Dowody istnienia i natura Boga w filozofii Tomasza z Akwinu
W okresie poprzedzającym życie Tomasza z Akwinu , zwłaszcza za sprawą augustynizmu sądzono , że istnienie Boga jest sprawą oczywistą i nie trzeba - a nawet nie godzi
się nad tym zastanawiać . Tomasz z Akwinu zajmuje stanowisko utrzymano w duchu linii
nacjonalistycznej w filozofii średniowiecznej , domagającej się tak zwanej racjonalizacji prawa wiary i to jest rozumnego ich analizowania . Tomasz zatem uznał , że nie tylko wolno się zastanawiać nad istnieniem Boga , ale można nawet dać na nie dowody .
W filozofii świętego Tomasza problem Boga pojawia się jako konsekwencja przeprowadzonych na gruncie metafizyki analiz całej otaczającej człowieka rzeczywistości wymownej w aspekcie jej ostatecznych bytowych racji . Teza o istnieniu Boga nie jest w filozofii Tomasza z Akwinu czymś z góry założonym , lecz pojawia się w niej ona jako jedyna , racja ostatecznie tłumacząca daną nam w bezpośrednim doświadczeniu i na gruncie filozofii bytu analizowaną rzeczywistość .
Tomasz z Akwinu odrzuca ontologiczny dowód na istnienie Boga . Nie pozostaje więc nic innego , jak oprzeć dowód istnienia Boga na doświadczeniu . Był to wniosek obcy dotychczasowej scholastyce . W doświadczeniu dany jest byt skończony i nie doskonały , bardzo daleki od Boga . Niemniej jest to jedyna droga do upewnienia się o Jego istnieniu . I droga ta faktycznie prowadzi do celu , albowiem analiza bytu skończonego przekonywa , że nie posiada on w sobie samym przyczyny swego istnienia i wykazuje na Boga jako na swa przyczynę . Dowód istnienia Boga jest wtedy możliwy ; ale musi być aposterioryczny , musi wyprowadzać istnienie Boga nie z nieznanej nam istoty Jego , lecz ze znanych nam Jego dzieł . Tomasz formułuje dowody których punktem są zawsze jakieś dostrzeżone w doświadczeniu zmysłowym fakty . Fakty te prowadzą go do uznania konieczności istnienia Boga jako samo zrozumiałej racji dla otaczającej człowieka wokół domagającej się uniesprzecznienia się i ostatecznego wyjaśnienia niesamozrozumaiałej rzeczywistości .
Spośród kilkunastu schematów myślowych Tomasza z Akwinu kościół katolicki wybrał właśnie pięć , uznając je za tzw . prawdziwe dowody na istnienie Boga . Przedstawiają się one następująco :
1 . Dowód z ruchu sprowadza się do następującego rozumowania : wszystko we wszechświecie jest w ruchu . Wszystko , co się porusza , jest poruszane przez coś od niego innego . W łańcuchu bytów poruszających i poruszanych nie można iść w nieskończoność . Musimy więc dojść do poruszenia pierwszego w tym łańcuchu czyli pierwszego sprawcy ruchu , tj . Boga .
2 . Dowód z przyczyny sprawczej w naszym schemacie rozumowania jest podobny do poprzedniego . W świeci występują przyczyny sprawcze i ich skutki . W tym łańcuchu przyczyn i skutków nie można iść w nieskończoność i musimy się natknąć na pierwszą przyczynę , to jest taką , która do swego istnienia nie potrzebowała żadnej innej . Taką przyczyną jest Bóg .
3 . W dowodzie z konieczności i przypadku Tomasz wychodzi z założenia , ż cechą rzeczy jednostkowych jest to , ż z ich istoty nie wynika ich istnienie , że nie są one bytami koniecznymi , lecz tylko przypadkowymi . Zatem musiał być ktoś , kto jako byt w swej istocie konieczny spowodował zaistnienie tych bytów jednostkowych . Jest nim Bóg .
4 . Dowód ze stopnia doskonałości jest oparty na założeniu , że rzeczy jednostkowe różnią się między sobą stopniem doskonałości . Jedne są bardziej , a inne mniej doskonałe . Musi być byt , który jest najwyższą doskonałością i zarazem przyczyną wszelkiej doskonałości . Tym bytem jest Bóg .
5 . Dowód z celowości sprawdza się do jakiegoś celu . Istoty pozbawione rozumu , celu swego zachowania nie są w stanie same sobie wyznaczyć . Są one kierowane przez rozum najwyższy , który wyznaczył cele wszystkim bytom tj. przez Boga .
Z pięciu dowodów świętego Tomasza dowiadujemy się nie tylko o tym , że Bóg istnieje , ale i o tym , np. że jest On jeden że , jest wieczny , niematerialny , niezłożony , że nie ma w Nim żadnej możności ( jest czystym aktem ) i że do Jego istoty należy istnienie . Za najwłaściwszą do poznania natury Boga uznaje się drogę negacji , dzięki której możliwe jest odróżnienie Go od tego wszystkiego , czym On nie jest . Nawet pozytywne orzekanie o Bogu poprzez przepisywanie Mu wszelkich doskonałości bez jakiegokolwiek ich rozgraniczania i twierdzenia , że jest on np. . doskonały , dobry mądry itp. , wiązać się musi ze świadomości tego , iż Bóg , jest ponad tym wszystkim co o Nim mówimy i myślimy , i że terminy którymi Go określimy nigdy nie są od Niego w sensie doskonałym i jednoznacznym , lecz zawsze w sensie tylko analogicznym .
Niemożliwość wyczerpującego i adekwatnego poznania natury Boga spowodowana jest dwiema zasadniczymi przyczynami : 1 ) ograniczonymi możliwościami poznawczymi człowieka oraz 2) nieproporcjonalnością antyczną bytów - skutków od Boga , jako ich przyczyny , który jedynie ze skutków tych może być poznawany . Zdaniem świętego Tomasza Bóg pozostaje zawsze ponad i poza wszelkimi kategoriami i jako taki nigdy nie może stać się przedmiotem całkowitego odkrycia .
Ponieważ , jak za Arystotelesem zauważa Tomasz , wiedzy o istnieniu rzeczy towarzyszy zawsze jakaś wiedza o jej istocie , dlatego też na podstawie pięciu dowodów uzasadniających istnienie Boga można zaczerpnąć pewnej wiedzy dotyczącej Jego natury . Już dzięki pierwszemu dowodowi staje się wiadome , iż Bóg jako Akt czysty jest bytem nie zawierającym w sobie żadnej potencjalności , że nie jest bytem cielesnym , nie składa się z materii i formy , że Jego istnienie - jako Jego istota - utożsamia się w Nim z Nim samym , ze nie należy On do żadnego rodzaju , że nie ma w nim żadnych przypadłości , że jest bytem w sobie niezłożonym i nie wchodzącym w skład innych rzeczy . Jako czysta aktualność i samoistne istnienie jest on bytem od wszystkich odrębnym , niezmiennym , wiecznym i nieskończonym .
Według świętego Tomasza możliwe jest istnienie tylko jednego tak pojętego Absolutu . W "Sumie Teologicznej " filozof przytacza trzy przemijające za tym dokumenty :
1 . Niemożliwe jest istnienie wielu bogów sytuacji gdy Bóg jest tym samym , co jego natura , ponieważ to , co daną rzecz czyni tą oto rzeczą , może udzielać się tej tylko oto pojedynczej rzeczy . Bóg wyczerpując w sobie całą naturę ,musi być istotą indywidualną i jedyną .
2 . istnienie wielu bogów jest nie możliwe ze względu na absolutną doskonałość bytu bożego , gdyby bowiem miało ich istnieć wielu , to musieli by się różnić między sobą i tym samym każdy z nich musiałby być pozbawiony czegoś co przysługiwało by pozostałym , czyli żaden z nich nie mógłby być absolutnie i pod każdym względem doskonały .
3 . Istnienie wielu bogów , kłóciło by się z dostrzeganą w świecie harmonią oraz panującym w nim ładem , których uzasadnieniem może być tylko istnienie jednej istoty boskiej porządek ten ustanawiającej .
Bóg jako Absolut uznawany jest przez świętego Tomasza za byt w stopniu najwyższym doskonały , który zwiera w sobie wszystkie możliwe doskonałości oraz - z drugiej strony - pozbawiony jest wszelkiej niedoskonałości i jakiegokolwiek braku .
Według filozofa z Akwinu występuje konieczność istnienia Boga jako Pierwszej Przyczyny Sprawczej dla istniejącego w otaczającym nas świecie łańcucha powiązanych ze sobą wzajemnie przyczyn sprawczych , w których każda z tych przyczyn jest zawsze tylko przyczyną pośrednią . Bóg jako pierwsze ogniwo tego łańcucha , zawierać w sobie musi wszelkie doskonałości wszystkich pochodzących od niego rzeczy , i to nie tylko w takiej samej postaci w jakiej są one w nich zawarte , ale i w postaci nieskończenie niż w rzeczach tych bogatszej . Bóg , jako Pierwsza Przyczyna Sprawcza wszystkich istniejących w rzeczywistości bytów i przysługujących nim ich doskonałości musi być bytem ze wszystkich tych typów najdoskonalszym . Doskonałość Absolutu ukazuje również dowód z ruchu uzasadniający istnienie Pierwszego Poruszyciela , który jako Akt Czysty sam się już nie porusza i który sam stanowi ostateczną racje dla każdego dokonującego się w rzeczywistości ruchu .
Prawda o doskonałości Boga swoje potwierdzenie znajduje również w dowodach na istnienie Boga , gdzie z faktu przygodności istniejących w świecie bytów Tomasz z Akwinu wyprowadza wniosek o konieczności istnienia bytu samoistnego , istniejącego na mocy własnej natury , którego samoistnym istnieniu partycypować muszą wszystkie inne , przygodnie tylko istniejące byty . Bóg jako samoistne istnienie musi zawierać w sobie całą jego pełnie . Zawierając w sobie pełnię doskonałości istnienia wraz z nią zawierać w sobie musi całą pełnie wszystkich innych istniejących w świecie rzeczy doskonałości . Rzeczy te mogą zawierać w sobie bowiem określone doskonałości o tle tyko o ile Bóg je nimi obdarzy . Święty Tomasz uważał , że żadnej z przysługujących rzeczą doskonałości nie może brakować Bogu , który je wszystkie zawierać w sobie musi bez względnie , w całej pełni i bez jakichkolwiek ich ograniczania .
Doskonałość Boga swoje uzasadnienie znajduje również w dowodzie piątym na Jego istnienie , zwracającym uwagę na celowo uporządkowane działania bytów nie świadomych i pozbawionych zdolności poznania . Bytami tymi kieruje Bóg , ich opatrzność . doskonałość Boga ujawnia się tutaj jako doskonałość głównego autora i zasadniczego sprawcy tego widocznego w świecie rzeczy , celowego i racjonalnego ich uporządkowania . Doskonałość sprawowanych nad światem przez Boga rządów staje się wymownym świadectwem i wyrazem doskonałości jego własnej natury , która okazuje się być idealną nie tylko w swoim bycie , ale i sprawowanych nad całą istniejącą rzeczywistością rządach .
Wszystkie omawiane dowody wskazują jednoznacznie na absolutną doskonałość bytu Bożego , która jedynie w Nim nie jest doskonałością z zewnątrz mu udzielaną , lecz wynikającą z Jego własnej istoty i wszystkim innym tylko pod jakimś względem doskonałym bytom nie udzielającą . Tylko Bóg jest bytem po prostu (sam przez się ) i pod każdym względem doskonałym . Ta doskonałość Absolutu sama w sobie pozostaje dla człowieka doskonałością nieznaną o której wiadomo jest jedynie , jaką ta doskonałość nie jest , oraz w jakim stosunku pozostaje ona dla doskonałości rzeczy innych , w jakimś stopniu tylko doskonałym . " W tym życiu nie możemy poznać istoty Boga taką , jaką ona jest sama w sobie , lecz jedynie o tyle o ile ujawnia się ona w doskonałością stworzeń " ( święty Tomasz ) .
Z doskonałości Boga wynika jednocześnie jego dobroć . Być bytem doskonałym znaczy tyle , co być bytem nie pozbawionym żadnego z przysługujących mu z jego natury dóbr .Być bytem doskonałym absolutnie , to zawierać w sobie dóbr tych całą pełnie . Bóg będąc bytem w stopniu najwyższym , doskonałym jest też ze względu na swoją doskonałość , bytem w stopniu najwyższym pożądanym i naturę dobra w najdoskonalszy sposób w sobie realizującym . Uzasadniając dobroć boga święty Tomasz odwołuje się przede wszystkim do podstawowych zasad swojej metafizycznej teorii przyczynowania sprawczego . Bóg jako Pierwsza Przyczyna Sprawcza , czyli twórca nie tylko poszczególnych bytów ale twórca wszystkiego , mieścić w sobie musi całą treść dobra i jako taki stanowić musi najwyższy przedmiot pożądania wszystkich , za Jego sprawą istniejących bytów . Dobro Boga nie jest dobrem tego samego rodzaju , co dobro innych stworzonych przez niego dóbr i dlatego w ten sposób do dóbr tych porównać się nie da . Co więcej dobro Boga nie jest też dobrem należącym do jakiegoś innego rodzaju . Stoi bowiem ono ponad i poza wszelkimi rodzajami jako ich wszystkich Pierwsza Przyczyna i ostateczne źródło . Bóg jest jedynym bytem dobrym ze swej istoty . Rzecz nazywamy dobrą , jeżeli jest ona doskonała . Na pełną doskonałość złożyć się muszą trzy konstytutywne jej elementy : istnienie rzeczy , jej wyposażenie w przypadłości niezbędne do doskonałej jej działalności oraz osiągnięcia jej celu . Wszystkie te elementy jedynie Bogu przysługują na mocy samej jego istoty . Boża dobroć jest początkiem dobra jako wzór , przyczyna sprawcza i cel wszelkiej dobroci . Bóg jako samoistne istnienie zawiera w sobie nie tylko tego istnienia całą pełnie , ale i pełnię powszechną wszelkich dóbr . Jego dobroć jako przynależna do samej Jego istoty jest nieskończoną , najgłębiej z nim związaną i co do stopnia najwyższą . Ta najwyższa i najdoskonalsza dobroć Boga do doskonałości swej nie potrzebuje żadnych innych rzeczy , które nie są już w stanie w żaden sposób rozwinąć jej , czy ubogacić . Do tej w Bogu zawierającej się absolutnie najwyższej dobroci zmierzać też musi i człowiek , który jedynie w jej posiadaniu znaleźć może swoje pełne uszczęśliwienie .
Bóg jest przykładem Czystej Aktualności i co za tym idzie istotą jednolitą . Jest niezmienny nie ulega najmniejszej nawet zmianie . Poza tym jest bytem nieskończonym , a więc posiada w nieskończonym stopniu cechy dobre tj . mądrość , dobrotliwość , wolność i moc ,które częściowo wskazują twory skończone . Według Tomasza z Akwinu Bóg istnieje i jest to czysta forma pozbawiona materii . Jest on sprawcą i celową przyczyną świata . Musi istnieć - jest bytem koniecznym w przeciwności do bytów przypadkowych , które mogą lecz nie muszą zaistnieć .
Tomasz z Akwinu stanął w opozycji do panującego w scholastyce przekonania , zrywał z tezą obozu augustyńskiego , dla którego Bóg był "jak najbardziej obecny w duszy ludzkiej " . Dowodził że istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą , nie wymagającą dowodzenia . Nie jest prawdą urodzoną , zaczepioną w sercu każdego człowieka , jak się wydarzał Jan z Damaszku . Potrzebny jest dlań dowód . Wszystkie dowody istnienia Boga są typu kosmologicznego . Wszystkie opierają się na złożeniu , że szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność , lecz musi istnieć przyczyna pierwsza , którą stanowi Bóg .
Bibliografia :
L . Kołakowski " Wykłady o filozofii średniowiecznej ''
W . Tatarkiewicz " Zarys dziejów filozofii w Polsce "
W . Tatarkiewicz " Historia filozofii "
R . Fucken " Wielcy myśliciele i ich poglądy na życie "
Z . Hull " Podstawowe kategorie i pojęcia filozofii "
B . Fuller " Historia filozofii "
A . Ernst " Historia filozofii "
Red. Legowicz " Historia filozofii średniowiecznej "
Red . Dębczak "Prace filozoficzne "
Red . Opara " Prace filozoficzne "
1
13