70-140 r. n.e.: pojawienie się gnostycyzmu.
Gnostycyzm ≠ gnoza (jako apokaliptyczny prąd żydowski i judeochrześcijański), lecz jest jedną z jej form.
Przed rokiem 70 gnostycyzm nie występował. Poprzednicy gnostycyzmu: działalność Szymona Samarytanina (jego uczniowie stali się gnostykami po 70 r.), azjatycki millenaryzm (nabrał charakteru gnostyckiego po wystąpieniu Kerynta), ebionityzm (stał się heterodoksyjny po 70 r.).
Trzy etapy ruchu, który doprowadził do gnostycyzmu: heterodoksja judaistyczna→ heterodoksyjny chrystianizm Szymona i nazarejczyków→ gnostycyzm właściwy. Hegezyp podaje, że pojawienie się gnostycyzmu nastąpiło za episkopatu Symeona, czyli po upadku Jerozolimy.
Ebionici
Nie stanowili ruchu sensu stricte gnostyckiego.
Sądzili, że Jezus był tylko człowiekiem, synem Józefa i Marii i zapowiedzianym przez Mojżesza prorokiem, ale nie synem Bożym. Pogląd ten spotykało się prawdopodobnie przed 70 r., ale Epifaniusz datuje początki ebionityzmu na czas po upadku Jerozolimy i umieszcza w środowisku judeochrześcijan zbiegłych do Pelli.
Posługiwali się zredagowaną na początku II w. Ewangelią Ebionitów oraz dziełem Podróże Piotra opartym na Kerygmie Piotra, która wykazuje zbieżności z doktryną esseńczyków (nauka o prawdziwym proroku, dwóch duchach i odrzuceniu krwawych ofiar).
Można przypuszczać, że ebionici byli grupą esseńczyków, np. zbiegłych z Qumran albo emigrantów z Kochaby. Mówili po aramejsku i byli przywiązani do praktyk żydowskich, ale zbaczali w stronę ezoteryzmu i wrogości wobec świątyni jerozolimskiej.
Podkreślali koncepcję dwóch zasad, ale nie głosili, że stworzenia dokonał ktoś inny niż Bóg.
Elkazaici
Judeochrześcijańska sekta (jeszcze nie gnostycka) związana ze wschodnią Syrią, zapoczątkowana ok. roku 100 przez Elkasaja, któremu anioł miał objawić księgę zapowiadającą odpuszczenie grzechów popełnionych po chrzcie.
Głosili konieczność obrzezania, życia wg Prawa i zwracania się ku Jerozolimie w czasie modlitwy, jednak odrzucali krwawe ofiary i uznawali tylko część ST.
Wg nich Jezus był prorokiem.
Odrzucili listy Pawła.
Mieli własne obrzędy chrzcielne, w których chodziło o wypędzenie z człowieka demona pożądliwości.
Nikolaici
Nurt napiętnowany w NT (List Judy i Drugi List Piotra, prawdopodobnie wzmianki w Apokalipsie Jana na temat podobnej grupy w Azji Mniejszej).
Odrzucali prawa noachickie.
Być może potępiali Boga ST/ Boga stworzenia (bluźnierstwo przeciw „Chwałom” i „Władzy”).
Nawiązywali do Balaama, kojarzonego przez judaizm z magią i dualizmem.
Prawdopodobnie głosili absolutną wolność człowieka.
Kerynt
Ireneusz twierdzi, iż był współczesny św. Janowi.
Judeochrześcijanin, zachowujący obrzezanie i szabat, oczekujący królestwa Chrystusowego na ziemi po zmartwychwstaniu i odnowienia kultu w świątyni jerozolimskiej (mesjanizm o materialnym charakterze).
Głosił, że świat został stworzony przez potęgę, która nie zna Boga i jest od Niego odległa (demiurg).
Wg niego Jezus to wybitny człowiek, na którego Chrystus zstąpił w momencie chrztu, a opuścił go przed męką.
Szymonianie
Justyn w Apologii pierwszej (ok. roku 145) opisuje Samarytan, którzy wierzyli, że Szymon Mag jest prawdziwym Bogiem i wraz z nim czcili Helenę jako jego pierwszą myśl (enneia).
Wyznawali, że aniołowie stworzyli świat i natchnęli pisma ST, ale źle pokierowali dziełem stworzenia i dlatego Szymon przybył, aby uwolnić ludzi.
Nie pochodzili bezpośrednio od Szymona, ale nawiązali do niego po roku 70.
Możliwe, że ich grupa/grupy działały także w Rzymie.
Menander
Wg Justyna Samarytanin i uczeń Szymona żyjący w Antiochii (więc możliwe, że dzięki niemu gnostycyzm rozprzestrzenił się w Syrii zachodniej).
Uprawiał magię.
Wg Ireneusza przedstawił sam siebie jako zbawiciela ze świata niewidzialnych eonów, a wg Justyna nauczał, że kto za nim pójdzie, nie umrze.
Głosił, że dzięki jego chrztowi człowiek wznosi się ponad aniołów-stwórców.
Możliwe, że to on nadał samarytańskiemu mesjanizmowi Szymona cechy teologii gnostyckiej.
Satornil z Antiochii
Spadkobierca poglądów Menandra i pierwszy większy reprezentant gnostycyzmu sensu stricto.
Działał w Antiochii w latach 100-130.
Wg niego na czele 7 aniołów-stwórców (siedmiu archaniołów występuje w apokaliptyce judaizmu) stoi Bóg Żydów. Póki prawdziwy Bóg ukryty nie udzieli światła człowiekowi stworzonemu przez aniołów, ten tylko pełza po ziemi.
Potępiał małżeństwo jako szatańskie.
Barbelognostycy
Opierali się na Apokryfie Jana, księdze w formie objawienia, jakie miał dać Jezus Janowi w Ogrodzie Oliwnym.
Zawartość Apokryfu Jana: genealogia eonów pleromy; stworzenie nieruchomego człowieka przez archontów i nadanie mu mocy przez Sophię; zazdrość archontów (a szczególnie Jadalbaotha, czyli Boga Żydów) o człowieka, który ich przewyższył.
Zbieżność z doktryną zawartą w Liście do Eugnostosa, napisanym prawdopodobnie przez ucznia Satornila.
Setianie
Rozwinięcie gnozy podobnej do barbelognostyków, z silniejszym akcentem judeochrześcijańskim.
Najwyższymi eonami pleromy są: Ojciec, Syn, Duch Święty, Chrystus i Kościół.
Wyłoniona z eonów Sophia rodzi siedmiu synów (aniołów noszących starotestamentalne imiona Boga) z połączenia z niższymi wodami. Aniołowie stwarzają człowieka na swój obraz.
Chrystus zstępuje przez siedem warstw niebios i przyjmuje postać anioła z każdego nieba, co wzbudza zdumienie potęg niebiańskich.
Preegzystencja Chrystusa i Kościoła.
Motywy pokrewne z Wniebowstąpieniem Izajasza, Listem Dwunastu Apostołów i Pasterzem Hermasa.
Karpokrates
Egipt (Aleksandria), ok. 120 r. n.e., rozwinął naukę Kerynta.
Świat został stworzony przez aniołów.
Jezus narodził się z Józefa i jedna z Mocy zstąpiła na Niego. Kto ma udział w tej Mocy jest równy Jezusowi i może pogardzać stwórcami.
Człowiek nie może uwolnić się od archontów, jeśli najpierw nie będzie niewolnikiem występków, którymi oni rządzą. W przeciwnym razie musi przejść reinkarnację.
Radykalne odrzucenie stworzenia, prawa i moralności.
Bazylides
Aleksandryjczyk współczesny Karpokratesowi, szedł po linii gnostycyzmu syryjskiego i sporządził syntezę poglądów szymonian.
Aniołowie-stwórcy podzielili się władzą nad światem, ale jeden z nich, Bóg Żydów, chciał podporządkować sobie innych.
Łamanie reguł noachickich, sprzeciw wobec judeochrześcijaństwa w wydaniu Janowym.
Przeniesienie kalendarza żydowskiego na spekulacje kosmologiczne i naukę o eonach (365 niebios, a każde ma zastęp aniołów).
Występki jako osobowe demony w duszy ludzkiej.
Dla pewnych grup Żydów i judeochrześcijan gnostycyzm był sposobem wyrażania buntu (związanego z wydarzeniami roku 70) wobec Boga, który zawiódł nadzieje eschatologiczne.
Dwie linie gnostycyzmu: azjatycka (praktyczna, z silnym buntem przeciw prawu) po Keryncie i antiocheńska (spekulatywna) po Menandrze (rozwijała się w Aleksandrii lepiej od azjatyckiej i była tam bardziej trwała).
Marcjon
Syn biskupa Sinope w Poncie, skąd przejął ortodoksyjne praktyki chrztu i namaszczenia olejem oraz zwyczaj układania psalmów i hymnów.
Dopuścił kobiety do nakładania rąk na chorych, chrzczenia i wykonywania egzorcyzmów.
Założył własną silną wspólnotę-Kościół, był dobrym organizatorem. Szczególnie mocno marcjonizm stanął w Mezopotamii, gdzie stał się podwaliną manicheizmu.
Przesadny paulinizm i zachowanie w kanonie Pisma Św. tylko Ewangelii Łukasza oraz listów Pawła.
Radykalizacja nauczania po ok. 144 r., gdy prezbiterzy Rzymu odrzucili jego postulaty dotyczące kanonu Biblii. Pójście za wpływami Cerdona, który przeciwstawiał Boga sprawiedliwego z ST Bogu dobremu z NT.
Uwolnił bunt gnostycki od nacechowania apokaliptycznego i nadał paulińskiemu pesymizmowi prostą postać.
Walentyn
Teolog i mistyk egipski, który przybył do Rzymu i w roku 140 ubiegał się o biskupstwo.
Wizyjność, m. in. wizja narodzonego Jezusa jako Logosu.
Związek z gnostycyzmem setian: absolutna transcendencja Ojca i Jego myśli (ennoia); 30 eonów, z których ostatnim jest Sophia; poszukiwanie Ojca przez Sophię→ pragnienie to staje się zasadą świata niższego; posłanie Pana przynoszącego gnozę (dzięki niej istoty duchowe będą zbawione).
Jego poglądy reprezentuje Ewangelia Prawdy, ale raczej nie jest jego autorstwa.
Praktyka teurgiczna.
Uczniowie: Ptolemeusz, Herakleon, Teodot, Marek Mag.
Traktaty szkoły walentyniańskiej (popularność, szeroki oddźwięk z powodu zalet i umiarkowania): Traktat o Trzech Naturach, List do Reginosa.