Spis pojęć na zaliczenie ze Sztuki. ( dr Artur Kolbiarz).
APSYDA- w architekturze gł. Sakralnej pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku ,zamykające prezbiterium lub nawę. ( niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu) , o równiej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku.
ARKADA- element architektury składający się z dwóch podpór.(filarów i kolumn) zamkniętych górą łukiem. Dzieli się je na:
-konstrukcyjne- pełniące rzeczywistą funkcję dźwigania lub odciążania.
-dekoracyjne- w zależności od rodzaju podpór noszą nazwę filarowych, kolumnowych, filaro-kolumnowych. Występuje najczęściej w rzędzie. Tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części. (partii międzynawowych, w kościołach).
ATTYKA- ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pełnią funkcję dekoracyjną służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części. Attyką nie nazywa się gotyckich balustrad.
BIFORIUM- ( biforia) dwudzielne, arkadowe okno, albo przezrocze romańskie lub gotyckie.
BLENDA- ślepy otwór , płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany.
BONIOWANIE- dekoracyjne opracowanie lica muru przez profilowanie zewn. Krawędzi poszczególnych ciosów budowlanych i tafli okładzin lub naśladowanie tego w tynku. Boniowanie bywają całe elewacje budynku, poszczególne kondygnacje. ( narożniki, kolumny, pilastry i obramienia otworów).
DRAPERIA- kunsztownie ułożona w fałdy tkanina, często stosowana w wystroju reprezentacyjnych wnętrz, terminem tym określamy także imitowanie w kamieniu, stiuku, tynku, lub drewnie. Występują w przedstawieniach graficznych, w postaci rozsuniętej kotary.
DYPTYK- dwie tabliczki połączone zawiasami, zamykające się jak książka , przeważnie prostokątne lub zbliżone do kwadratu.
EMPORA- rodzaj galerii lub trybuny głównie w kościołach, mający na celu powiększenie powierzchni dla uczestników nabożeństwa lub stworzenie oddzielnego pomieszczenia .W Kościołach centralnych mieści się nad obejściem, w bazylikach nad nawami bocznymi.
EMALIA- sproszkowane szkło stopione w wysokiej temperaturze, nałożone najczęściej na podłoże metalowe. Używa się tego terminu na oznaczenie pewnych typów barwnych glazur ceramicznych.
FASADA-(facjata) elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją arch. Zawierająca przeważnie gł. Wejście; może być podporządkowana ogólnej kompozycji budynku jako integralna część bryły.
FILAR- pionowa podpora najczęściej wolnostojąca o funkcji podobnej jak kolumna może mieć również bazę, głowicę , nasadnik, o przekroju wielobocznym, z kamienia, cegły i betonu.
GURT- łuk architektoniczny. / Szeroka sztywna taśma, tkana na wąskich krosnach splotem rządkowym często wzorzyście w różnych kolorach, służyła jako pas kobiecy.
GZYMS- (korona, krajnik, Plata) arch. Element w formie poziomego zwykle profilowanego występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego. Wykonywany z kamienia, cegły, terakoty, drewna. Ochrania ściany przed ściekającą wodą opadową.
HERMA- element w formie czterokątnego słupa, zwężającego się zazwyczaj ku dołowi, zwieńczonego głową lub popiersiem
INKRUSTACJA- barwne zdobienie powierzchni kamiennej, metalowej lub z innego twardego materiału różnymi materiałami np: kość słoniowa, metale, kamienie szlachetne, etc. Termin używany w sztuce zdobniczej.
INTARSJA- dekoracja ornamentalna przedmiotów drewnianych uzyskana przez zastosowanie różnobarwnego drewna lub innych materiałów ( metali, kości, masy perłowej)
KAPLICA- mała kultowa budowla wolnostojąca lub połączona z większym kompleksem arch. Bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych. Połączona niekiedy z Kościołem. Wydzielone miejsce z ołtarzem. Typy;( kościelne, klasztorne, cmentarne)etc.
KONDYGNACJA- piętro, uwarunkowana wewnątrz, przestrzeń budynku, zawarta między dwoma poziomymi układami obejmującymi przykrycie zwykle strop i sklepienie, posadzkę i podłogę. Nadziemne: parter, piętro. Podziemne: piwnice, sutereny.
KONSOLA- wspornik kamienny lub drewniany, służący do podtrzymywania gzymsu, balkonu, zwieńczeń okiennych i drzwiowych.
KONTRAPOST- zasada kompozycji polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną.
KOPUŁA- sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym( okrągłym, kwadratowym, wielobocznym) także i wyodrębniona zewnętrznie cześć budowli zawiera takie sklepienie.
KORPUS NAWOWY- zasadnicza, centralna część wyodrębniona w bryle budynku, w architekturze Kościelnej terminem tym określa się samą część nawową ( k. nawowy) lub łącznie z prezbiterium.
KOŚCIÓŁ BAZYLIKOWY- kościół o specjalnych przywilejach papieskich Wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych. Bazylika rzymska była prostokątną budowlą, podzieloną kolumnami na nawy i trybunę dla sądu naprzeciwko wejścia.
KOŚCIÓŁ HALOWY- budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakowa wysokość, a nawa główna pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych. Nawy nakryte są zwykle wspólnym dachem. Liczba naw może być różna -najczęściej występują kościoły 3-nawowe.
KOŚCIÓŁ SALOWY- kościół jednonawowy. W którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość i wspólne przykrycie tworzące jednolite wnętrze sprawiające wrażenie Sali.
KRUŻGANEK- ciąg komunikacyjny, biegnący wzdłuż zewn. Ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca, z jednej lub kilku stron, w jednej lub kilku kondygnacjach otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi. Przykryty stropem lub sklepieniem, najczęściej krzyżowym.
LIZENA- płaski pionowy pas muru lekko występujący z jego lica; w odróżnieniu od pilastra bez głowicy i na ogół bez bazy.
LOGGIA- pomieszczenie otwarte na zewnątrz zwykle przesklepione, usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku, na całej jej szerokości., na parterze, lub piętrze. I nie będące ciągiem komunikacyjnym służące głównie jako miejsce wypoczynku i widokowe.
ŁUK PRZYPOROWY- mający za zadanie przerzucenie ponad nawami bocznymi świątyń gotyckich ciężaru sklepień nawy głównej na zewnątrz.
MENSA- monolitowa płytka piaskowca lub marmuru stanowiąca zasadniczą cześć ołtarza, oparta na nóżkach( stipes) lub skrzyni. Często o kształcie sarkofagu. Znajduje kwadratowe wydrążenie ( grób) na relikwie męczenników.
MOZAIKA- technika dekoracyjna zaliczana do malarstwa monumentalnego, polega na układaniu wzoru z drobnych różnego kształtu barwnych kamieni, szkła i ceramiki na odpowiednio przygotowanym podłożu. Daje efekty zbliżone do malarstwa odznacza się niezwykłą trwałością.
NACZÓŁEK- ( fronton) przyczółek szczyt w arch. Klasycznej jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem.
NAWA GŁÓWNA- część kościoła między prezbiterium, a kruchtą, przeznaczoną dla wiernych ,jest sytuowana na osi budynku, zazwyczaj szerszą od n. bocznych.
NAWA BOCZNA- oddzielona od nawy głównej najczęściej rzędem podpór( kolumny, filary).
TRANSEPT- (nawa poprzeczna); przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona , krzyżuje się z główną tuż przy prezbiterium tzw. Rzut krzyża łacińskiego.
KOLUMNADA- jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi ; może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną .
MASWERK- dekoracja architektoniczna; maswerk składał się, z elementów geometrycznych( laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych wykonanych w kamieniu i cegle. Maswerk stosowano do wypełnienia głównie do ażurowych otworów okiennych, rozet ,balustrad.
OBEJŚCIE( ambit) obręb, w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużenie naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami.
PENTAPTYK- składający się z pięciu części : szafy środkowej, dwóch nieruchomych skrzydeł bocznych i dwóch skrzydeł ruchomych, zamykających część środkową
PERSPEKTYWA ODWRÓCONA- wielkość postaci uzależniona jest od ich znaczenia zgodnie z obowiązującym ówcześnie światopoglądem stąd np.: fundator na planie pierwszym jest mniejszy od świętego na planie dalszym.
PERSPEKTYWA POWIETRZNA- przedmioty z dużej odległości nie tylko maleją, ale zmieniają także koloryt . Warstwa atmosfery dzielącej dalekie przedmioty od oka sprowadza ich kolor do szaroniebieskiej tonacji.
PLAFON- duże pole dekoracyjne obejmujące centralną część sufitu lub podniebienia sklepień stanowiące optyczne zamknięcie wnętrza od góry, wykonywane najczęściej jako malowidło na tynku technikami malarstwa ściennego m.in. freskiem.
PILASTER- płaski filar przyścienny pełniący funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ścian.
PINAKIEL( fiala) - element w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie z rytmicznymi szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatem na szczycie.
POLIPTYK- wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku. Tryptyk ma dwa skrzydła, pentaptyk -cztery.
PORTAL- ozdobne obramienie otworu wejściowego, na którego składają się elementy architektoniczne o rzeźbiarskie. Po bokach otwór ujmują glify o różnie ukształtowanych profilach, filary, kolumny lub pilastry dźwigające nadproże lub łuk.
PORTYK- zewnętrzna cześć budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście , często zwieńczona trójkątnym frontonem.
PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE:
DORYCKI- charakteryzują ciężkie proporcje, surowość i monumentalność. Mają żłobkowany trzon, głowica złożona z echinusa, i abakusa, belkowanie doryckie składa się z gładkiego architrawu, fryzu podzielonego na tryglify i metopy oraz gzymsu zakończonego często rynną .
JOŃSKI- cechuje lekkość, smukłość proporcji i duża ozdobność, ma profilowaną bazę żłobkowany trzon , głowica z motywem wolut ( ślimacznic) , belkowanie składa się z trójczłonowego architrawu, ciągłego fryzu, wypełnionego dekoracją reliefową.
KORYNCKI- głowica: mająca kształt kosza okolonego dwoma rzędami liści akantu, n których opierają się cztery woluty dźwigające abakus.
TOSKAŃSKI- kolumna z bazą i gładkim trzonkiem.
KOMPOZYTOWY- o głowicy łączącej cechy porządku jońskiego( woluty) i korynckiej głowicy ( liście akantu).
WIELKI- (kolosalny) w którym kolumny lub pilastry ujmują kilka kondygnacji elewacji.
PREDELLA- część ołtarza spoczywająca na mensie stanowiąca podstawę retabulum.
PREZBITERIU- przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą.
RETABULUM- ołtarz, miejsce składania ofiar kultowych. Jest miejscem modlitwy kapłana. Główny jest umieszczony w prezbiterium. Boczne w kaplicach lub nawach bocznych.
RUSTYKA- dekoracyjne opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów na wzór naturalnego łomu kamiennego lub w podobny sposób.
RYZALIT- część budynku tworząca z nim ograniczoną całość, mogą być kilkuosiowe przeważnie na rzucie czworokąta n ogół równe wysokości elewacji.
SKLEPIENIE- konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły o przekroju krzywoliniowym służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku. Zazwyczaj o formie podwyższonej kopuły wykonanej z poziomych warstw kamienia lub cegły.
SŁUŻKA- pionowe cienkie elementy kamienne lub ceglane o przekroju wałka lub półwałka zespolone na ogół z wolnostojącym filarem.
TRIFORUIM- trójdzielne arkadkowe okno lub przezrocze romańskie lub gotyckie.
TYMPANON- (portal)
WOLUTA- ślimacznica w kształcie spirali lub zwoju.
WYKUSZ- nadwieszony nad zew. Ścianie budowli wielokątny występ w formie dobudówki przeprutej szerokimi oknami , nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze do którego przylega.
FIGURA SERPENTINATA- układ postaci charakteryzujący się silnym czasem wręcz nienaturalnym skręceniem ciała. Mającym na celu nadanie jej lekkości i dynamiki.
PERSPEKTYWA-
zbieżna- oznaczająca sposób oddania trójwymiarowych obiektów i przestrzenie na płaszczyźnie.
Linearna- jej zasadą jest pozorne zmniejszenie się wielkości przedmiotu w miarę oddalania się od widza oraz pozorna zbieżność ku horyzontowi wszystkich linii biegnących od oka widza do przedmiotu.
Centralna- ?
Boczna- z boku kompozycji.
Ukośna - punkt zbiegu występuje poza obrazem.
KOLORY PODSTAWOWE-minimalne zestawy barw, które łączone umożliwiają uzyskanie dowolnych kolorów z podanego zakresu. Za trzy podstawowe kolory uznaje się : czerwony, zielony, niebieski, które są uwarunkowane historycznie.
KOLORY POCHODNE- pomarańczowy, zielony , fioletowy. Pochodzą od barw podstawowych.
MALARSTWO ILUZJONISTYCZNE- sposób malowania wywołujący złudzenie iż ukazane na dwuwymiarowej przestrzeni przedstawienie jest trójwymiarowe, malarstwo dające iluzję rzeczywistości.
SZKARPA- Przypora, pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci filara. Jej zadaniem jest wzmocnienie ściany.
TECHNIKA
AKWARELI; nazwa techniki malarskiej, polegającej na malowaniu rozcieńczonymi w wodzie pigmentami na porowatym papierze, który szybko wchłania wodę.
ENKAUSTYCZNA; technika malarska znana już w starożytności. Polegała na stosowaniu farb w spoiwie z wosku pszczelego . Farby nakładano na podłoże w stanie płynnym, przy pomocy podgrzewanych metalowych łopatek.
OLEJNA- polegała na pokrywaniu naprężonego i zagruntowanego płótna, gładkiej deski lub innego podobrazia farbami składającymi się z oleju lnianego i odpowiednich pigmentów.
TEMPEROWA- technika malowania przy użyciu farb temperowych .Schną stosunkowo szybko, i nie wymagają gruntowania, nadają się do malowanie na desce, płótnie lub zwykłym papierze.
FRESKU MOKREGO I SUCHEGO- technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami odpornymi na alkaliczne działanie zawartego w zaprawie wapna. Inne nazwy to al fresco i buon fresco.