KSIĘGI MACHABEJSKIE
2 księgi, choć objęte tym samym tytułem różnią się sposobem przekazywania treści. 1 księga poprzedzona jest obszernym wstępem historycznym. Są podobne do księgi Judyty i Estery.
Występuje zarys tła - 2 połowa 4 wieku przed Chrystusem pojawia się Filip Macedoński, ale ważny jest jego syn - Aleksander Wielki (Macedoński).
Filip był człowiekiem o kulturze greckiej. Aleksander - mając 20 lat wyrusza na podbój świata, organizuje wielką armię i dokonuje podboju dużej części świata. Podbija całą Mezopotamię, aż po rzekę Indus. Powstaje wielki twór państwowy złożony z wielu narodów. Aleksander chciał stworzyć państwo o jednolitej administracji państwowej, o jednolitym wspólnym języku (grecki - dialekt kojnem), jednolitym prawie.
W ciągu 10 lat dokonał ogromnego podboju. Umarł w wieku 33 lat.
Wybrał 12 oficerów i zobowiązał ich do opieki nad państwem do czasu możliwości objęcia tronu przez jego syna. Diadochowie rozpoczęli pomiędzy sobą schedę po Aleksandrze. W końcu zostało ich tylko 2 - Sereukos i Ptolemeusz. Na wschodzie (Babilonia, Persja, Mezopotamia) rządziła dynastia Seleukidow, w Egipcie dynastia Ptolemeuszy.
Po środku państwa znajdowała się Palestyna zamieszkała przez Żydów.
Mamy do czynienia z hellenizacją:
-- narzucenie języka
-- narzucenie kultury greckiej
-- religia - politeizm - bóstwa greckie, bóstwa rzymskie, bóstwa pogańskich narodów
Naród żydowski nie poddawał się hellenizacji. Judaizm oparty na Torze i kulcie oddawanym jednemu Bogu. Jednak byli ludzie, którzy byli podatni na hellenizację - urzędnicy i kapłani.
Tytuł obydwu ksiąg pochodzi od przydomka Judy, syna kapłana Matatiasza, który w 167
przed Chr. rozpoczął rewoltę przeciw Seleucydom. Przydomek Makkabaios pochodzi prawdopodobnie z hebrajskiego - maqqabjahu = wyznaczony przez Jahwe.
Językiem 1 Mch według świadectwa Orygenesa i św. Hieronima był język hebrajski. Tekst hebrajski nie zachował się jednak do naszych czasów. Podstawą tłumaczeń łacińskich i syryjskich 1 Mch stał się, więc tekst grecki. 2 Mch natomiast już w oryginale była pisana w języku greckim.
Wstęp do PIERWSZEJ KSIEGI MACHABEJSKIEJ mówi o procesie hellenizacji.
2 wiek przed Chrystusem panował Antioch IV Epifanes (Wspaniały), który był człowiekiem bezwzględnym. Postanowił zmusić Żydów do przyjęcia swojej kultury.
Nastąpiły bezwzględne prześladowania. Świątynia Jahwe została zamieniona na świątynię Zeusa. Na ołtarzu złożono ofiarę ze świni.
Niektórzy pod wpływem prześladowań poddali się. Była jednak grupa chasydów, która wolała umrzeć niż poddać się. Nie wolno było posiadać ŚWIĘTYCH KSIĄG ŻYDOWSKICH. Posiadanie ich podobnie jak oddawanie czci Bogu groziło śmiercią. Część Żydów chcąc uniknąć represji uciekła w Góry Izraela.
Modin w Judei kapłan Matatiasz (miał 3 synów), cieszył się dużym autorytetem i na niego kładziono duży nacisk. Do Modin przybył urzędnik, który miał przeprowadzić proces hellenizacji, jednak mieszkańcy Modin pozostali w większości wierni Bogu. Znalazł się 1 Żyd, który złożył ofiarę bóstwu. Matatiasz zabija go i urzędnika - rozpoczyna się powstanie machabejskie. Na czele powstania stanął Matatiasz, a po jego śmierci Juda Machabeusz. (mataba - naznaczony, wybrany). Jest najsłynniejszym bohaterem żydowskim. Juda pokonywał armie i odnosił sukcesy. Przyłączało się do niego coraz więcej zapaleńców żydowskich. Zawarł przymierze ze Spartą i Rzymianami. 162 - uwalnia Jerozolimę i oczyszcza świątynię; ustanawia ŚWIĘTO CHANUKA (święto obchodzone od 20 dnia miesiąca kislew [listopad - grudzień], na pamiątkę zwycięstwa powstania Machabeuszy w 165pne i reaktywowania Świątyni Jerozolimskiej po zbezczeszczeniu jej przez Greków. Ze świętem wiąże się zwyczaj zapalania świec przez 8 kolejnych dni w specjalnej ośmioramiennej lampie. Chanuka jest świętem radosnym - nie można wtedy pościć, ani wygłaszać mów pogrzebowych). Juda Machabeusz ginie pod Elasa.
Po śmierci Judy na czele powstania staje Jonatan. Posługuje się on nie tylko orężem, ale też dyplomacją. Pozyskał dla siebie przywileje. Wpadł w zasadzkę Żyda Tryfona, w której zginął. Po śmierci Jonatana wodzem został Szymon Machabeusz, który był dyplomatą. Został zwabiony przez swego zięcia Ptolemeusza. Zginął Szymon i jego dwaj synowie - Matatiasz i Juda. Przeżył jego trzeci syn Jan (zwany Hirkan), który zapoczątkował dynastię królów Machabejskich. Dynastia przetrwała aż do 1 wieku przed Chrystusem, Machabeusze byli nie tylko kapłanami, ale też dyplomatami.
W opowiadaniu swoim autor, na pierwszy rzut oka pominął sprawy religijne. Uznaje on jednak, że Juda i jego bracia to ci mężowie, którzy rękami Boga ratowali Izrael. Mając to na uwadze, autor podkłada pod każde wydarzenie znaczenie religijne - klęska Izraela to gniew Boga, a ich zwycięstwo to Jego łaska. Przedstawił modlitwy małej grupy żołnierzy zwyciężających nieprzyjaciół, aby czytelnik domyślił się, ze stało się to przy Bożej pomocy. W tym celu przebieg każdego zdarzenia i wszystkich zmagań tak układał, aby czytelnikowi nasuwała się myśl o Bogu, który nie wchodzi w dzieje bezpośrednim cudownym działaniem, ale poprzez interwencję synów Matatiasza utrzymywał naród w prawdziwej wierze, choć ten miał wszystkich przeciwko sobie.
Żywy sposób opowiadania świadczy o tym, że autor znał dobrze opisywane wydarzenia, być może z własnego doświadczenia. Korzystał także z dokumentów źródłowych znajdujących się w skarbcu świątyni. Należą do nich urzędowe listy i dekrety kancelarii królewskiej Seleucydów, a także korespondencja z Rzymem i Spartą. Możliwe, że korzystał też z innych źródeł, zawierających szczegóły odnoszące się do administracji państwowej Seleucydów, jak i szczegóły potrzebne do ustalenia chronologii jego opowiadania. W ten sposób można by wytłumaczyć używanie przez autora 1 Mch ścisłych określeń odnoszących się do spraw administracji państwa, podatków, wojska i dworu oraz oparcie chronologii na greckiej erze Seleucydów, która rozpoczęła się jesienią 312 r. przed Chr. Korzystając z tekstów źródłowych autor nie wahał się jednak rozszerzać treści opowiadania, urozmaicając je odpowiednimi przemówieniami bohaterów, w których naświetlał właściwy aspekt wydarzeń.
Autor 1 Mch nie jest znany. Z dokładnej topografii Palestyny można wnioskować, że był to Żyd, który równie dobrze znał Pismo Święte i wszystkie sprawy swego czasu. Prawdopodobnie sam brał udział w walkach, gdyż bardzo plastycznie opisuje i ch przebieg podając wielką ilość szczegółów. Zapewne był też zwolennikiem hasmodeuszów, gdyż nie podnosi żadnych zastrzeżeń odnośnie do połączenie przez nich władzy duchowej i świeckiej. Stąd można wnioskować, że 1 Mch zaczęto spisywać za Szymona Machabeusza, który bardzo zabiegał o utrwalenie pamięci tych wydarzeń, jak świadczy o tym wystawienie w Modin pomnika dla upamiętnienia jego ojca i braci.
Jednak ostateczną redakcję 1 Mch ustala się na okres nieco późniejszy, przyjmując końcowy moment przed rokiem 63 przed Chr. w którym Pompejusz zajął Jerozolimę. Po tym wydarzeniu niemożliwe byłoby umieszczenie w tekście księgi fragmentów nacechowanych sympatią dla Rzymu.
Problemy teologiczne - w treści 1 Mch uderza brak wyraźnej wzmianki o Bogu. Zamiast słowa Bóg mamy w niej tylko aluzje do Boga, gdy autor mówi o „pomocy z nieba”, albo gdy używa zamiennie odpowiednich zaimków.
Mimo swej transcendencji Bóg jest dostępny człowiekowi i może być przez niego znaleziony w modlitwie i Prawie. Autor wyraża to przekonanie wkładając w usta bohaterów wzniosłe modlitwy, w których wyrażają oni głęboką wiarę w opatrzność Bożą kierującą losami swojego narodu. Prawo jest natomiast uzewnętrznieniem Bożej opatrzności, gdyż w nim można usłyszeć głos Boga, dającego wskazówki postępowania w aktualnych warunkach życia.
Znamienne, że autor bynajmniej nie chwali tych, co się dali zabić rezygnując z obrony w dzień szabatu. Jego zdaniem należy zabiegać o stworzenie warunków odpowiednich do zachowania Prawa, a nawet siłą narzucać poszanowanie przepisów religijnych. Dlatego Machabeusze nie wahali się zawierać przymierzy z państwami pogańskimi, wałcząc o zachowanie Prawa. Najwyższą chwałą jest umrzeć z bronią w ręku w obronie Prawa.
DRUGA KSIĘGA MACHABEJSKA
2 Mch nie kontynuuje 1 Mch, lecz po raz drugi przedstawia wydarzenia 15 początkowych lat (175 - 160) tj. od wyprawy Heliodora do śmierci Nikanora. Stanowi streszczenie pięciotomowego dzieła nieznanego nam Jazona z Cyreny.
Rozpoczyna się 2 listami Żydów egipskich w sprawie obchodzenia świąt odnowienia świątyni w dniu 25 Kislew. Pierwszy list jest datowany w roku 40 od oczyszczenia świątyni przez Judę, czyli w roku 124 przed Chr. Drugi, znacznie wcześniejszy, opisujący śmierć Antiocha IV oraz cudowne wydarzenie przy odbudowie świątyni po powrocie z niewoli babilońskiej.
W obszernym wstępie autor wyjaśnia swoją intencje i metodę pisania swego dzieła. Przyznaje, że z wielką trudnością opracował dzieło Jazona, aby uczynić je przydatnym do czytania. Dlatego zachował pewną swobodę w korzystaniu ze źródeł, gdyż nie chciał pisać jedynie i wyłącznie historii.
Opowieść zaczyna autor od wydarzeń wcześniejszych niż w 1 Mch, gdyż miały one miejsce jeszcze za czasów Seleukosa IV, brata i poprzednika Antiocha IV.
Seleukos na skutek donosu niejakiego Szymona wysyła do Jerozolimy Heliodora, aby splądrował skarbiec świątynny. Ten jednak został cudownie ukarany przez Boga i nie wykonał królewskiego polecenia, a skarbiec ocalał. Potem szczegółowo opisuje intrygi związane z uzyskaniem godności arcykapłańskich za panowania Antiocha IV. Sprzyjający hellenizmowi Jazon bogatymi darami i obietnicami skłonił króla, aby ten usunął z urzędu arcykapłańskiego jego brata bogobojnego i wiernego Prawu Oniasza i jemu powierzył tą godność. Jednak po 3 latach musiał ją odstąpić swemu bratu Menelaosowi, który jeszcze więcej zapłacił królowi i wpłynął na niego, aby kazał zamordować Oniasza.
W dalszym ciągu następuje relacja równoległa do 1 Mch. Autor tutaj jednak bardzo szczegółowo opisuje prześladowania wiernych jahwizmowi Żydów za Antiocha IV, przedstawiając dramatyczny obraz męczeństwa Eleazara oraz 7 braci i matki ich, którzy woleli umrzeć niż spożyć nieczyste pokarmy. Następnie opisuje walki Judy Machabeusza z Antiochem IV, a potem jego synem Antiochem V i Demetriuszem, synem Seleukosa, aż do wspaniałego zwycięstwa nad wysłanym przez niego do Judei syryjskim wodzem Nikanorem, który poniósł śmierć w walce. Dzieło autor zamyka epilogiem.
Relacja 2 Mch różni się od pierwszej zarówno w ogólnym wyrazie, jak i w przedstawieniu szczegółów. Cechuje ją nie tylko patos retoryczny, zdradzający hellenistyczne wykształcenie jej autora, ale także wyraźne nastawienie religijne. Autorowi przyświecały cele dydaktyczno - religijne. Treść księgi wskazuje, że otaczał wielką czcią świątynię jako jedyne i wyłączne miejsce prawowitego kultu. Podkreślał, potrzebę wierności Prawu Jahwe i zasadom judaizmu, wierności, dzięki której człowiek się nie cofa przed męczeństwem i nie lęka się śmierci. Przykładem tego jest obszerny opis męczeństwa i śmierci Eleazara i 7 młodych męczenników i ich matki, czerpiących siły z wiary w zmartwychwstanie. W odróżnieniu od 1 Mch 2 Mch przepełniają liczne cudowne wydarzenia, świadczące o wierze autora w cuda. I tak:
- Heliodor, który targnął się na skarbiec świątyni został cudownie porażony przez straszliwego jeźdźca, przyodzianego w złotą zbroję i 2 młodzieńców o nadzwyczajnej sile, uderzającej piękności i pięknych szatach.
- Antioch IV został ukarany za to, ze podniósł rękę na świątynię i religię żydowską
Autor chciał pokazać wbrew rzeczywistości, że wszystkich przeciwników judaizmu spotka marny koniec. Opisuje też, ze podczas bitew ukazywali się cudowni jeźdźcy w złocistych szatach, którzy wspierali z nieba żydowskie oddziały. Również Juda Machabeusz miał cudowną wizję, podczas której otrzymał z rąk proroka Jeremiasza złoty miecz, aby pokonać nim nieprzyjaciół. Żydom poza nieznaczną porażką, autor przypisuje tylko zwycięstwa. Juda i jego towarzysze tysiącami wycinali Syryjczyków, nie ponosząc przy tym żadnych strat. Tylko raz zginęło niewielu Żydów, a stało się tak dlatego, że mieli pod szatami przedmioty zabrane z pogańskiej świątyni w Jamnii.
Wszystkie te wydarzenia przedstawia autor nie kłopocząc się o chronologię.
Jest to historia patetyczna. Bóg nie opuszcza swoich bohaterów. Występują w niej określenia Boga. Autor tego nie unika, pozwala sobie na większa swobodę:
- ojcowie Izraela - wybrańcy
- Bóg nie zostawia Izraela bez pomocy - walczące zastępy Boże
- walka Machabeuszy - wojna o wartości najwyższe. Wojna machabejska - wojna święta.
Dla kogoś kto ceni życie w religii, nie przywiązuje wartości do życia ludzkiego, ziemskiego. Ważne jest życie wieczne
- męczennicy machabejscy - idą na śmierć, bo wierzą, ze zostaną wskrzeszeni do życia wiecznego
Eschatologia - Juda zwraca się do swoich żołnierzy z prośbą o ofiarę, którą prześlą do Jerozolimy, za poległych, by zostali oczyszczeni z grzechów.
Problem cierpienia niezawinionego - o poprawę narodu zabiegają święci i męczennicy.