KOMUNIKACJA - OGÓLNE POJĘCIA
Termin komunikowanie (z łac.) communico, communicare oznacza uczynić wspólnym, połączyć, udzielić komuś wiadomości, naradzić się oraz communio, czyli wspólność, uczucie łączności. W XVI w. termin ten otrzymał znaczenie transmisja, przekaz, co wiązało się z rozwojem poczty i dróg. W XIX i XX w. rozumienie to nabrało szczególnej wagi dzięki dynamicznemu rozwojowi środków komunikowania służących do przemieszczania ludzi i przedmiotów w przestrzeni (jak pociąg, samochód i samolot) oraz przekazu informacji na odległość (jak telegraf, telefon, radio, telewizja i nowe media).Ten podwójny sens słowa komunikowanie zachował się do chwili obecnej.
Komunikowanie jest pojęciem bardzo pojemnym. W szerokim rozumieniu odnosi się je do całej przyrody ożywionej (do świata roślin, zwierząt i ludzi). W tym ujęciu jest procesem transmisji wszelkich informacji biologicznych. Pojawia się ono wszędzie tam gdzie bodziec fizyczny lub chemiczny może wywołać reakcję, a więc nawet na poziomie komórki.
Najszerszym procesem komunikowania, w którym mieszczą się wszystkie procesy związane z porozumiewaniem się jednostek jest komunikowanie społeczne. Ponieważ ludzie są jedynymi żyjącymi istotami zdolnymi do myślenia, świadomego tworzenia i używania znaków oraz symboli. Akty komunikowania zachodzą zawsze w społeczeństwie, w różnych jego strukturach i na różnych poziomach. Człowiek nie może nie komunikować się, żadna grupa ludzka nie może powstać, trwać i działać bez porozumiewania się. Komunikowanie jest procesem powszechnym, globalnym i naturalnym. Towarzyszy ono jednostkom, organizacjom i wszelkim grupom ludzi od początku do końca ich egzystencji. Spełnia, zatem ważną funkcję spoiwa łączącego każdą społeczność.
Uniwersalna definicja komunikowania społecznego - jest to proces porozumiewania się jednostek, grup lub instytucji. Jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten odbywa się na różnych poziomach, przy użyciu zróżnicowanych środków i wywołuje określone skutki.
Poziomy procesu komunikowania: · komunikowanie intrapersonalne - leżące u podstawy piramidy komunikowania dotyczy odbierania i reakcji centralnego ośrodka nerwowego na bodźce płynące z organizmu każdego człowieka jak głód, ból, poczucie braku bezpieczeństwa itp., jest to proces biologiczny i psychiczny, dlatego pozostaje w zasadzie poza obszarem zainteresowania nauki o komunikowaniu; · komunikowanie interpersonalne - jest to najniższy poziom komunikowania społecznego pomiędzy dwiema jednostkami, proces, podczas którego ludzie dążą do dzielenia się znaczeniami za pośrednictwem symbolicznych (dźwięki, litery, słowa) informacji (komunikatów). Najprostszy model komunikowania się polega na przekazywaniu przez nadawcę komunikatu (werbalnego lub niewerbalnego) i odebraniu go przez odbiorcę. Komunikacja może mieć charakter bezpośredni (face to face) i pośredni (środek przekazu, medium). Komunikowanie się może być realizowane przez wypowiedzi ustne (monolog, dialog, multilog), pisemne i różne formy wizualne oraz tzw. mowę ciała (z angielskiego body language), np. różnego rodzaju gesty, barwę i ton głosu, mimikę twarzy. Komunikowanie się może być jednokierunkowe - nadawca przekazuje informacje bez oczekiwania ich potwierdzenia przez odbiorcę, lub dwukierunkowe - nadawca uzyskuje potwierdzenie przekazanej informacji, np. w formie pytań zadawanych przez odbiorcę; · komunikowanie grupowe (wewnątrzgrupowe) - dotyczy jednostki w grupie np. rodzinie czy plemieniu; na tym poziomie wykształciły się formy i wzory ludzkich interakcji; pojawił się problem powiązań, kontroli i hierarchii; zaczęły obowiązywać normy, zarysowane zostały granice; zaistniało zjawisko wpływu i sposobu dyfuzji przekazów; · komunikowanie międzygrupowe - wyłoniło się w oparciu o pierwsze ludzkie struktury społeczne, mniej lub bardziej sformalizowane; procesy komunikowania się ludzi odnoszą się w tym przypadku do dużych grup, w których nie wszyscy członkowie wspólnoty mają bezpośrednią, osobistą styczność np. wspólnoty lokalne, stowarzyszenia, zrzeszenia; tu również pojawia się problem kontroli i skuteczności transmisji informacji; · komunikowanie organizacyjne (instytucjonalne) - warunki do wejścia procesów komunikacji na ten poziom stworzyło powstanie władzy politycznej i jej formalnych struktur oraz pierwszych organizacji ekonomicznych; procesy komunikowania na tym poziomie są sformalizowane, władza i kontrola jasno zdefiniowane a role nadawcy i odbiorcy jednoznacznie określone w przeciwieństwie do niższych poziomów komunikowania, gdzie występowała pewna dowolność; w komunikowaniu instytucjonalnym zagadnienia interakcji, kooperacji, formowania norm i standardów staja się pierwszoplanowe; · komunikowanie masowe - jest najwyższym poziomem komunikowania w społeczeństwie a jednocześnie najmłodszym sposobem komunikowania się ludzi; powstało w chwili narodzin pierwszego środka masowego komunikowania się jakim była drukowana książka w połowie XV wieku a następnie prasa na początku wieku XVII, obszar ten został wzbogacony o kino, radio i telewizję a także o nowe media jak internet, jest to najszerszy proces komunikowania się jaki występuje w społeczeństwie albowiem w transmisji i wymianie informacji uczestniczy największa pod względem liczebności rzesza ludzi.
Komunikowanie związane jest nierozerwalnie z regułami i normami. Określają one sposoby budowy komunikatów, gatunki i rodzaje tekstów i dyskursów, zachowania i strategie komunikacyjne.
Konstytutywne cechy komunikowania: komunikowanie jest to proces społeczny, gdyż odnosi się, co najmniej do dwóch jednostek i przebiega zawsze w środowisku społecznym, zachodzi w określonym kontekście społecznym, determinowanym przez liczbę i charakter uczestników. Może to być kontekst interpersonalny, publiczny, masowy lub międzykulturowy; komunikowanie jest procesem kreatywnym, ponieważ polega na budowaniu nowych pojęć i przyswajaniu wiedzy o otaczającym świecie; jest dynamiczne, bo polega na przyjmowaniu, rozumieniu i interpretowaniu informacji; jest procesem symbolicznym, ponieważ posługuje się symbolami i znakami; jest celowe i świadome, albowiem działaniem każdego uczestnika procesu kierują określone motywy; jest procesem złożonym, czyli wieloelementowym i wielofazowym, może mieć charakter dwustronny, jednostronny, werbalny lub niewerbalny, bezpośredni lub pośredni; jest nieodwracalne - nie da się go cofnąć, powtórzyć czy zmienić biegu.
Komunikowanie ma charakter znakowy. Znaki występują na ogół w ramach kodów (systemy znakowe), a ich konfiguracja przybiera najczęściej postać tekstu. Znak składa się z planu wyrażenia (signifiant) i planu treści (signifié), a jego znaczenie zależy od usytuowania w systemie znakowym (interpretant). Podstawowy podział znaków obejmuje znaki: słowne i ikoniczne; arbitralne i motywowane.
Każdy proces komunikowania składa się z kilku niezbędnych elementów. Są one ze sobą ściśle powiązane i decydują o dynamicznym i transakcyjnym charakterze komunikatu. Do stałych elementów procesu zalicza się: komunikat (znak, tekst);zajmuje on najważniejsze miejsce w procesie i jest usytuowany między nadawcą (kodowanie) a odbiorcą (dekodowanie); kontekst (warunki uczestników, w jakich odbywa się proces komunikowania; można mówić o kilku aspektach kontekstu: aspekt fizyczny, psychologiczny, historyczny, kulturowy); uczestników komunikacji; kanału i medium (droga i środki przekazu), szumy (źródła zakłóceń, mogą mieć charakter zewnętrzny, wewnętrzny i semantyczny. Każdy z nich może blokować proces komunikowania na etapie dekodowania) oraz sprzężenie zwrotne (reakcja odbiorcy na komunikat po jego odkodowaniu).
Formy komunikowania: Komunikowanie werbalne. Jego podstawowym środkiem komunikowania jest język. Dzięki niemu wyrażane są znaczenia komunikowanych idei i uczuć pod warunkiem, że dźwięki i symbole są rozumiane przez wszystkich uczestników procesu komunikowania. Wyróżniamy dwie formy komunikowania werbalnego: ustną i pisaną. Komunikowanie niewerbalne. Należą do niego zjawiska takie jak: gestykulacja - ruchy rąk, dłoni, palców, nóg, stóp, głowy i korpusu ciała; wyraz mimiczny twarzy; dotyk i kontakt fizyczny - w zróżnicowanej gamie od łagodnego głaskania do brutalnego uderzenia; wygląd fizyczny - sposób ubierania się, malowania; dźwięki paralingwistyczne - takie jak westchnienia, płacz, gwizdanie, śmiech oraz przydźwięki w rodzaju „eee” czy „yyy”; spojrzenia i ich wymiana - kontakt wzrokowy, w którym jakość i długość spojrzenia jest znaczącym elementem komunikacji; dystans fizyczny między rozmówcami - odległość między nimi w trakcie rozmowy; pozycja ciała w trakcie rozmowy - poziom napięcia bądź rozluźnienia oraz otwarcie lub zamknięcie.
Procesy komunikacyjne dzielą się ze względu na cel, jaki towarzyszy uczestnikom procesu na dwa typy: komunikowanie informacyjne - jego pierwszoplanowym celem jest kreowanie wzajemnego porozumienia i zrozumienia między uczestnikami procesu, dzielenia się wiedzą, wyjaśnienie i instruktaż, przy założeniu, że nadawca nie ma żadnych intencji wpływania na postawy i zachowania odbiorców; komunikowanie perswazyjne - operuje perswazją jako podstawową techniką wpływania, nakłaniania, namawiania, zachęcania, tłumaczenia, łagodzenia. Jest to kompleksowy, interaktywny proces, w którym nadawca i odbiorca są połączeni werbalnymi symbolami, poprzez które perswadujący próbuje wpłynąć na drugą osobę po to, aby zmienić jej reakcję, zachowania, ukształtować nowe postawy lub zmodyfikować już istniejące i sprowokować do działania.
Można również jako osobne rodzaje komunikacji wyodrębnić komunikowanie artystyczne i religijne.
Do rozbudowy obszaru komunikowania masowego i wzbogacenie go o kolejne środki przekazu przyczynił się rozwój nowych technologii. Po wynalezieniu pisma, jego mechanizacja, - czyli wynalazek druku - wywarł olbrzymi wpływ na życie społeczne i polityczne. Druk ułatwił dostęp do książek, powiększył grupę ludzi umiejących czytać i pisać, zmienił charakter sposobu nauczania w szkołach, wpłynął na szybszy przepływ prądów umysłowych i rozwój społecznego indywidualizmu oraz ułatwił zorganizowanie prasy. Telegraf - wynalazek następny po druku w historii technik komunikowania - zaznaczył się szczególnie w żegludze, wojskowości i w życiu politycznym, wpłynął również w znaczący sposób na redagowanie prasy. Ułatwił w głównej mierze szybszy przekaz informacji - pomagając pokonać czas i przestrzeń. Dalszym krokiem rozszerzającym możliwość komunikowania stało się radio, które rozprzestrzeniało informacje szybciej niż telegraf oraz docierało do masowego odbiorcy i dawało słuchaczowi poczucie uczestnictwa w zdarzeniach. Jeszcze większe niż radio poczucie uczestnictwa w przedstawianych zdarzeniach dały widzowi film i związana z nim telewizja dzięki jednoczesnemu wykorzystaniu dźwięku i obrazu. Środki audiowizualne sprowadzają wielki świat do wymiarów mieszkania, a problemy globalne do perspektywy zacisza domowego. Światłowody, komputeryzacja, coraz większe zasoby banków informacji zmieniają ludzkie życie, mając także wpływ na całe społeczeństwa i państwa, ich gospodarkę i politykę. Im bardziej nowoczesny środek komunikowania, tym więcej zmysłów aktywizuje i tym bardziej zaciera poczucie czasu i odległości. Radio, kino potem telewizja naziemna, kablowa i satelitarna, aż po nowe media to środki techniczne, urządzenia, które pozwalają nadawcom medialnym na dotarcie do coraz szerszej grupy odbiorców: od publiczności lokalnej, regionalnej, po narodową, aż do globalnej - światowej. Media masowe stanowią jądro systemu komunikowania masowego, na nich opiera się cały proces pośredniego porozumiewania. Dzięki trzem klasycznym środkom przekazu: drukowanym (prasa) i elektronicznym (radio i telewizja), rozwinęły się i nabrały innego wymiaru takie formy masowego komunikowania, jak propaganda społeczna oraz polityczna, public relations i reklama, stwarzając pole aktywności dla szerokiej rzeszy specjalistów i praktyków. Współcześnie nową, globalną przestrzeń komunikacyjną kształtuje multimedialny komputer (poczta elektroniczna, Internet) i telefonia komórkowa (SMS-y).
Dobek-Ostrowska B.: Podstawy komunikowania społecznego. Wrocław 1999;
Eicher J.: Sztuka komunikowania się. Przeł. P. Stelmaszczyk. Łódź 1995.
Filipiak M.: Homo comunicans. Wprowadzenie do teorii masowego komunikowania. Lublin 2003.
Goban-Klas T.: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Kraków 2002.
Goban-Klas T.: Cywilizacja medialna. Geneza, ewolucja, eksplozja. Warszawa 2005.
Nęcki Z.: Komunikacja międzyludzka. Kraków 1996;
Olędzki J. : Komunikowanie w świecie. Wyd. II. Uzup. Warszawa 2001;
Rothenbuhler E.W.: Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej. Przekł. i red. J. Barański. Kraków 2003.
Studia z teorii komunikowania masowego. Red. B. Dobek-Ostrowskiej. Wrocław 1999;
4