Rozdział I (Różnica między społeczeństwem wielokulturowym, a pluralizmem wartości)
Wielokulturowość paradygmatem nowoczesnych społeczeństw
W wielokulturowym społeczeństwie każda grupa etniczna jest równie cennym instrumentem zachowującym swoją odmienność, ale mimo to gotowym do współpracy w ramach danej wspólnoty czy społeczeństwa.
W każdym społeczeństwie XXI wieku występują różne formy życia społecznego. Są one niewspółmierne w stosunku do siebie, czyli odmienne.
Niemożliwe jest definiowanie człowieka jako przynależnego do jednej społeczności.
Konsekwencją zmian społecznych jest zjawisko wielokulturowości, którego efektem w obszarze kultury zachodniej jest konfrontacja mniejszości etnicznych, kulturowych i marginalizowanych grup społecznych z dominującą kultura Zachodu.
Między Scyllą a Charybdą relatywizmu kulturowego
Pojęcie wielokulturowości
Społeczeństwa wielokulturowe stały się faktem historycznym.
Na płaszczyźnie opisowej termin wielokulturowość wskazuje na zróżnicowanie kulturowe danego społeczeństwa, przy czym stroni on od jakiegokolwiek teoretycznego umocowania uniwersalnego modelu kultury, zadowalając się jej rozumieniem jako swoistego zwierciadła odbijającego stosunki polityczne, edukacyjne i społeczno-polityczne w społeczeństwach wieloetnicznych.
Dochodzi do ponownej reifikacji pojęcia kultury, ponieważ każda grupa etniczna powinna traktować wartości własnej kultury jako świadectwo trwałej odrębności i widocznej odmienności.
Wielokulturowość stanowi zbiór zjawisk obejmujących: jednostki, grupy kulturowe, procesy rozwoju i uniwersalizacji tych grup, mechanizmy kształtowania więzi terytorialnej, rasowej, etnicznej, językowej, a nawet religijnej. Stanowi ona podłoże, na którym formują się dominujące, względnie uporządkowane wzory stosunków między grupami kulturowymi.
W innym znaczeniu mówi się o wielokulturowości, gdy odnosimy się do polityki rządu mającej na celu niwelację napięć społecznych związanych ze zjawiskiem wielokulturowości bądź też gdy chodzi o ideologię, ruch, doktrynę, a nawet filozofię multikulturalizmu.
Główną cechą wielokulturowości oficjalnej jest uznanie kulturowej różnorodności przy zachowaniu jedności i lojalności wobec państwa.
Wojciech Kalaga → idea wielokulturowości nabrała swoistej ambiwalentności; z jednej strony określa „pewien stan społeczny, fakt lub ideał współistnienia wielu kultur w obrębie jednej społeczności”, a z drugiej politykę państwa zmierzającą do świadomego budowania lub ugruntowywania społeczeństwa mozaikowego, idealizując różnorodność ponad procesy homogenizacji.
Peter McLaren → 4 typy multikulturalizmu:
1)konserwatywny - przyzwolenie na wielokulturowość ze strony rządzącej białej społeczności amerykańskiej, która mniejszości etniczne traktuje jedynie jako „dodatek” do euroamerykańskiej kultury WASP
2)liberalny - zauważa, że występuje tylko naturalna równość między białymi, Afro-Amerykanami, Latynosami, Azjatami i innymi rasowymi populacjami, natomiast brak jest realnej, substancjalnej równości, zwłaszcza w społecznej i edukacyjnej samorealizacji grup opresjonowanych, określanych jako pe ople of color. Konieczne jest zatem przeprowadzenie rozróżnienia między równością formalną i faktyczną. Postuluje reformę podstawowych instytucji państwowych, aby zapewnić równość faktyczną.
3)lewicowo-liberalny - jeszcze bardziej radykalny; krytykuje uniwersalistyczny humanizm, leżący u podstaw „ideologii równości”, który zaciemnia podstawowe różnice kulturowe między rasami. Według zwolenników tej odmiany wielokulturowości dopiero uwypuklenie różnic związanych z rasą, pochodzeniem społecznym, płcią czy preferencją seksualną pozwala na uwzględnienie inności jako podstawy kulturowej autentyczności i poszerzenia przestrzeni społecznej dla jej swobodnej artykulacji.
4)krytyczny - odrzuca zarówno konserwatywny i liberalny nacisk na „identyczność”, jak również „lewicowo-liberalne” ideologizowanie czy afirmowanie „różnicy”. Inność bądź odmienność wynikające z różnic etniczno-rasowych nie są celem, ale argumentem, iż fakt zróżnicowania powinien znaleźć odzwierciedlenie w polityce społecznej państwa, która musi być policentryczna i zmierzać w kierunku zbudowania rzeczywiście wspólnej i otwartej na odmienność kultury demokratycznej.
Will Kymlicka → pozytywne aspekty multikulturalizmu; umożliwia on utożsamienie się z własną grupą etniczną bez obawy, że spowoduje to wykluczenie czy stygmatyzację ze strony innych osób należących do innej grupy. Koniecznymi wymogami interakcji społecznych stają się szacunek i uznanie dla innych, zwłaszcza kultur, religii czy płci. Nie jest to sprzeczne z ideałami demokracji liberalnej, a wręcz przeciwnie stanowi ich wzbogacenie. Multikulturalizm stanowi jeden z elementów całościowej polityki rządu i błędne jest jego izolowanie. Wielokulturowość ma na celu integrację społeczną, co ułatwia poszczególnym jednostkom bądź grupom poczucie udziału w życiu całej zbiorowości, do której należą bądź chcą należeć. Koszty wielokulturowości ponosić będzie kultura dominująca, która musi zrezygnować z monopolu określania standardów, a ponadto uczynić miejsce dla swobodnego funkcjonowania innych kultur, należących do mniejszości etnicznych, rasowych, seksualnych czy religijnych. Dlatego tylko grupy ją współtworzące mają prawo kształtować narodowy poziom wielokulturowości. Polityka multikulturalizmu powinna wzmacniać w jednostkach poczucie przynależności do określonej grupy i co najważniejsze akcentować, że jest to akceptowane, a nawet chronione przez pozostałą, większą część społeczeństwa jako coś cennego.
Celem zwolenników polityki wielokulturowości jest dowartościowanie tożsamości grup społecznych i wspieranie ich w walce o społeczną, faktyczną równość poprzez jednakowe traktowanie kulturowych ekspresji.
Krytycy multikulturalizmu:
a)John Gray → jest to tylko jedna z możliwych form organizowania wieloetnicznego społeczeństwa i to nie taka, która w oczywisty sposób jest najbardziej skuteczna. Nie ma takiej polityki, która byłaby możliwa do zaakceptowania przez wszystkich myślących ludzi.
b)Wolfgang Welsch → nie jest to stan kultury współczesnej, lecz następstwo nieuzasadnionego rzutowania na nią ze strony tradycyjnej Herderowskiej koncepcji kultury. Uważa on za przestarzałe traktowanie kultur jako tworów zamkniętych, niezależnych i jednorodnych wewnętrznie. Wielokulturowość utrwala zastane granice, niechęci i nieporozumienia, służy rozwijaniu i wzmacnianiu ideologii opartych na kulturowym fundamentalizmie, separatyzmie czy rasizmie. Według niego zgoda na wielość kultur nie oznacza tolerancji dla odmienności, jej zaakceptowania czy próby zrozumienia.
c)Arjun Appadurai → polityka multikulturalizmu to zaściankowa wersja Waterloo; z uporem odmawia ona uznania faktu, że pluralizm w diasporze jest dzisiaj zjawiskiem o charakterze globalnym i że amerykańskie rozwiązania nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od całości kosmopolitycznego procesu.
d)Neil Bissoondath → wielokulturowość spłyca pojęcie kultury, poddając je manipulacji i uproszczeniu dla doraźnych społecznych bądź politycznych celów. Widzi on w multikulturalizmie przeszkodę dla stworzenia równego i rozumiejącego się pomimo swej odmienności społeczeństwa
W krytyce multikulturalizmu pojawia się obawa, że jego przesłania służyć będą segregacji społeczeństwa, ponieważ wspólnoty oparte na jednakowej tożsamości i kultywujące ją dzielą społeczeństwo na dwie części: my i inni. Jeśli brak wspólnego mianownika i wspólnych przekonań to nie można nawiązać dialogu. Bez uniwersalności dochodzi do rozdziału, poszczególne grupy powołując się na swoją tożsamość i odrębność, swoje racje próbują przedstawić, a nawet narzucić nie w drodze dyskursywnego porozumienia, lecz siłą, wzajemnym obrażaniem i dyskredytowaniem.
KOSMOPOLITYZM.FILOZOFIA ŚWIATOWEGO OBYWATELSTWA
Wielokulturowość cechują kolektywne kategorie, które odnoszą się do mniej lub bardziej jednorodnych grup pomyślanych jako równe bądź różne, ale odgraniczone i w tej demarkacji zamykające w sobie przynależące jednostki. W tym znaczeniu multikulturalizm jest przeciwnikiem indywidualizmu, ponieważ dla tego, kto wierzy w tę ideologię, nie istnieja poszczególne jednostki, bo są one jedynie epifenomenami kultury, wspólnoty i społeczeństwa.
Cechą miękkiego multikulturalizmu jest położenie akcentu na zrozumienie „innego”, a w szczególności jego kulturowej odmienności. Zachęca on jednostkę do poszukiwania własnej tożsamości kulturowej, aprobuje różnice kulturowe i etniczne. Oznacza to domaganie się szacunku dla obcych kultur, inności i różnicy, ale nie dąży do osiągnięcia swoich celów przez antagonizowanie społeczeństwa, przeciwstawianie sobie różnych kultur przez ustanawianie nowej ich hierarchii. Respektuje on nadrzędność praw jednostek nad prawami grup oraz nietykalność podstawowych zasad demokracji liberalnej, wymagając tym samym pewnego poświęcenia własnych przekonań ze strony wspólnot religijnych czy grup etnicznych. Jest to jeden ze sposobów realizacji naszych demokratycznych praw podstawowych.
IDEA PLURALIZMU W LIBERALNEJ FILOZOFII POLITYCZNEJ
Pluralizm wartości opiera się na założeniu, że wartości są obiektywne i poznawalne, ale jest ich wiele. Postawa akceptująca pluralizm wartości, etyczny, kulturowy, religijny czy światopoglądowy pozwala na tolerowanie różnych, niekiedy niewspółmiernych wizji świata i reguł nim rządzących.
Podstawą, na której opiera się pluralizm jest kontekst społeczno-kulturowy. Może on przybierać formę prawną, ugruntowaną historycznie, obyczajowo, a obiektywizującą się w konkretnej formie ustroju państwowego lub międzynarodowych, interkulturowych, międzyrasowych, wielowyznaniowych czy międzycywilizacyjnych relacji międzyludzkich.
Pluralizm zorientowany jest na grupę i skłonny jest identyfikować jednostkę ze względu na jakąś pojedynczą, podstawową wspólnotę.
Multikulturalizm opiera się na założeniu, że świat to wielość kultur, ale członkowie tych poszczególnych kultur są w pewnym sensie więźniami ich kulturowych konwencji, chociażby przez fakt, że przyszło im się enkulturować w określonym społeczeństwie, stanowiącym odrębną i samowystarczalną całość.
3.1. Rozumny pluralizm jako warunek „dobrze urządzonego społeczeństwa” w myśli Johna Rawlsa
Przedstawiciele pluralizmu (z punktu widzenia liberalizmu):
- John Rawls
- Ronald Dworkin
- Wiliam A. Galston
- Bruce Ackerman
- Charles Larmore
- John Gray (agonistyczny liberalizm)
Ludzie, żyjąc w określonej wspólnocie, są przez nią kształtowani, formuje ona ich sposób postrzegania rzeczywistości, a w konsekwencji w znacznej mierze przesądza o strategiach działania społecznego, a więc o realizowanym przez nich sposobie życia. Ludzie odnoszą się do siebie i oceniają na podstawie charakterystycznych dla określonej wspólnoty regulacji normatywnych, systemów wartości i ideologii.
Ch. Taylor → liberalizm nie potrafi zapewnić odmiennym kulturowo grupom równej możliwości rozwoju ich potencjału. Ogranicza on uznanie prawnej podmiotowości tylko do tych grup, które realizują liberalny ideał, a pozostałe grupy poddawane są kulturowej opresji. Liberalizm nie potrafi wykształcić podstawy dla różnorodności kulturowej, lecz jest wyrazem konkretnej kultury, nieprzystającej w dodatku do innych.
M. Walzer → różne wspólnoty nadają odmienne znaczenie oraz wartość określonym dobrom.
Pluralizm wartości jest stanowiskiem pośrednim, sytuującym się między monizmem, zakładającym istnienie jednego możliwego do zaakceptowania systemu wartości, a relatywizmem. W ujęciu pluralistycznym wartości maja charakter obiektywny i poznawalny, przy czym ich wielość nie poddaje się ani redukcji, ani hierarchicznemu uporządkowaniu, które posiadałoby uniwersalną moc wiążącą.
Rozumny pluralizm oznacza wielość różnych rozumnych, rozległych doktryn, które nie są wynikiem interesu własnego i klasowego ani wyrazem partykularnej perspektywy czy ograniczonego spojrzenia na świat polityczny. Rozumny pluralizm nie dopuszcza doktryn irracjonalnych, szalonych czy agresywnych.
Ważne z perspektywy pluralizmu wartości jest to, że rozumne doktryny akceptują prawo do istnienia innych rozumnych doktryn i żadna z nich nie stawia szczególnych roszczeń względem ludzi, którzy w całości lub części nie akceptują jej idei. Osiągnięcie porozumienia możliwe jest dzięki dialogowi prowadzonemu przez owe rozumne doktryny. Porozumienie to stanowi polityczna koncepcja „dobrze urządzonego społeczeństwa”, które kieruje się trzema zasadami:
1) każdy członek społeczeństwa respektuje i uznaje te same zasady sprawiedliwości, co inni obywatele, w szczególności dwie zasady.
2) struktura społeczna takiego społeczeństwa, powinna być tak ukształtowana, aby owe zasady były respektowane.
3) obywatele powszechnie respektują decyzje państwa, ponieważ opierają się one na zasadzie sprawiedliwości jako bezstronności.
Dobrze urządzone społeczeństwo musi spełniać kryterium polityki pluralizmu, jednak takie państwo nie może tolerować doktryn i podmiotów będących zagrożeniem dla utrzymania pokoju społecznego i liberalnej sprawiedliwości
3.2. Pluralizm wartości jako modus vivendi społeczeństwa demokratycznego w filozofii Johna Gray'a
Modus Vivendi przypomina koncepcje sprawiedliwości jako bezstronności dlatego, że „żaden system, który usiłuje narzucić społeczeństwu jeden punkt widzenia, nie może w warunkach pluralizmu liczyć na prawomocność”.
Problematyki sprawiedliwości nie daje się odgraniczyć do kolizji wartości wynikających z różnorodności stylów życia. Konkurencja między dobrami pierwotnymi w życiu społecznym ma charakter stały. Dobra pierwotne mogą wchodzić między sobą w konflikty.
Liberalna tolerancja jest postrzegana jako ideał najlepszego konsensusu w kwestii najlepszego sposobu życia, a z drugiej strony rodzi się przekonanie, że ludzie mogą osiągnąć samorealizację na wiele odmiennych sposobów.
Dzisiejszy liberalizm powinien przyjąć postawę poszukiwania warunków umożliwiających koegzystencję odmiennych sposobów życia.
Ideałem liberalizmu jest modus Vivendi przejawiające się w akceptacji istnienia wielu form życia, poprzez które ludzie mogą się spełnić w równie wartościowy sposób, nie roszcząc sobie tym samym pretensji do uniwersalności, dbając tylko by występujące między nimi różnice nie prowadziły do otwartego zwłaszcza siłowego konfliktu.
FUNDAMENTALNA TEZA PLURALIZMU WARTOŚCI → istnieje wiele rodzajów niewspółmiernych ze sobą wartościowo, jakkolwiek równie atrakcyjnych i akceptowalnych sposobów ludzkiej samorealizacji.
Odnalezienie modus Vivendi wydaje się być konieczne by połączyć tradycje ze współczesnością, regionalność z globalnością, różnorodność z uniwersalizmem.
Dobro jest niezależne od naszego punktu widzenia. Różne sposoby życia nie są wyrazem uznania odmiennych dóbr i wartości, gdyż odmienne dobra mogą być tak samo słuszne.
Niewspółmierne wartości powstają na wiele sposobów. 3 najbardziej istotne to:
1) powstają w wyniku konwencji, które narzucają zasady życia moralnego w poszczególnych kulturach
2) mogą być wynikiem odmiennej interpretacji tego samego dobra dokonanej przez przedstawicieli różnych kultur
3) pojawiają się, kiedy w różnych kulturach hołduje się odmiennym dobrom i cnotom
Jego agonistyczny liberalizm ma charakter komunitarystyczny - akcentuje on kulturowe ugruntowanie tożsamości jednostek i wspólnot.
Gray i Berlin → Uznanie niewspółmierności nie oznacza opowiedzenia się za relatywizmem. Pluralizm wartości nie jest sztucznym tworem, lecz czymś istniejącym obiektywnie. Wynika z różności ludzkich potrzeb i subiektywnych przekonań. Ten pluralizm można przyrównać do różnorodności świata przyrody, dlatego zasługuje on na ochronę.
Celem modus Vivendi nie jest zlikwidowanie występujących w praktyce konfliktów wartości, lecz przystosowanie ludzi do odmiennych stylów życia, hołdującym kolidującym wartościom, a więc w efekcie do pokojowej koegzystencji.
Nie trzeba mieć wspólnych wartości, wystarczą wspólne instytucje, w ramach których będą mogły ze sobą istnieć i współpracować różne formy życia.
Odmienne style życia są powszechnym źródłem moralnych konfliktów. Konflikty między różnymi wartościami mogą być rozstrzygane w odmienny sposób. Podstawowe różnice między sposobami życia wynikają ze sposobów łagodzenia konfliktów uniwersalnych wartości.
Konflikty wartości nie mają źródła w różnorodności jednostkowo wyznawanych ideałów, lecz wynikają z kolidujących ze sobą odmiennych sposobów życia.
3.3. Ronalda Dworkina prawo traktowania jako równego innym fundamentem liberalnego społeczeństwa pluralistycznego.
Pluralizm moralny społeczeństwa jest stanem naturalnym, bo wyraża autonomię jednostki.
Hart → neutralna moralność prawa przejawia się w odrzuceniu postawy prawnego moralizmu i przyjęciu moralnego pluralizmu społeczeństwa. Zasada równej wolności wszystkich ludzi jest źródłem autonomii jednostki. Zasada ta kształtuje swobodę wyboru własnej drogi i stylu życia. Władca powinien traktować wszystkich z równą troską i szacunkiem.
Dworkin → niedopuszczalna jest zgoda na odebranie swobody wyboru wartości wyznaczających indywidualne cele życiowe, nawet jeśli narzucone wartości byłyby zbieżne z tymi, które on sam chciał wybrać.
Istnienie wielu kulturowych czynników determinujących dokonywane przez nas wybory życiowe nie oznacza, że musimy podporządkować się władzy politycznej, która przymusowo manipuluje naszymi wyborami politycznymi. Władzy nie wolno ograniczać wolności tylko dlatego, że wydaje jej się, iż określona koncepcja dobrego życia wydaje się szlachetniejsza niż inne.
Obywatele demokratycznej wspólnoty powinni traktować sądy moralne i etyczne jako własną sprawę, a nie sprawę grupy.
Demokratyczna władza nie może obywatelom narzucać określonego sposobu myślenia w kwestiach politycznych, moralnych czy etycznych, powinna zachęcać to tworzenia przez nich własnych opinii i przekonań.
Dworkin rozróżnia moralność i etyczność. To co moralne odnosi się do odpowiedzialności i zobowiązań wobec innych, a to co etyczne dotyczy osobistej odpowiedzialności za poszukiwanie, wybór i realizację wartości we własnym sposobie życia.
2 zasady respektowania godności innych ludzi:
1) nakazuje pozostawienie innym ludziom swobody poszukiwania i wyboru wartości, jakie uważają za odpowiednie dla własnego dobrego życia
2) nakazuje równe traktowanie każdej istoty ludzkiej, jako jednakowo wartościowej, podkreśla wagę wagę zasady równości.
4 podstawowe ideały, które powinny być realizowane w ramach wspólnoty politycznej:
- Uczciwa struktura polityczna
- Sprawiedliwa dystrybucja zasobów i możliwości
- Sprawiedliwa procedura stosowania reguł zapewniających osiągnięcie dwóch poprzednich wartości
- Integralność moralna prawa
Państwo nie może ograniczać indywidualnej wolności jednostek po to by poszanować preferencje moralne większości społeczeństwa, które uważa wartości wyznawane przez tą jednostkę za gorsze i zasługujące na potępienie.
Ochrona pluralizmu moralnego jest jednym z bardziej istotnych celów wspólnoty politycznej.
Wartość pluralizmu przejawia się w akcentowaniu wielości, różnorodności i niepowtarzalności doświadczeń, a także w krytyce dogmatyzmu, fanatyzmu, w eksponowaniu kompromisu jako warunku koniecznego w życiu społecznym.
Interpretacje pluralizmu według
1)W. A. Galtsona → 5 twierdzeń:
a) pluralizm wartości nie jest tożsamy z relatywizmem. Rozróżnienie między dobrem i złem ma charakter obiektywny i jest możliwe do obronienia za pomocą racjonalnej argumentacji.
b) nie sposób w pełni uszeregować obiektywnych dóbr. Nie istnieje wspólna miara dla jakościowo heterogenicznych dóbr. Nie ma też summum bonum, które byłoby najważniejszym dobrem dla wszystkich jednostek.
c) niektóre dobra mają podstawowy charakter w tym sensie, iż są częścią jakiejkolwiek, godnej wybrania koncepcji ludzkiego życia.
d) poza listą podstawowych dóbr istnieje szeroki zakres uprawnionej różnorodności indywidualnych koncepcji dobrego życia, społecznych kultur i publicznych celów.
e) pluralizm wartości należy odróżnić od rozmaitych form monizmu. Teoria wartości ma charakter monistyczny, jeśli redukuje dobra do wspólnej miary bądź buduje pełną hierarchię czy też porządek dóbr.
2)G. Cowder → 4 cechy pluralizmu wartości:
A) pluraliści twierdzą, iż istnieją pewne fundamentalne, obiektywne, uniwersalne wartości, czerpanie z których przyczynia się do człowieczego rozkwitu.
B) zarówno uniwersalne, jak i lokalne wartości są wielorakie czy też liczne, a nadto wewnętrznie złożone.
C) wartości są nie tylko wielorakie; mogą być także radykalnie wielorakie, to znaczy niewspółmierne ze sobą. Dla pluralisty żadna podstawowa wartość nie jest z natury ważniejsza, dominująca czy bardziej doniosła niż którakolwiek inna; żadna też nie obejmuje ani nie zawiera w sobie wszystkich innych wartości.
D) wielorakie i niewspółmierne wartości mogą w szczególnych przypadkach wchodzić ze sobą w konflikt. To znaczy, że mogą być niemożliwe do pogodzenia lub wzajemnie wyłączające w tym sensie, iż można zrealizować jedną z nich wyłącznie kosztem poświęcenia czy ograniczenia drugiej.