Gady kopalne
Gady to organizmy należące do gromady kręgowców, czyli takich zwierząt które mają wewnętrzny szkielet składający się z czaszki chroniącej mózg i giętkiego kręgosłupa, który osłania rdzeń kręgowy. Rdzeń kręgowy pośredniczy w przekazywaniu bodźców nerwowych pomiędzy mózgiem a nerwami dochodzącymi do narządów ciała. Szkielet kręgowców jest utworzony z tkanki chrzęstnej lub kostnej.
Największy rozkwit gadów przypadł na erę mezozoiczną. Z 18 rzędów gadów, obecnie żyją tylko cztery, pozostałe wymarły w końcu ery mezozoicznej. Współczesne gady należą do czterech rzędów: żółwie, krokodyle, hatterie i gady łuskonośne, które dzielą się na dwa podrzędy: jaszczurki i węże, łącznie współcześnie żyje do 7000 gatunków. Skóra gadów jest sucha, z małą ilością gruczołów, pokryta jest rogowymi łuskami. Współczesne gady są zwierzętami zmienno cieplnymi (temperatura ich ciała jest zależna od temperatury otoczenia), natomiast stałocieplnymi były prawdopodobnie niektóre kopalne gady naczelne: pterozaury i dinozaury. Gady są zwierzętami, w przeważającej liczbie gatunków, lądowymi. Zapłodnienie wewnętrzne, wykluwający się z jaja osobnik podobny jest do dorosłych, brak formy larwalnej. Jaja składane na lądzie są zabezpieczane przed wysychaniem i zaopatrzone w dużą ilość substancji odżywczych, z dwiema błonami płodowymi. Większość gatunków ma jaja otoczone pergaminowa tymi osłonkami, u niektórych są twarde wapienne skorupki np.: u żółwi, krokodyli, gekonów. Gady należą do zwierząt wybitnie ciepłolubnych, najliczniej występują w strefie tropikalnej i subtropikalnej.
Systematyka gadów nie jest ostatecznie ustalona. Serce zbudowane jest z dwóch przedsionków i komory podzielonej niepełną przegrodą z wyjątkiem krokodyli u których przegroda jest pełna. Gady są jajorodne i jajożyworodne, a nieliczne są żyworodne. Współcześnie najbardziej popularną grupą gadów kopalnych są Dinozaury, Ichtiozaury, Pterozaury i Plezjozaury.
Dinozaury należą do wymarłej grupy gadów z nadrzędu archozaurów; charakteryzowało je pionowe ustawienie kończyn tylnych pod tułowiem, panewka biodrowa w postaci pierścienia, otwarta od strony przyśrodka. zawiasowy staw skokowy, a ponadto — tendencja do redukcji liczby palców ręki i stopy, skracania kończyn przednich, do dwunożności i gigantyzmu (większość dinozaurów była wielkości np. hipopotama lub słonia; najmniejszy wielkości indyka); roślinożerne lub drapieżne; pochodziły od tekodontów; znane od późnego triasu do końca ery mezozoiczej; podczas mezozoiku były grupą panującą na lądach. Należą do najbardziej popularnych, a obecnie również najbardziej znanych wymarłych zwierząt. Mało kto nie słyszał dotąd o tyranozaurze. Przyczyniły się do tego produkcje filmowe: "Jurassic Park" oraz druga część "Zaginiony świat Jurassic Park". Ostatnie dinozaury wymarły 65 milionów. lat temu, około 64.7 milionów lat przed powstaniem gatunku ludzkiego. Dlaczego więc zwierzęta, które żyły w niemal niewyobrażalnie odległych czasach, są dla nas źródłem takiej fascynacji? Jednym z powodów jest po prostu suma wiedzy zgromadzonej przez dokładne badania zachowanych kości i zębów dinozaurów; inny stanowi wielką różnorodność dinozaurów oraz ich panowanie nad innymi zwierzętami ery mezozoicznej. Nowe odkrycia w różnych miejscach na świecie i nowe spojrzenie na starych znajomych zrewolucjonizowały wyobrażenie o tym, jakie były dinozaury. Lepiej zrozumieliśmy ich sposoby zachowania się i zasady z życia grupowego, stopniowo dostrzegając podobieństwa w ich trybie życia i trybie z życia współczesnych zwierząt. Również nasza własna przeszłość związana jest z losem dinozaurów. Gdyby nie wymarły, to ssaki, w tym również człowiek, nigdy nie zaczęłyby dominować na Ziemi i po prosu nie byłoby tu nas.
Gady kopalne opanowały wszystkie środowiska można je było spotkać na lądzie, w powietrzu jak i w głębinach morskich. Współczesnych naukowców fascynuje ta olbrzymia różnorodność jak i wręcz genialne przystosowanie do różnych środowisk. Nie wszystkie dinozaury osiągały wielkie rozmiary (wielkość współczesnego kota) inne zaś osiągały wręcz monstrualne rozmiary o wysokości kilkunastu metrów. Poniżej chciałbym przedstawić krótką charakterystykę kilku najbardziej znanych dinozaurów.
ALLOSAURUS
Allosaurus był jednym z największych drapieżnych dinozaurów. Długie muskularne kończyny Allosaura podtrzymywały ciało osiągające ciężar dwóch ton lub więcej. Wielka ażurowa czaszka miała kostne grzebienie nad oczami. Ogromne szczęki wyposażone były w długie zęby o piłowanych krawędziach. Gruba wygięta szyja podtrzymywała głowę, a długi, spłaszczony bocznie ogon stanowił przeciwwagę ciężkiej przedniej części ciała tego przerażającego teropoda. Każda z krótkich i mocnych kończyn przednich miała trzy palce, uzbrojone w ostre, zakrzywione pazury. Stopy miały po też trzy palce zakończone pazurami i lekko zwrócony ku tyłowi krotki pierwszy palec.
BRACHIOSAURUS
Jeden z największych, najdłuższych i zapewne najcięższych dinozaurów, BRACHIOSAURUS inaczej "ramienny jaszczur", przypominał monstrualną żyrafę. Szacowano, że jego ciężar odpowiadał dziesięciu słoniom, lecz ostatnie wyliczenia obniżyły tę liczbę do sześciu. Kończyny przednie Brachiozaura były wyraźnie dłuższe od tylnych, przez co barki znajdowały się wyżej niż biodra. Wysoko osadzona długa szyja umożliwiała ruch głową na boki i w pionie, od wysokości 4-piętrowego domu do poziomu ziemi. Ogon był proporcjonalnie krótszy niż u większości zauropodów.
COMPSOGNATHUS
Zwinny mały drapieżnik COMPSOGNATHUS inaczej "piękna szczęka" był jednym z najmniejszych znanych dinozaurów. Miał delikatną, niemal ptasią budowę - wąską, szpiczastą głowę, małe, choć ostre zęby w szczękach, giętką szyję, zwarty tułów, dość długi ogon. Nogi były długie i podobne do ptasich. Co ciekawe, przednie kończyny miały zaledwie po dwa palce, jak u znacznie późniejszych wielkich tyranozaurów. Uzębienie i pazury były typowe dla teropodów, ale krótkie, dwupalcowe przednie kończyny i inne cechy każą zaliczyć kompsognata do odrębnej rodziny teropodów.
DEINONYCHUS
Odkrycie w latach sześćdziesiątych. kilku prawie całych szkieletów tego zwinnego mordercy podważyło tradycyjne wyobraźnie o dinozaurach jako ociężałych gadach z małymi mózgami. DEINONYCHUS "straszny szpon" był nie dłuższy od małego samochodu i nie cięższy od człowieka, lecz lepiej uzbrojony niż inne teropody podobnej wielkości. W mocnych szczękach tkwiły mocne, duże zęby. Długie, mocne kończyny przednie kończyły się trzema chwytnymi palcami z ostrymi pazurami. Najstraszliwszym orężem był sierpowaty szpon drugiego palca muskularnych nóg.
DILOPHOSAURUS
Popularnie nazywany "postrachem ery jurajskiej" Dipohosaurus tłumaczenie ("jaszczur grzebieniasty") jest najwcześniejszym dużym teropodem, dobrze znanym z nieźle zachowanych szczątków. Około sześć niekompletnych szkieletów odnaleziono w Arizonie, a koniec lat 80 przyniósł nowe dane o odkryciach w Chinach. Dilophosaurus był drapieżnikiem. Miał bardzo długi ogon i wciętą od dołu górną szczękę. Miął na głowie wysoki, cienki parzysty grzebień kostny przypominający połówki pionowo ustawionych talerzy.
HETERODONTOSAURUS
Gady mają zwykle zęby jednakowego kształtu. HETERODONTOSAURUS "jaszczur ostro zębny" natomiast miał ich trzy rodzaje: ostre górne przednie zęby (dół rogowego dzioba był bezzębny), długie, przypominające kły zęby pasujące do zagłębień w górnej i dolnej szczęce oraz zęby policzkowe o wysokich koronach. Ten roślinożerca wielkości indyka był jednym z najwcześniejszych i najstarszych ornitopodów "ptasionogich". Należy do dinozaurów mających na każdej stopie trzy długie palce zwrócone w przód. Dodatkowa ptasia cechą nóg heterodontozaura to zrośnięcie kości piszczelowej, strzałkowej i stępu. Chwytne ręce dobrze umięśnionych kończyn przednich miały po trzy długie palce zakończone tępymi pazurami oraz małe palce czwarty i piąty.
LESOTHOSAURUS
Nie większy od dużego psa. LESOTHOSAURUS miał małą głowę, być może z niewielkimi mięsistymi policzkami, zęby policzkowe i rogowy dziób na żuchwie. Roślinożerca ten odznaczał się lekką budową ciała (może z wyjątkiem brzucha mieszczącego trzewia), smukłą szyję, pustymi wewnątrz kośćmi kończyn, długimi nogami o wydłużonym podudziu i śródstopiu oraz krótkimi chwytnymi "rękami" o 5 palcach (z których najkrótszy był piąty). Ogon stanowiący przeciwwagę dla reszty ciała, usztywniony był skostniałymi ścięgnami. U takich właśnie małych dinozaurów ptasiomiednicznych ukształtował się plan budowy ciała późniejszych wielkich dwunożnych roślinożerców.
STEGOSAURUS
STEGOSAURUS inaczej "jaszczur dach" swą nazwę otrzymał od wielkich kostnych płyt sterczących wzdłuż szyi, grzbietu i części ogona. Kostne płyty prawdopodobnie osłaniały także biodra zwierzęcia, a 2 pary kolców sterczały na końcu ogona. Ciężki jak duży nosorożec, długi jak autobus, wysokością w okolicy krzyżowej przekraczający wysokość pokoju i kroczący na słoniowatych kończynach, STEGOSAURUS był największym znanym stegozaurem. Swą małą głowę zakończoną bezzębnym i pokrytym rogową pochwą dziobem, trzymał nisko. W policzkowej części szczęk mieściły się liczne zęby. Nie wiadomo, czy trzymał ogon opuszczony do ziemi, czy też wzniesiony do góry.
STYRACOSAURUS
Styracosaur inaczej ("kolczasty jaszczur"), jeden z dinozaurów rogatych, został tak nazwany z powodu 6 długich kostnych kolców, osadzonych na tylnej krawędzi jego kryzy. Kolce te były rozrośniętymi guzkami, zwanymi kośćmi epokcypitalnymi, które często ozdabiały cały brzeg kryzy i sprawiały, że wyglądał jak pokarbowany. Chociaż kryza była typowa dla wszystkich ceratopsów, kolce stanowiły cechę unikalną. Cztery najdłuższe kolce i ogromny róg nosowy styrakozaura dochodziły do długości ludzkiego ramienia.
TYRANNOSAURUS
Tyrannosaurus inaczej ("jaszczur tyran") był Jednym z ostatnich, a zarazem największych i najpotężniejszych z drapieżnych dinozaurów. Ten dwunożny, największy lądowy mięsożerca wszechczasów, osiągał długość równą szerokości kortu tenisowego, był ciężki jak słoń i tak wysoki, że mógłby zajrzeć do okien pierwszego pietra. Potężne szczeki w olbrzymiej głowie, długości 1.5 m, były uzbrojone w zęby o pikowanych krawędziach. wielkie, podobne do ptasich stopy wyposażone w mocne pazury na trzech palcach. W porównaniu z masywnymi kończynami tylnymi, absurdalnie maleńkie wydają się przednie kończyny, nie dłuższe od ludzkich i zakończone dwoma palcami. Tyrannosaurus dzięki jamom w kościach i dużym oknom w czaszce miał jak na swoje rozmiary bardzo lekka budowę.
ICHTIOZAURY - rząd rybokształtnych, doskonale przystosowanych do życia w morzu gadów kopalnych. Osiągały długość 12 metrów, miały czaszkę z zachowanymi górnymi otworami skroniowymi, długi pysk, liczne ostre zęby, duże oczodoły, szyję nie wyodrębnioną, kończyny parzyste (ze zwiększoną liczbą członów palców, u niektórych także zwiększoną liczbą palców) przekształcone w płetwy; płetwa grzbietowa i ogonowa. Wymarły przed końcem kredy. Znane z terenów Europy, Ameryki Północnej i Południowej, Azji oraz Australii.
Ichtiozaurus gad kopalny żyjący w wodzie
PTEROZAURY - gady latające, fascynujące zwierzęta, które jeszcze przed ptakami opanowały przestworza. Obecnie całkowicie wymarłe. Miały dużą, ażurową czaszkę o szczękach okrytych rogowym dziobem. Miały ostre zęby lub nie miały ich w ogóle. Ich kości były bardzo lekkie i pneumatyczne. Tułów skrócony, a kręgosłup u większości usztywniony przez zrosty kręgów w odcinku piersiowym i krzyżowym; brak obojczyków, wydłużona łopatka i kość krucza. Kończyny przednie były kilkakrotnie dłuższe od tylnych, przekształcone w skrzydła, których powierzchnię lotną stanowiła błona rozpięta między bokami tułowia a palcami kończyn przednich zwłaszcza bardzo wydłużonym czwartym palcem. Pterozaury zdobywały pożywienie głównie w wodzie, w większości były rybożerne. Niektóre gatunki były owadożerne lub żywiły się planktonem. Znane od późnego triasu do późnej kredy głównie z osadów morskich Euroazji, Ameryki Pn. i Pd. oraz Afryki. Rozróżnia się dwa podrzędy: (trias-jura) o stosunkowo krótkiej czaszce i szyi oraz dość długim, usztywnionym ogonie, zakończonym „żagielkiem”. (jura-kreda) — o wielkiej czaszce, krótkim ogonie i nozdrzach zlanych w jeden otwór.
PTERANODON kopalny gad latający. Jego rozpiętości skrzydeł dochodziła do 8 metrów. Wyskoki, grzebień kostny służył mu zapewne do sterowania
PLEZJOZAURY - podrząd wyłącznie morskich płetwo jaszczurów. Ich długość ciała dochodziła do kilkunastu metrów. Miały małą czaszkę, ostre, stożkowate zęby. Ich tułów był szeroki, a krótki, spłaszczony grzbieto-brzusznie, ogon średniej długości; kości pasa barkowego i miednicy tworzyły płyty kostne po brzusznej stronie ciała. Kości ramienia i uda masywne, silnie skrócone przedramię i podudzie tworzyły wraz z ręką i stopą szerokie i długie, łopatowate płetwy; drapieżne, znane od wczesnej jury do końca kredy z Europy, Ameryki Północnej i Południowej, Afryki, Azji, Australii.
Plezjozaury charakteryzowały się opływowym kształtem ciała i znacznie wydłużoną szyją, Swym wyglądem przypominały potwory morskie opisywane przez dawnych podróżników.
Świat wymarłych gadów fascynuje ludzi od wielu lat. Tacy naukowcy jak Gideon Algernon Mantell, kolekcjoner skamieniałości, Louis Dollo paleontolog belgijski przyczynili się do rozkwitu paleontologii. Oni jako jedni z pierwszych próbowali rekonstruować wygląd wymarłych gadów na podstawie znalezionych szczątków. Momentem przełomowym było odkrycie dużej ilości kopalnych szczątków Iguanodona w kopalni węgla Bernissart w Belgii. Obecnie szczątki dinozaurów odkrywane są w różnych miejscach świata. Jedno z bardziej znanych stanowisk jest pustynia Gobi gdzie również polscy naukowcy dokonali kilku ciekawych odkryć.
Naukowcy do tej pory nie wiedzą co spowodowało tak nagłe wyginięcie dinozaurów. Dziś wielu specjalistów przypuszcza, że przyczyna wyginięcia dinozaurów tkwi w jakiejś ogólno światowej katastrofie ekologicznej. Oto kilka przypuszczeń:
Pierwsza z nich zakłada że w zamierzchłych czasach ziemia zderzyła się z ogromnym meteorytem który był powodem olbrzymich erupcji wulkanów i pojawienia się w atmosferze olbrzymich ilości pyłów, które zaciemniły całą ziemię i stały się powodem totalnej klęski ekologicznej. Dinozaury wymarły z braku pokarmu.
Druga hipoteza zakłada gwałtowne oziębienie klimatu co spowodowało śmierć zmienno cieplnych gadów.
Inne fantastyczne hipotezy zakładają nawet ingerencje kosmitów.
Zwolennicy kreacjionizmu uważają że biblijny potop był powodem zagłady wielu organizmów w tym również dinozaurów. Sądzą oni że warunki atmosferyczne po potopie uległy tak drastycznym zmianą (obniżenie ciśnienia z dwóch atmosfer do jednego) że wiele istot nie mogło przystosować się do nowych warunków życia.
Tłumaczenia:
Ceratopsy - podrząd dinozaurów, z rzędu ptasiomiednicznych
Ewolucjonizm - system poglądów w naukach biologicznych traktujący cały świat ożywiony jako zespół bytów organicznych zmieniających się w czasie w sposób ciągły.
Gady naczelne - organizmy uznawane za jedną z najstarszych grup gadów, z których jedynie Dinozaury były ogromnymi zwierzętami. Na przykład Apatosaurus, zwany też Brontosaurusem, miał masę ok. 30000 kg.
Kości pneumatyczne- puste w środku
Kreacjonizm
filoz. pogląd głoszący, że Bóg stworzył świat z niczego i podtrzymuje go w istnieniu, przeciwstawny starożytnym teoriom przyjmującym odwieczność świata
biol. pogląd przyjmujący powstanie życia na Ziemi za akt twórczy oraz niezmienność postaci i liczby gatunków
Oczodoły - parzyste jamy w czaszce, mieszczące gałki oczne
Ornitopody - podrząd kopalnych gadów, z rzędu dinozaurów ptasiomiednicznych
Skamieniałości - skamieliny, fosylia, pozostałości kopalnych organizmów, znajdowane przede wszystkim w skałach osadowych
Terypody - Podrząd gadów kopalnych z rzędu dinozaurów gadziomiednicznych.
Tekodonty - rząd pierwotnych gadów naczelnych (archozaurów), z których jak uważają naukowcy wywodzą się m.in. krokodyle, pterozaury i dinozaury
Zauropody - podrząd gadów kopalnych, z rzędu dinozaurów gadziomiednicznych
Bibliografia:
Encyklopedia PWN
Internet
Pismo "Odkrycia''
Świat Wiedzy
1