Dojrzała osobowość
Istnieje wiele prób ujęcia dojrzałej osobowości człowieka. Wynikają one z różnych założeń teoretycznych. Bez wnikania w szczegóły określonych nurtów psychologicznych, można podkreślić cechy wspólne, łączące różne koncepcje. Dojrzałość można rozumieć jako pewien idealny wzorzec lub też jako proces przemian, będący realizowaniem tego wzorca. W tym drugim rozumieniu dojrzałość będzie umiejętnym i mądrym kierowaniem sobą.
1. Realne poznanie świata. Podstawą dojrzałości osobowej człowieka jest realne poznanie świata, odróżnianie prawdy od pozorów oraz od ocen innych. Nasz obraz świata zawsze jest przybliżony. W poznawaniu świata człowiek powinien stawiać sobie pytania, dotyczące dokładności poznania i stopnia jego prawdziwości. Ważne jest, aby poziom przybliżenia poznania nie zniekształcał rzeczywistości. Poznawanie świata umysłem otwartym prowadzić powinno nie tylko do zdobywania wiedzy i doświadczeń czy do poszerzania kręgu zainteresowań, ale także do coraz głębszego angażowania się w sprawy otoczenia.
2. Akceptacja siebie. Obraz samego siebie może być obrazem pozytywnym lub negatywnym. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z samooceną pozytywną, a więc akceptacją samego siebie, w drugim zaś - z samooceną negatywną, czyli brakiem akceptacji samego siebie. Samoakceptacja leży u podstaw wszystkich relacji międzyludzkich. Nie może być ona egoizmem, czy egotyzmem, ale musi być prawdziwą życzliwością, zaakceptowaniem samego siebie, zdolnością wybaczania samemu sobie. Tego typu postawa leży u podstaw pasji rozwoju. Aby podjąć trud własnego rozwoju, trzeba przede wszystkim siebie poznać.
Człowiek o wysokiej samoocenie ma zdrowe pragnienie stawiania czoła wyzwaniom, właściwe podejście do popełnianych błędów, z których potrafi wyciągać konstruktywne wnioski dla dalszego życia, potrafi zachować dystans w stosunku do nieuczciwej krytyki oraz korzystać twórczo z krytyki uzasadnionej.
3. Postawa miłości. Jak każda inna postawa, zakłada ona poznanie, umiłowanie i działanie w kierunku przedmiotu miłości. Rodzaj postawy miłości wynika z głębi osobowej człowieka. Postawa miłości jest oparta o życzliwość, dobroć, wybaczanie, tolerancję, przezwyciężanie słabości, nadzieję. Jest ona nastawiona na tworzenie dobra, na darowanie przewinień innym i sobie, na wyciąganie korzyści z każdej, także trudnej czy przykrej sytuacji. Jej wyrazem jest radość, świeżość przeżyć, umiejętność cieszenia się z małych, drobnych spraw. Postawa miłości pozwala na nawiązywanie serdecznych relacji z innymi. Dojrzałość osobowa człowieka tworzy się w oparciu o głębokie, serdeczne i trwałe powiązania z małym gronem osób (rodziną, przyjaciółmi), a także jest związana z postawą życzliwości wobec wszystkich ludzi świata. Postawa ta, oparta o poszanowanie godności człowieka, pozwala zawsze oddzielić zachowanie ludzkie od samej osoby, a więc umożliwia akceptację człowieka niezależnie od jego zachowań. Poprzez miłość człowiek wychodzi poza siebie, identyfikuje się z coraz większą liczbą osób i zespołów ludzkich, a więc coraz więcej i głębiej przeżywa. Rozrasta się jego świat i on sam rozwija się duchowo.
4. Wewnętrzna integracja. Każdy człowiek jest kimś jedynym i niepowtarzalnym, jest istotą złożoną, jakby wielowarstwową. To „złożenie” obejmuje warstwę instynktowo-popędową - związaną z potrzebami biologicznymi, samozachowawczymi i seksualnymi; warstwę psychiczną - łączącą się z potrzebami bezpieczeństwa, uznania, miłości, poznawania, myślenia oraz warstwę duchową - kierującą uwagę ku potrzebom sensu życia, potrzebom religijnym czy transcendentnym. Proces integracji wewnętrznej człowieka prowadzi do harmonii pomiędzy wszystkimi elementami osobowości człowieka, pomiędzy pragnieniami a działaniami, postawami, ideami, wartościami, ambicjami, potrzebami i uczuciami. Dojrzałość człowieka musi przejawiać się na wszystkich poziomach, szczególnie na poziomie uczuciowości, która stanowi fundamentalny składnik osobowości w istotny sposób wpływający na integrację wewnętrzną człowieka. Wewnętrzna integracja powstaje jako dzieło scalania wszystkich aspektów ludzkiego „ja”. Jej wyrazem staje się nabywanie odporności psychicznej, poczucia zdrowia fizycznego i psychicznego, wewnętrznej harmonii oraz głębi duchowej. Człowiek dojrzały posiada zdolność łatwego znoszenia samotności, podejmowania działań na rzecz innych, odnalezienia celu życia.
5. Sens życia. Wielu psychologów uważa, że warunkiem prawidłowego rozwoju człowieka jest wiara w sens życia. Człowiek, aby żyć pełnią życia, musi mieć ugruntowane poczucie pewności celu w życiu. Cel życia prowadzi do odnalezienia samego siebie, daje siłę, staje się motywacją, pozwalającą przetrwać przeciwności. Jest on ściśle powiązany z wartościami człowieka. Najczęściej celem życia stają się wartości najważniejsze, w oparciu o nie człowiek kreuje swoją życiową „misję”. Wartości niższe stanowią cele pośrednie.
6. Hierarchia wartości. Dojrzałość osobowa człowieka zakłada świadomość hierarchii wartości. Hierarchia ta winna wynikać z jednoczącej filozofii życia, pozwalającej harmonizować dążenia człowieka i jego cel życiowy. Swoją hierarchię wartości człowiek wypracowuje w przeciągu życia w oparciu o przekaz rodziców, katechetów, nauczycieli, zdobycze kultury, a także dzięki własnym przemyśleniom i rozwiązaniom, szczególnie tym najtrudniejszym, podejmowanym w obliczu cierpienia, czyjejś śmierci, czy życiowych dramatów. Człowiek dokonuje procesu wartościowania na płaszczyźnie emocjonalnej (pozytywnie lub negatywnie reagując), praktycznej (podejmując określone czynności) i słownej (formułując opinie czy oceny). Określenie hierarchii wartości ukierunkowuje aktywność człowieka na realizację nie tylko cząstkowych czy etapowych celów, ale na realizację celów dalekosiężnych i ostatecznych. U człowieka o dojrzałej osobowości wartości najwyższe są stałe. Im niższe wartości w hierarchii przekonań, tym większa może być ich zmienność, plastyczność.
7. Szerokość zainteresowań. Dojrzewanie osobowe człowieka wymaga szerokich zainteresowań, giętkiego umysłu, uwzględniania kontekstów toczących się wydarzeń, gotowości poznawania rzeczy niezwykłych, a także powstrzymywania się od pochopnych sądów, ocen. Szerokość zainteresowań daje niezależność od stronniczych opinii środowiska. Człowiek o szerokich zainteresowaniach potrafi właściwie skoncentrować się na problemach, zadaniach i obowiązkach.
8. Postawa wobec życia. Prawidłowa postawa wobec życia wynika z wewnętrznej integracji człowieka, z jego dojrzałości emocjonalnej, z realistycznej oceny świata. Jedną z istotnych cech konstruktywnej postawy życiowej jest optymizm, radość życia, pasja działania. Właściwa postawa wobec życia zakłada sprawność organizacyjną, mądre zarządzanie czasem, odpowiednie wykorzystywanie czasu wolnego, przedsiębiorczość i odwagę. Pozytywna postawa wobec życia jest oparta o asertywność człowieka.
9. Twórczość w jakiejś dziedzinie. Człowiek dojrzały to człowiek twórczy, przejawiający pasję życia, będącą wyrazem harmonii pomiędzy najważniejszym celem życia, celami pośrednimi, planami na przyszłość, wewnętrzną dyscypliną, zadaniami człowieka i jego własnym wnętrzem. Twórczość w jakiejś dziedzinie nie oznacza ograniczania życia do wąskich ram.
10. Gotowość do poświęceń. Człowiek o dojrzałej osobowości szuka rozwiązań problemów korzystnych dla wszystkich. W razie potrzeby potrafi zrezygnować z własnych interesów, preferencji na rzecz innych osób, potrafi wczuwać się w stany wewnętrzne drugiego, wyrwać go z poczucia samotności, izolacji. Gotowość do poświęceń winna zawsze wynikać z tej wewnętrznej mądrości, która uwzględnia największe dobro drugiego człowieka, a więc ostatecznie służy jego rozwojowi.
II. Dojrzałość uczuciowa
Uczucia odgrywają ważną rolę w życiu człowieka. Mogą one mobilizować poznanie i działanie, mogą też przeciwnie - utrudniać je i komplikować. Znajomość świata własnych uczuć pozwala je, jak też swoje reakcje, rozumieć oraz nimi w pewnym stopniu kierować, tzn. uczyć się przechodzić od reakcji uczuciowych pierwotnych - odruchowych do bardziej dojrzałych.
Punktem wyjścia do dojrzałości uczuciowej jest obiektywna ocena siebie samego i swojej aktualnej sytuacji psychicznej i emocjonalnej, która też daje możliwość poznania drugiego człowieka. Jednak pełne niepokoju, nerwicowe traktowanie problemu własnej dojrzałości uczuciowej może oznaczać bardziej koncentrację na sobie, niż rzeczywiste dążenie do dojrzałości i równowagi. Jednym ze znaków dojrzałości uczuciowej jest coraz większa zdolność otwierania się na drugiego człowieka, wykraczania poza swoje odczucia emocjonalne, zapominania niejako o sobie. Niedojrzałość uczuciowa czyni człowieka niewolnikiem własnych emocji i uczuć. Istotną sprawą jest prawdziwa wolność w dziedzinie uczuciowej, dzięki której człowiek staje się zdolny do odkrywania uporządkowanych i dojrzałych ludzkich potrzeb i pragnień.
Uczuciowa dojrzałość polega na modyfikacji pierwotnych emocjonalno-popędowych mechanizmów regulacyjnych. Jest to socjalizacja pierwotnych impulsów emocjonalnych. Ludzkie emocje mogą i powinny być kontrolowane. Także formy wyrażania emocji podlegają wychowaniu.
Zdolność panowania nad emocjami i uczuciami świadczy o dojrzałości osoby. Kora mózgowa potrafi hamować i wygaszać procesy pobudzenia emocjonalnego.
W okresie życia dorosłego, uczucia podlegają trwałym zasadom postępowania wobec ludzi, zdarzeń, przedmiotów. Stają się one coraz bardziej świadome i adekwatne do obiektywnego stanu rzeczy. Obserwuje się mniejszą, niż w poprzednich okresach rozwojowych, zmienność uczuć. Wzrasta też ich trwałość.
Uczuciową dojrzałość osiąga człowiek w różnym stopniu i różnym zakresie. Na jej osiągnięcie potrzeba wielu lat. Wyraża się ona m. in. w: uniezależnieniu się od uczuciowej aprobaty otoczenia; zdolności modyfikowania ekspresji swoich stanów uczuciowych zgodnie z przyjętymi wzorcami społecznymi; zdolności do modyfikowania swoich uczuć według własnych standardów; zdolności do empatii opartej o intelektualną ocenę sytuacji; umiejętności zachowania właściwej równowagi pomiędzy wyrażaniem emocji i uczuć a ich kontrolą.
M. Grzywak-Kaczyńska, Psychologia dla każdego, Warszawa 1975; J. Dobson, Emocje - czy można im ufać?, Warszawa 1992; D. Seamans, Uzdrawianie zranionych uczuć, Kraków 1992.
III. Dojrzałość do zawarcia sakramentu małżeństwa
Do zawarcia małżeństwa potrzebna jest u narzeczonych dojrzałość fizyczna i psychiczna. Sakrament małżeństwa wymaga nadto od stron dojrzałość chrześcijańskiej. Przejawia się ona w świadomym wyznawaniu wiary i wolnym wypełnianiu praktyk religijnych.
Chrześcijanin jest człowiekiem, świadczącym życiem o swojej wierze. Wyraża się ona w wyznawaniu Chrystusa jako Zbawiciela, w rozpoznawaniu Jego obecności w historii i teraźniejszości oraz w dążeniu do pełnego zjednoczenia się z Nim. Wiara chrześcijańska ujawnia się przez wyznawanie prawd i wypełnianie praktyk polecanych przez Chrystusa. W małżeństwie chrześcijańskim tworzy się komunia wiary osób, które ją stanowią. Wiara małżonków posiada swój obszar, w którym się realizuje i sprawdza.
Chrześcijanie wtedy są dojrzali do zawarcia sakramentu małżeństwa, gdy widzą miejsce, rolę i znaczenie małżeństwa w sakramentalnej ekonomii zbawienia oraz chcą podjąć życie małżeńskie jako szkołę rozwoju ich chrześcijańskiego życia. Dojrzałość chrześcijańska zakłada u narzeczonych odpowiedzialność za to, do czego zobowiązują się w akcie sakramentalnym. W małżeństwie może ona wzrastać lub umniejszać się. Zależy to od wielu czynników: przyrodzonych (zdrowie, charakter, warunki życia itp.) i nadprzyrodzonych (współpraca z łaską Bożą). Im bardziej narzeczeni są dojrzali jako chrześcijanie, tym większą mają możliwość wzrastania w tej dojrzałości jako małżonkowie i rodzice.
J. Laskowski, Odpowiedzialny wybór małżonka, Warszawa 1993; Ewangelizacja wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej, (red. E. Szczotok, A. Liskowacka), Katowice 1993.
IV. Dojrzałość psychiczna do zawarcia małżeństwa
Obejmuje dojrzałość w rozwoju umysłowym, uczuciowym i społecznym.
Dojrzałość umysłową człowieka cechuje realistyczny sposób myślenia, zgodny z rzeczywistością, umożliwiający dobre przystosowanie się. Taki typ myślenia pozwala na dostrzeganie złożoności zjawisk, przewidywanie trudności i rozstrzyganie ich w sposób prawidłowy. Pozwala on również na trafną ocenę współmałżonka, będącą podstawą właściwego wobec niego postępowania. Brak umysłowej dojrzałości może przejawiać się w myśleniu życzeniowym, w którym człowiek przenosi swoje pragnienia na innych lub też w myśleniu pryncypialnym, przebiegającym zgodnie z góry przyjętymi zasadami bez uznawania odstępstw.
Dojrzałość uczuciowa wyraża się w zdolności nawiązywania trwałych i pozytywnych relacji z innymi osobami, w osiągnięciu odpowiedniego stopnia zrównoważenia pozwalającego reagować proporcjonalnie do ważności spraw, umiejętności znoszenia przykrości i napięć, wczuwania się w stany emocjonalne drugiego człowieka, w panowaniu nad swoimi uczuciami. Dojrzałość uczuciowa wymaga poznania siebie, swoich cech temperamentalnych, a także zalet i wad. Dojrzałość ta oparta jest o zdolność podporządkowywania uczuć niższych uczuciom wyższym, o rozwój miłości dojrzałej uwzględniającej dobro własne i innych. Brak dojrzałości uczuciowej może wyrażać się w egoizmie, labilności uczuć (popadaniu w skrajne stany emocjonalne bez wyraźnej przyczyny), zmienności nastrojów, uleganiu chwilowym impulsom.
Dojrzałość społeczna wyraża się w dostrzeganiu potrzeb i wartości innych ludzi, w umiejętności współpracy, w podejmowaniu bezinteresownych działań na rzecz innych. Osoba niedojrzała pod względem społecznym jest skoncentrowana tylko na sobie, a innych traktuje jako narzędzie w zaspokajaniu swoich potrzeb.
M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975; M. Ryś, Psychologia małżeństwa. Zarys problematyki, Warszawa 1993.