METAFORA I METONIMIA
M e t a f o r a (przenośnia, translatio) - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe zamierzone znaczenie kształtuje się zawsze na fundamencie znaczeń dotychczasowych okoliczność użycia, np. niezwykłej referencji, a zwłaszcza niezwykłego kontekstu słownego, wprowadzającego składniowe zależności między wyrazami dotąd w takich zespoleniach nie występującymi.
Metafora poetycka - powstaje jako rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki językowej. Ma zaskakiwać, zastanawiać odbiorcę.
Metafora potoczna (językowa) - wielokrotnie powtarzane, utarte w obyczaju językowym zestawienia słowne; ich znaczenie zostały na tyle przyswojone, że rozumiane są automatycznie, bez konieczności uzasadnień i odwołań do niemetaforycznych znaczeń składających się na nie wyrazów.
Granice między powyższymi metaforami bywają płynne. Metafora poetycka rodzi się nie tylko w poezji ale także np. w ulicznych powiedzonkach czy aktualnych dowcipach. Z kolei metafory występujące w utworach poetyckich mogą mieć charakter z dawna potoczny. Odkrywcze w swoim czasie metafory poetyckie mogą neutralizować się i w rezultacie zasilać frazeologiczny repertuar języka.
Motywacja łącząca nietypowe połączenia musi być wyraźna. Możliwość tworzenia nowych metafor jest nieskończona, choć niezupełnie swobodna - konieczne jest uchwycenie więzi uzasadniających to „dziwne” połączenie.
Wyróżniamy następujące typy odniesień:
językowe - osobliwe wyrażenie językowe lub przekształcenie normalnych wyrażeń
przedmiotowe - osobliwe przedstawienie rzeczywistych zależności przedmiotowych
Mechanizm odniesień motywujących metafory bywa upatrywany w 3 zasadach (niekoniecznie wykluczających się):
Substytucyjna teoria metafory - metafora jest celową dewiacją, artystycznym odstępem od językowej naturalności i wprowadzona zostaje na drodze substytucji zamiast zwykłego określenie niemetaforycznego. Interpretacja wymaga zrekonstruowania właściwego, prozaicznego ekwiwalentu dla całej metafory lub jej części oraz określenia zasady jej wymiany.
Arystoteles: „Metafora to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną”
Porównaniowa teoria metafory - zakorzeniona w arystotelesowskiej opinii, że metafora to skrócone porównanie. Teoria ta upatruje motywacji metafory w podobieństwach lub w rozmaitych pokrewieństwach między zjawiskami czy obiektami. (Całkowicie nie poddają się tej teorii bardziej skomplikowane metafory.)
Interakcyjna teoria metafory - traktuje metaforę jako obszar współoddziaływania dwóch przynajmniej dziedzin, z których jedna (główna) zostaje przedstawiona i przekształcona przez system „implikacji skojarzeniowych” typowych dla drugiej, pomocniczej.
Interpretacja metafory wynika z tego, że nie jest elementem bezinteresownym, zawsze czemuś służy. W metaforze zostaje utrwalony stosunek wypowiadającego do rzeczy lub zjawiska, które przy jej pomocy określa, stosunek emocjonalny, intelektualny itp.
Interpretacja: bezpośrednia (do metafory wprowadzony zostaje moment bezpośrednio oceniający) lub pośrednia (wyraża jakąś interpretację zjawiska)
M e t o n i m i a (denomitatio, zamiennia) - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności. Metonimia może, lecz nie musi, tworzyć wyrażenia metaforyczne. Charakteryzuje przede wszystkim mowę prozaiczną i styl realistyczny.
Najczęściej wyróżnia się metonimie powstałe poprzez wprowadzenia nazwy:
Przyczyny zamiast skutku (zginął od kuli)
Skutku zamiast przyczyny (podał mu śmierć w ampułce)
Autora zamiast dzieła (oglądać Rembrandta)
Rzeczy ogarniającej zamiast zawartości (sala gwizdała)
Znaku zamiast przedmiotu oznaczonego (pokonany półksiężyc)
Organ ciała zamiast przypisywanej mu funkcji (tęga głowa)
Narzędzia zamiast wytworu (świetne pióro)
Pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretnego (miłość ci wszystko wybaczy)
Właściciela zamiast jego własności (włamano się do Piotrkowskiego)
FABUŁA I AKCJA W DRAMACIE
F a b u ł a - układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego, składających się na koleje życiowe ukazanych postaci.
Każde ze zdarzeń tworzących fabułę dzieła pozostaje w określonych związkach z innymi zdarzeniami oraz z nadrzędną całością, która je wszystkie ogarnia.
Schemat relacji między elementami fabuły obejmuje zależności trojakiego rodzaju:
związki następstwa w czasie
związki przyczynowo- skutkowe
związki teleologiczne (celowości)
[różne typy fabuł zakładają rozmaite hierarchie tych związków]
Rodzaje fabuły:
epizodyczna - poszczególne zdarzenia są w znacznej mierze usamodzielnione i nie tworzą swoistych szeregów wyższego rzędu
jednowątkowa - z reguły w noweli czy tragedii
wielkowątkowa
[wątki w fabule układają się zazwyczaj hierarchicznie - głównemu podporządkowane są uboczne lecz mogą też narastać równolegle i równorzędnie]
Schemat fabularny utworu - ustanawia podstawowe uporządkowania zdarzeń (zwłaszcza czasowe i przyczynowe) oraz sieć relacji między postaciami w nich uczestniczącymi.
A k c j a - typ fabuły w utworze dramatycznym, epickim i filmowym, w której przeważają działania i przeciwdziałania bohaterów zmierzających do uzyskania określonych celów. Charakteryzuje ją dynamika przebiegu zdarzeniowego rozwijającego się poprzez konflikty, perypetie czy intrygi w kierunku finału dobitnie zaznaczonego w kompozycji utworu.
Akcja może występować też jako element szerszej (wielowątkowej) fabuły - stanowi wtedy zasadę organizacji jednego z jej wątków (najczęściej głównego).
Fazy akcji:
zawiązanie
rozwinięcie (z punktem kulminacyjnym)
rozwiązanie
Najbardziej wyraźnie akcja występuje w utworach dramatycznych (tragedia, komedia), klasycznie zbudowanej noweli, powieści sensacyjnej i kryminalnej.
Potocznie termin „akcja” bywa stosowany wymiennie z terminem „fabuła”.
Akcja w dramacie stanowi zespół dynamicznie zorganizowanych zdarzeń. Bohater jest zawsze uczestnikiem tej akcji, albo mówiąc szerzej wydarzeń, dziejących się w utworze.
Wydarzenia przedstawione w dramacie nie zawsze przyjmują postać ściśle zorganizowanej akcji (np. dramat romantyczny - eksponowały luźne epizody; pewne typy dramatu naturalistycznego - tzw. Sceny z życia dawały przekrój określonego środowiska).
Wypadki zazwyczaj koncentrują się na jednej sprawie, co wynika z przeznaczenia scenicznego. Wydarzenia przebiegają po jednej linii, mamy jeden ciąg rozwijających się zdarzeń.
W dramacie porzucono większość rygorystycznych ograniczeń (m.in. zasadę „trzech jedności), jednak można uznać, że pozostano przy jedności akcji, choć nie stanowi to reguły.
Zaniechanie ograniczeń wpłynęło na większą swobodę w prowadzeniu akcji (np. akcja nie trwała już jednej domu lecz prawie całe życie bohatera - Kordian) wzbogacenie dramatu o nowe środki wyrazu.
Akcja w dramacie wypływa zazwyczaj i rozwija się z początkowego układy zdarzeń (konflikt dramatyczny), który warunkuje ich dalszy bieg. Często zawiera element wali dwóch stron.
Konflikt rozwija się przez szereg sytuacji (nieustannie zmieniających się), które składają się na akcję. Sytuacja jest elementem dynamicznym w akcji, stanowi napięcie, jakie w danej chwili zarysowuje się pomiędzy poszczególnymi jej uczestnikami.
BUDOWA AKCJI DRAMATU: (ma charakter dynamiczny, inaczej realizowana jest w każdym z gatunków, głównie w klasycznej tragedii i komedii, XIX-wiecznej dramaturgii realistycznej; nie stosuje tego schematu przede wszystkim dramat szekspirowski i romantyczny)
Ekspozycja - przedstawia główny konflikt utworu, tworzy wyjściowy układ zdarzeń, z których wynikają dalsze.
Rozwinięcie - przedstawia dalszy bieg wypadków.
Punkt kulminacyjny
Perypetia - łącznik między punktem kulminacyjnym z zakończeniem; np. nagła zmiana losów bohaterów
Rozwiązanie - może być pomyślne lub katastrofalne dla bohaterów
Powyższy schemat stał się powszechną wartością w dramaturgii europejskiej ponieważ w racjonalny sposób porządkuje materiał oparty na zasadzie wzrastającego napięcia. Odpowiada też konwencjom spektaklu teatralnego (podział na katy, odsłony i sceny).
Akt - stanowi pewien wycinek akcji, zakończony zazwyczaj ważnym zdarzeniem, mającym znaczenie dla jej dalszego biegu.
Scena - jest cząstką wydzieloną ze względu na uczestniczące w niej osoby i zmienia się, gdy ktoś przybywa lub odchodzi.
Charakter akcji zależy od tego, jak są pomyślani uczestniczący w niej bohaterowie: tragedia - bohater nosicielem tragizmu, jest np. wybitną indywidualnością, by jego dzieje mogły być wyrazicielem koncepcji tragicznej koncepcji ludzkiego losu.
Od konstrukcji bohatera uzależniona jest także rola poszczególnych zdarzeń, wchodzących w skład akcji.
Akcja, jako zespół zdarzeń jest podstawowym środkiem wyrażania światopoglądu autora (ponieważ nie istnieje w dramacie podmiot mówiący tak jak w epice czy liryce).
1. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2008
2. Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa1972
34a. Metafora i metonimia. Fabuła i akcja w dramacie. Kasia Kabat