I rok filologia polska
Historia wyrazu człowiek
Pochodzenie wyrazu człowiek w języku polskim nie jest dokładnie znane, a jego określenie jest teraz już niemożliwe ze względu na brak konkretnych materiałów sprzed wieku XIV, kiedy to zanotowano jego pierwsze użycia. Według Słownika prasłowiańskiego utworzonego pod redakcją Franciszka Sławskiego podstawowa pierwotna postać tego wyrazu to čelo-věkъ. Występował on zazwyczaj, zgodnie z ogólnosłowiańską tendencją, w funkcji zaimka nieokreślonego. Z tej formy wyodrębniła się najprawdopodobniej oboczna postać čьlověkъ.
Etymologia wyrazu i jego umotywowanie w starosłowiańskich językach, a także pierwotne znaczenia nie są jasne. Według starej hipotezy, pierwszy człon omawianego wyrazu ma taki sam pierwiastek jak słowo čel'adь oznaczające rodzinę, ale także poddanych
lub po prostu ludzi. Z kolei drugi człon wyrazu čelo-věkъ, dzisiejszy formant -wiek, identyfikowany jest z pochodzącym z języków bałtyckich słowem ṷaika, którego znaczenie podaje zespół Sławskiego jako: dziecko, syn, chłopiec, parobek. Wymieniana jest także typowo litewska forma vaikas mająca oznaczać dziecko, młodzieńca.
W swoim Słowniku etymologicznym języka polskiego profesor Wiesław Boryś (który był w zespole redakcyjnym Słownika prasłowiańskiego i współautorem przytaczanego zeń hasła człowiek) podaje, że podane słowo wywodzi się ze złożenia ze sobą dwóch członów
o nieprzejrzystej genezie i nie występujących samodzielnie w języku polskim. Jako pierwotne jego znaczenie podaje: `ten, kto należy do rodu' zaznaczając jednocześnie, że chodzi zapewne o mężczyznę. Boryś informuje również, że znany nam od XIV wieku wyraz oznaczał już wtedy istotę ludzką, rozumną (łac. Homo sapiens), jednak rzadko był używany w tym znaczeniu. Jego główne użycia w obecnym języku zastąpione są słowami: mężczyzna, niewolnik, poddany, wobec czego jego znaczenie zdecydowanie się zawęziło.
Kolejną kwestią poruszona w obu tych słownikach jest ulegania skracaniu przez wyraz człowiek. Profesor Boryś zwrócił uwagę na redukcję samogłoski e, w wyniku czego čelověkъ przekształcił się w čьlověkъ. Skrócenia te doprowadziły do powstania nieregularnego skrócenia człek, występującego w polszczyźnie już w XV wieku, a według Słownika etymologicznego języka polskiego autorstwa Franciszka Sławskiego już od XIV wieku.
W tym samym słowniku Sławski wykazuje, że ani w języku polskim, ani innych językach słowiańskich nie zachowały się żadne inne nazwy człowieka.
Bardzo wczesne występowanie słowa człowiek w polszczyźnie zaowocowało powstaniem dużej rodziny tego wyrazu, co podkreśla w Słowniku etymologicznym języka polskiego jego autorka, Krystyna Długosz-Kurczabowa, która wymienia następujące wyrazy spokrewnione ze słowem człowiek: człeczek, człeczy, człeczę, człowieczy, człowieczeństwo, człowieczyna, człeczyna, człowiekobóg, człowiekobójca, człowiekokształtny, człekokształtny, człowiekolubiec, człowiekonienawiść. Jak sama zaznaczyła, większość z nich wyszła już
z użycia, niektóre z nich były stosowane tylko przez krótkie okresy czasu i nie na całym terenie, gdzie dominuje lub dominował język polski. Spośród wyżej wymienionych, większość powstała pod wpływem języka niemieckiego (wskazuje na to połączenie rzeczownika człowiek z innymi częściami mowy). Nie są to oczywiście wszystkie wyrazy istniejące w tej rodzinie.
Na temat pochodzenia wyrazu człowiek inną tezę wysnuł Andrzej Bańkowski, który twierdził w swoim słowniku, że pochodzi ono z połączenia dwóch członów: cělъ i věkъ,
a cały wyraz miał początkowo oznaczać osobę pełnoletnią. Teza ta nie została jednak poparta w żadnym ze słowników etymologicznych, natomiast praca Bańkowskiego spotkała się
z negatywną opinią Rady Języka Polskiego.
Zagadnieniem, poruszonym przez Długosz-Kurczabową, a które szerzej opisał Aleksander Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego była liczba, w jakiej występuje wyraz człowiek. Obecnie nie ma liczby mnogiej od tego wyrazu, jednak
w XIV i XV była ona stosowana, przez co powstawały konstrukcje takie jak na przykład dwadzieście człowieków. Od XVI nie notowano już takiej postaci w słowniku (chociaż zdarzały się w mowie gwarowej).
Wyraz człowiek bardzo mocno zakorzenił się w polskiej mowie, dlatego bardzo wiele uwagi poświęcają mu współczesne słowniki. Mimo zawężenia znaczenia, nadal jest to wyrażenie polisemiczne. Inną jego cechą jest łatwość tworzenia frazeologizmów. W Słowniku współczesnego języka polskiego pod redakcją Bogusława Dunaja wymienione jest biologiczne znaczenie tego słowa. Człowiek oznacza tutaj gatunek ssaków z rodziny człowiekowatych, jednostkę odznaczoną najwyższym rozwojem psychicznym i społecznym. Artykuł ten odnosi się także do aktu komunikacji werbalnej, gdzie mianem człowiek określona jest osoba mówiąca, lub każda inna istota ludzka.
Inny słownik języka polskiego, którego redaktorem jest Mirosław Bańko, wymienia liczne znaczenia tego wyrazu. Spośród nich, najbardziej zaskakujące jest to, które polemizuje ze wcześniejszym stwierdzeniem, że człowiek to istota ludzka. Przykładem tego jest określenie Człowiekiem śniegu istoty znanej potocznie jako Yeti, której istnienia nigdy nie dowiedziono, a zatem nie można stwierdzić, że jest to człowiek. Zespół Mirosława Bańko zwrócił uwagę także na to, ze człowiek jest rodzaju męskiego, to znaczy, iż możemy powiedzieć, że przy stole siedzi młody człowiek tylko, gdy jest tam mężczyzna.
W Uniwersalnym słowniku języka polskiego pod redakcją Stanisława Dubisza znajdujemy odniesienie do liczby w jakiej występuje słowo człowiek. Jak już wcześniej wspomniałem, nie występuje ono w liczbie mnogiej pod postacią nawet zbliżoną fonetycznie, gdyż liczba mnoga od człowiek to ludzie. Człowiek zdaje się więc być na pierwszy rzut oka wyrażeniem bardziej konkretnym, jednak są to tylko pozory. Dubisz przypomina nam zwroty takie jak: mój człowiek już to zrobił, gdzie nadawca komunikatu może znać personalia podmiotu, jednak zataja tę informację przed odbiorcą.
Przytoczona przeze mnie konstrukcja opiera się na zestawieniu wyrazów, które na stałe weszło już do potocznego języka. Na takiej samej zasadzie oparte są związki frazeologiczne, a wyraz człowiek bardzo często bierze udział w konstruowaniu tego typu form. Nowy szkolny słownik frazeologiczny autorstwa Piotra i Łukasza
Müldner-Nieckowskich wyróżnia sto trzydzieści trzy związki frazeologiczne z udziałem słowa człowiek. Do najbardziej znanych należą: być człowiekiem - zachować się pobłażliwie, być cieniem człowieka - wyglądać mizernie, człowiek kulturalny - osoba wykształcona, znająca trendy kultury, człowiek na poziomie - człowiek dobrze wychowany, człowiek orkiestra - osoba wszechstronnie uzdolniona, człowiek otwarty na (coś) - człowiek, z którym można dyskutować lub działać w oparciu o „coś”, człowiek wielki - osoba wybitna, sławna, niekoniecznie dużych rozmiarów, człowiek wysoko urodzony - mówimy tak o osobie pochodzącej z wyższych warstw społecznych, człowiek zamknięty w sobie, to ktoś niewiele mówiący o sobie, człowiek z żelaza - osoba odporna na wysiłek fizyczny i/lub psychiczny, człowiek niezastąpiony, to osoba, której brak jest wyjątkowo odczuwalny, okazać się człowiekiem, znaczy tyle, co pokazać w stosunku do innej osoby swoje zalety (co ciekawe, nie odnosi się to do ludzkich przywar). Oczywiście można wymieniać dalej kolejne frazeologizmy, jednak nie są one już tak popularne w mowie potocznej, a także słowo człowiek nie występuje w nich w swojej podstawowej formie.
Sam wyraz człowiek w kulturze języka polskiego jest tak mocno zakorzeniony, że
w naszych wypowiedziach nie zawsze oznacza ono istotę ludzką. Szerzej objaśniał to Władysław Kopaliński w Słowniku symboli, w którym pokazane są metaforyczne znaczenia słowa człowiek jako jednostki (nie występuje ono w szczególnie skonwencjonalizowanym związku wyrazowym, tak jak ma to miejsce w przypadku omówionych już frazeologizmów). Odczytanie takiego znaczenia zależne jest przede wszystkim od intencji nadawcy oraz stopnia konwencjonalizacji wypowiedzi. Kopaliński jako jedne z najczęstszych symboli słowa człowiek wskazuje symbole biblijne, gdzie człowieka symbolizowało ziarno, a człowiek sam symbolizował Boga jako dzieło jemu podobne. Inne przykłady literackie przyrównują człowieka do wiatru, gliny, Słońca, okrętu, książki, czy pierwiastków chemicznych
(w szczególności siarki i rtęci). Na symbolach tych, a także innych, oparte zostało wiele toposów funkcjonujących do dzisiaj w literaturze światowej.
Według klasyfikacji systemu pojęciowego wprowadzonej przez R. Hallig
i W. von Wartburg, wyraz człowiek przypisać można do kategorii B, która nosi tę samą nazwę. Wyraz człowiek jest więc czołowym leksemem w tej kategorii i wszystkie grupy
i podgrupy (których mieści się w tej kategorii ponad trzysta pięćdziesiąt) są mniej lub bardziej powiązane znaczeniowo z omawianym w tej pracy wyrazem.
Powiązania w tej klasyfikacji są coraz luźniejsze w miarę oddalania się tematyki zagadnień od osoby człowieka do jego działań i przedmiotów, którymi się on otacza. Podobnie jest w przypadku wyrazów bliskoznacznych. Słownik wyrazów bliskoznacznych pod redakcją Stanisława Skorupki dla hasła człowiek wymienia następujące synonimy: istota, jednostka, postać, osobistość, osobnik, typ, śmiertelnik, bliźni, gość, sztuka, figura, persona. Jak łatwo zapewne zauważyć, żaden z tych wyrazów nie jest w stanie oddać tak wielu cech ludzkich, jak dzieje się w przypadku wyrazu człowiek. Przyczyną tego może być fakt, że wszystkie te wyrazy są znacznie młodsze od słowa przeze mnie omawianego, a także znaczna ich część występuje w języku polskim po przeniesieniu z innego języka.
BIBLIOGRAFIA
Bańkowski A., Etymologiczny słownik jezyka polskiego, Warszawa 1998.
Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Brückner A. Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1998.
Długosz-Kurczabowa K., Słownik etymologiczny jezyka polskiego, Warszawa 2006.
Inny słownik języka polskiego, pod red. M Bańko, Warszawa 2000.
Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 1990.
Müldner-Nieckowscy Ł. i P., Nowy szkolny słownik frazeologiczny, Warszawa 2004.
Sławski F., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1956.
Słownik prasłowiański, pod red. F. Sławskiego, t.2, Wrocław 1976.
Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996.
Słownik wyrazów bliskoznacznych, pod red. S. Skorupki, Warszawa 1987.
Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2003.
Słownik prasłowiański, red. F. Sławski, t.2, Wrocław 1976.
W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1956.
K. Długosz-Kurczabowa, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2006.
A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000.
A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1998.
Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996.
Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000.
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003.
Ł. i P. Müldner-Nieckowscy, Nowy szkolny słownik frazeologiczny, Warszawa 2004.
W. Kopaliński Słownik symboli, Warszawa 1990.
Słownik wyrazów bliskoznacznych, red. S. Skorupka, Warszawa 1987.