiastowe.
Pośrednie - za pomocą określonego elementu środowiska przenoszącego czynnik zagrażający z miejsca jego powstania do miejsca oddziaływania.
Kształtowanie środowiska - zmiany, które podwyższają walory użytkowe elementów środowiska i całego ekosystemu. Racjonalne wykorzystanie przez człowieka powoduje wzrost wskaźników gospodarczych.
Potencjał gospodarczy środowiska - stan i możliwości gospodarczego wykorzystania środowiska, a także potencjał wyrażający zdolność środowiska do samoregulacji.
Potencjał ekologiczny - suma przyrodniczych możliwości zaspokajania potrzeb człowieka oraz zdolności ekosystemu do ponoszenia obciążeń antropogenicznych.
DEGRADACJA ŚRODOWISKA - zmiany wprowadzane przez człowieka, zmieniające środowisko tak, że naruszona zostaje naturalna równowaga, a w konsekwencji obniża się jakość, wartość i rola środowiska.
ZANIESZCZYSZCZENIE - rozumie się przez to emisję, która jest szkodliwa dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska, powoduje szkodę w dobrach materialnych, pogarsza walory.
EMISJA - wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka do powietrza, wody, gleb lub ziemi: substancje i energie (ciepło, hałas…).
IMISJA - stężenie zanieczyszczeń, wielkość masy substancji zanieczyszczających lub opadająca na jednostkę powierzchni.
SAMOOCZYSZCZANIE - naturalna regeneracja, zdolność środowiska do pozbycia się nadmiaru substancji w procesach fizycznych i chemicznych np. opady; zwykle samooczyszczenie jednego elementu środowiska prowadzi do zanieczyszczenia innego elementu, natomiast rzadko prowadzi do rozkładu substancji.
BIERNA OCHRONA - forma ochrony polegająca na zabezpieczeniu obiektu od wpływów zewnętrznych i powstrzymaniu się od ingerencji w przyrodę, przynajmniej w danym momencie.
CZYNNA OCHRONA - ochrona aktywna, ochrona polegająca na podjęciu określonych działań, realizowanych wyłącznie dla dobra przedmiotu ochrony. Może mieć postać działa stabilizujących aktualny stan przyrody (stabilizacja), przywracających stan bardziej naturalny (renaturalizacja) albo tworzących stan bardziej pożądany (kreacja, przebudowa).
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ - jest to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego jak i przyszłych pokoleń.
RESYTUCJA - odtworzenie nieistniejącego gatunku, podgatunku lub odmiany, np. odtworzenie tarpana dzięki zachowaniu się jego genów w populacji prymitywnych koników.
KATASTROFA EKOLOGICZNA - zdarzenie niszczące, po którym niektóre elementy środowiska są już nie do odtworzenia.
POLITYKA ŚRODOWISKOWA - działanie polegające na wieloszczeblowym kierowaniu procesami ochrony środowiska, czyli na racjonalny wykorzystaniu i reprodukcji zasobów; powinna być niezależna od układów politycznych.
Użytkowa wartość elementów środowiska zależy od:
rzadkości występowania,
ograniczoności ilości,
jakości,
dostępności.
Klasyfikacja zasobów ze względu na tempo ich wyczerpywania i możliwość zachowania:
zasoby niewyczerpywalne i niezmienne - nie zmienia się ilość ani jakość, np. energia słoneczna, siła wiatru, prądy morskie (chociaż już tak nie do końca);
zasoby niewyczerpywalne, zmienne - jakość się zmienia, trzeba chronić (woda, powietrze);
zasoby wyczerpywane, zachowanie możliwe, odnawialne - trzeba ustalić zasady eksploatacji, koszty odtworzenia wliczane w cenę(lasy, kompleksy glebowe);
zasoby wyczerpywalne, zachowanie możliwe, nieodnawialne - trzeba chronić (torfowiska, rośliny lekarskie);
zasoby wyczerpywane, zachowanie niemożliwe, nadają się do ponownego użytku - oszczędzanie, materiałooszczędne rozwiązania, odzysk (rudy metali, surowce chemiczne i szklarskie);
zasoby wyczerpywalne, zachowanie możliwe, jednorazowego użytku - oszczędzanie, zastępowanie substancji (węgiel, ropa, gaz ziemny, uran).
Przyczyny dewastacji środowiska
wadliwe technologie produkcji, marnotrawstwo, odpady;
nieskuteczność systemów prawnych ochrony środowiska;
nieadekwatność społecznego systemu wartośći do istniejącej sytuacji ekologicznej;
doktryny społeczne - industrializacja.
Obecny stan środowiska - wypadkowa wielu czynników destrukcyjnych, naturalnych i antropogenicznych.
Zagrożenia:
- geograficzno-demograficzne - koncentracja przemysłu i ludności; duże potrzeby: woda i energia; transport;
- techniczno-ekonomiczne - przestarzałe technologie; nieuwzględnienie wymagań ekologicznych; niewłaściwa alokacja zasobów;
- kulturowo-społeczne - poziom konsumpcji, świadomość ekologiczna.