Homonimia w języku słoweńskim, Język Serbski, język serbski

Termin ”homonimia” pochodzi od greckich wyrazów: homόs- `taki sam, równy' oraz όnyma, czyli `imię' i oznacza zjawisko występowania jednej formy graficznej, która reprezentuje dwa lub więcej niespokrewnionych ze sobą słów1. Przykładem tego zjawiska w języku polskim może być słowo `bal'. W pierwszym znaczeniu oznacza `wielką zabawę taneczną', w drugim natomiast `gruby pień drzewa, obrobiony, używany jako budulec'. Homonimia może również obejmować formy wyrazowe należące do różnych jednostek słownikowych, leksemów, np.: wyraz „piła”. Pierwsze znaczenie to: rzeczownik w mianowniku, l. poj., r. żeńskiego oznaczający `narzędzie ręczne lub maszynowe do przecinania różnych materiałów', a drugie to: czasownik w czasie przeszłym, 3 os., l. poj.,
r. żeńskiego od czasownika `pić'2. Mówi się także o homonimii jednostek mniejszych niż słowo- morfemów i większych niż słowo- zdań. Leksemy, między którymi zachodzi owo zjawisko, nazywamy homonimami3.
Jednak problem homonimii nie występuje tylko w obrębie jednego języka- zauważamy bowiem to zjawisko zachodzące również między językami. Wówczas może przybrać nazwę bardziej ogólną: aproksymacja (od łac. approximatio, czyli `przybliżenie, ujęcie w sposób przybliżony'4) lub cały szereg innych pochodzących z różnych języków5. Określeniem na aproksymat, homonim, które najpełniej oddaje problem jego występowania
w różnych językach, jest: `fałszywy przyjaciel tłumacza', ze względu, oczywiście, na trudności jakie stwarza.
W językach, zwłaszcza genetycznie lub geograficznie bliskich, można zauważyć wiele przykładów owych `fałszywych przyjaciół'. I tak też się dzieje w języku polskim
i słoweńskim6.

Aproksymaty w obrębie tych samych jednostek słownikowych.

Przykładami aproksymatów, które są tymi samymi jednostkami słownikowymi, mogą być wyrazy: fant, gospoda, ogon.

fant (rzeczownik)- w języku polskim to: 1. `przedmiot do wygrania na loterii' lub 2. w grach
towarzyskich `przedmiot składany do wykupu za
uchybienie któremuś z przepisów gry' 7
- w języku słoweńskim to: 1. `mlada oseba moškega spola'- `chłopiec,
chłopak, kawaler' lub 2. `igralna karta z moško
figuro'- `walet' 8

gospoda (rzeczownik)- j. pol.: 1. `jadłodajnia, restauracja wiejska; dawniej: karczma, dom
zajezdny' lub 2. dawniej `mieszkanie, stancja, kwatera
przeznaczona na krótki pobyt'
- j. słow.: 1. `pripadniki plemiškega ali meščanskega sloja'-
`arystokracja, państwo' lub 2. ekspr. `ljudje, ki odobno
živijo in jim ni treba delati'- `państwo, panowie'

ogon (rzeczownik)- j. pol.: 1. u zwierząt kręgowych `tylna część ciała, złożona zwykle z
coraz drobniejszych kręgów; także tylna, zwężona część ciała
wielu bezkręgowców; futro, skóra z takiej części ciała' lub 2. `u
niektórych zwierząt, np. u konia- pęk włosia, u ptaków- pęk piór
wyrastających z tylnej części ciała' lub 3. `końcowa, zwykle
zwężająca się część czegoś, przedłużenie jakiegoś przedmiotu' lub
4. `epizodyczna, nie dająca pola do popisu rola sceniczna'
- j. słow.: `del njive med dvema razoroma'- `zagon'

Czasem zjawisko aproksymacji może przybrać niebezpieczną formę, np. kiedy leksem będący owym homonimem ma w języku słoweńskim nie tylko trochę inne znaczenie od tego w polskiej wersji, ale wręcz przybiera przeciwne. Przykładami tej sytuacji mogą być leksemy: kujon, zakup.

kujon (rzeczownik)- j. pol.: 'pogardliwie o uczniu (lub uczennicy) uczącym się pilnie, ale
mechanicznie, bez zrozumienia, kującym na pamięć; kowal'
- j. słow.: pog. `grdoba, porodnež'- pot. `łotr, lump'

zakup (rzeczownik)- j. pol.: `nabycie czegoś na własność, czynność kupowania, zakupienia'
- j. słow.: `dejanje, s katerim stvar ali pravica, ki prinaša koristi, za plačilo
preide v začasno uporabo koga'- `dzierżawa, najem'

Należy wspomnieć także o przypadku, w którym leksem ma kilka znaczeń
i pierwsze z nich jest wspólne dla obu języków, polskiego i słoweńskiego, ale już pozostałe różnią się lub też odwrotnie- pierwsze znaczenie jest odmienne, a takie samo jest np. drugie. Przykładem do pierwszego przypadku jest wyraz kareta, do drugiego- obraz.

kareta (rzeczownik)- j. pol.: 1. `dawny powóz czterokołowy na resorach, z nadwoziem w
kształcie zamkniętego pudła z opuszczanymi oknami w
drzwiczkach' lub 2. `całkowicie kryte nadwozie samochodu
osobowego'
- j. słow.: 1. `v nekaterih deželah: kočija'- `kareta' lub 2. pog. `voz na
dveh kolesih'- pot. `taczki' lub 3. zool. `nav. v zvezi prava
kareta morska želva'- zool. `gatunek morskiego żółwia'

obraz (rzeczownik)- j. pol.: 1. `dzieło plastyczne wykonane na jakiejś płaszczyźnie za
pomocą farb, kredek, ołówka itp., wizerunek kogoś lub czegoś
na płótnie, papierze, desce itp., zwykle oprawiany w ramy,
zawieszany na ścianie' lub 2. `widok kogoś lub czegoś;
krajobraz, scena' lub 3. `całokształt jakichś spraw' lub 4. `krótka
scena, odsłona' lub 5. pot. `film'
- j. słow.: 1. `prednja stran glave'- `twarz' lub 2. ekspr. `oblika pojavljanja
glede na zunajost, videz'- ekspr. `oblicze' lub 3. lit. `kratko
literarno besedilo'- lit. `obrazek'; `slika'- `obraz'

Aproksymaty należące do różnych jednostek słownikowych.

Kolejną grupą aproksymatów są wyrazy należące do różnych jednostek słownikowych. Leksemy przykładowe to: ja, krem, obok.

ja- j. pol.: 1. (zaimek) `zaimek osobowy, którym osoba mówiąca oznacza siebie' lub 2. w
użyciu rzecz. `własna osoba, jaźń'
- j. słow.: 1. (przysłówek) pog. `izraža pritrjevanje'- pot. `tak' lub 2. pog. `izraža
podkrepitev trditve'- pot. `aha, no' 3. pog. `poudarja samoumevnost povedanega;
vendar'- pot. `przecież'

krem- j. pol.: (rzeczownik) 1. `słodka potrawa otrzymywana z żółtek utartych z cukrem,
ubitego białka, żelatyny, ubitej śmietanki z dodatkami; także
dodatek do ciast i tortów' lub 2. `preparat kosmetyczny w postaci
maści do pielęgnowania skóry, wyrabiany z tłuszczów, wonnych
olejków, środków leczniczych itp.'
- j. słow.: (przymiotnik) `podoben barvi smetane, rumeno bel'- `kremowy'

obok- j. pol.: 1. (przyimek) `przyimek łączący się z dopełniaczem, oznaczający a)znajdowanie
się czegoś lub dzianie się w bezpośredniej bliskości, po prawej lub po lewej
stronie tego, co oznacza rzeczownik b)włączenie we wspólny zakres, objęcie
wspólną funkcją; wraz z czymś, na równi z czymś, oprócz czegoś' lub 2.
(przysłówek) `przysłówek wyrażający znajdowanie się czegoś lub dzianie się
czegoś w pobliżu'
- j słow.: (rzeczownik) `zbočena nosilna konstrukcija nad prostorem, odprtina v zidu'-
`sklepienie, łuk'

Zajmując się zjawiskiem homonimii należy wspomnieć także o homografii oraz homofonii.
Homografia to homonimia ograniczona do języka pisanego (grec. homόs `taki sam, równy', grápho `piszę'), a formy tego zjawiska, czyli takie o identycznej pisowni,
lecz różniące się brzemieniem (oczywiście także znaczeniem) to homogramy9.
Homofonia to identyczność fonetyczna dwóch lub więcej form językowych,
które mogą różnić się pisownią, etymologią i także znaczeniem (grec. homophōnia `jednorodność dźwięku'), a formy reprezentujące to zjawisko nazywamy homofonami10.
Podobnie jak poprzednio, tu także można znaleźć w językach: polskim
i słoweńskim wyrazy-homonimy będące owymi homogramami i homofonami.

Aproksymaty będące homogramami.

Wyrazem należącym do tej grupy jest np.: kurz.

kurz- j. pol.: `pył powstały ze sproszkowanych ziarenek piasku, ziemi, z cząsteczek
różnych ciał, unoszący się w powietrzu i osiadający na powierzchni
przedmiotów'
- j. słow.: 1. aer., navt. `smer gibanja'- lot., mors. `kurs' lub 2. publ.
`organizirana dejavnost z določeno tendenco'- publ. `kurs' lub 3.
`tečaj'- `kurs' lub 4. `cena valute; tečaj'- `kurs'

Aproksymaty będące homofonami.

Przykłady leksemów z tej grupy to: puszcza/ pušča, ustawa/ ustava,
zapach/ zapah.

puszcza (j. pol.)- `las dziewiczy, pierwotny, o dużej powierzchni, nie przeobrażony
działalnością człowieka; czasem także: większy kompleks leśny'
pušča (j. słow.)- 1. `pust, neobdelan svet'- `pustynia' lub 2. redko `puščoba'- rzadko
`pustkowie, pustka'

ustawa (j. pol.)- `akt prawny o charakterze ogólnym, powszechnie obowiązujący, uchwalony
w szczególnym trybie przez najwyższy organ władzy państwowej'
ustava (j. słow.)- 1.'temeljni zakon države'- `konstytucja' lub 2. redko `ustavitev'- rzadko
`zatrzymanie'

zapach (j. pol.)- 1. `odczuwana powonieniem właściwość ciał lotnych (lub substancji
zawierających ciała lotne); woń' lub 2. pot. `pachnący olejek lub proszek
używany do potraw, zwłaszcza ciast, deserów'
zapah (j. słow.)- `priprava za zapiranje vrat, oken od znotraj s premikajočim se delom, ki se
navadno v vodoravni smeri potisne v kaj'- `zatrzask, zasuwa'

Szczególnym rodzajem homofonów mogą być wyrazy, w których zamiast polskich dwóch liter `ni' w języku słoweńskim występuje bigrafem `nj'. Są to np.: bania/ banja, kazanie/ kazanje.

bania (j. pol.)- 1. `pękaty, wydęty, kulisty przedmiot, najczęściej szklane naczynie, kopuła' lub
2. `bardzo duże naczynie do przechowywania i przenoszenia płynów; duża
bańka' lub 3. pot. `dynia'
banja (j. słow.)- `kopalna kad'- `wanna'

kazanie (j. pol.)- 1. `rzeczownik od „kazać” ' lub 2. `przemówienie wygłaszane przez
duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany
takiego przemówienia'
kazanje (j. słow.)- `glagolnik od „kazati” '- `pokazywanie'

W języku polskim i słoweńskim istnieją także aproksymaty, które nie są
ani homogamami, ani homofonami, różnią się bowiem i pisownią i wymową, ale czasem te różnice nie są zbyt duże i użytkownikowi któregoś z języków mogą przywodzić na myśl określony wyraz z owego języka. Zestawienie obu leksemów tworzy z nich homonimy. Takimi parami mogą być: angielski/ angelski, drużyna/ družina, nalegać/ nalegati.

angielski (j. pol.)- 1. `dotyczący Anglii, Anglików' lub 2. w użyciu rzecz. `język angielski'
angelski (j. słow.)- `nanašajoč se na angele'- `anielski'

drużyna (j. pol.)- 1. `zespół ludzi powołany do wykonywania wspólnego zadania' lub 2.
`najmniejszy pododdział piechoty' lub 3. przestarz. `kompania, gomada'
družina (j. słow.)- 1. `zakonski par z otroki ali brez njih'- `rodzina' lub 2. `rodbina'- `rodzina'
lub 3. `skupina ljudi, ki jih druži organizirano, skupno delo'-
`towarzystwo, związek' lub 4. `raba peša služinčad'- wychodzący z użycia
`służba' lub 5. zastar. `druščina, družba'- wychodzące z użycia
`towarzystwo, społeczeństwo'

nalegać (j. pol.)- `żądać, domagać się, dopominać się'
nalegati (j. słow.)- 1. knjiž. `pojavljati se, razprostirati se na površini'- książk. `zalegać,
zapadać (o nocy, o mgle itp.)' lub 2. teh. `biti drug na drugem tako, da se
ena ploskev stika z drugo'- techn. `opierać się, stykać się'

Niektórzy językoznawcy nie rozróżniają zjawisk homonimii i polisemii
(tj. posiadania przez wyrażenia językowe kilku znaczeń). Badania nad tym zagadnieniem pokazują bowiem, że różnica między tymi zjawiskami ma charakter genetyczny (różne znaczenia danego leksemu mają swoją przyczynę w odmiennym pochodzeniu i odmiennym `prasłowie'), a więc diachroniczny. We współczesne językoznawstwie starannie rozróżnia się spojrzenie synchroniczne od diachronicznego i podkreśla się, że z synchronicznego punktu widzenia odróżnienie homonimii i polisemii jest bezpodstawne11. Obecnie natomiast zjawisko polisemii rozpatrywane jest w odniesieniu do jednego języka, a badaniom konfrontatywnym pozostawia się zagadnienie aproksymatów12.

Przy poruszaniu kwestii homonimii należy także wspomnieć o możliwości zaistnienia tzw. konfliktu homonimicznego. Konflikt homonimiczny to sytuacja, w której dwa homonimy, zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście, zaczynają być używane w tych samych kontekstach, a taka sytuacja utrudnia efektywne porozumiewanie się. Do takiego konfliktu najłatwiej może dojść w obrębie tych samych jednostek słownikowych13. Jest to obrazowy argument, który przemawia
za słusznością określenia międzyjęzykowych homonimów `fałszywymi przyjaciółmi tłumacza'. Owi fałszywi przyjaciele bowiem nie tylko utrudniają perfekcyjną naukę drugiego języka, stwarzają problemy w translacji, ale także prowadzą do wielu nieporozumień.
Takie sytuacje mają lub mogą mieć miejsce, ponieważ użytkownik przyporządkowuje znaczenie danej jednostki słownikowej w swoim języku do obcego systemu językowego14.