ćw. 6.

Zapamiętywanie samorzutne i zapamiętywanie zamierzone

W. Szewczuk

1. WPROWADZENIE

- życie ludzkie jest wypełnione działaniem skierowanym na jakiś przedmiot. To przedmiotowe ukierunkowanie jest zdeterminowane przez: otaczający świat, obiektywne warunki życia i życie społeczne. Odbija się ono w świadomości człowieka jako celowość działania - często źle rozumiana jako wolność

- każde nasze działanie ma charakter reaktywny - jest reakcją na obiektywną sytuację jako złożony układ bodźców

- w świadomości częściej odbija się FAKT i SPOSÓB działania, rzadziej powód

- zdaniem Szewczuka badania zapamiętywania - jednego z procesów pamięciowych - trzeba zacząć od ustalenia jego „miejsca” w działaniu czyli stosunku do działania

Zapamiętywanie

1. ZAPAMIĘTYWANIE SAMORZUTNE - może powstać w toku działania, które zmierza świadomie lub nieświadomie do celu nie mającego nic wspólnego, albo mającego niewiele wspólnego z samym zapamiętywaniem.

- znaczna część doświadczenia (poznawania rzeczywistości i działania w niej) opiera się właśnie na zapamiętywaniu samorzutnym - nie mamy zamiaru czegoś zapamiętać, sami dziwimy się, że coś nam „utkwilo w głowie”

- u zwierząt i niemowląt, a nawet we wczesnym okresie poniemowlęcym jest to jedyny sposób zapamiętywania; jednak różni się u zwierząt i ludzi:

zwierzę - nie ma wiedzy i świadomości, że cokolwiek zapamiętuje

człowiek - zapamiętując samorzutnie wie często o tym, że zapamiętał

2. ZAPAMIĘTYWANIE ZAMIERZONE (tzw. dowolne) - powstaje na skutek działania, którego celem było właśnie zapamiętanie; ta dowolność ma sugerować, że u człowieka zależy ono głównie od jego woli

- z biegiem rozwoju (już od 4/5 roku życia), w całym życiu człowieka a szczególnie w uogólnionym poznawaniu rzeczywistości, zapamiętywanie zamierzone zaczyna odgrywać zasadniczą rolę

Przykłady:

- dziecko chce wielokrotnego powtarzania bajek by przyswoić je pamięciowo

- w okresie szkolnym u c z y s i ę - tzn. opanowuje wiedzę i czynności ze świadomym zamiarem zapamiętania, choć nie zawsze rozumie motywy tych działań

- rodzaje zapamiętywania zamierzonego: będzie ono przebiegać różnie w zależności od sposobu realizacji zamiaru i stopnia w jakim kierujemy nim świadomie

• zapamiętywanie zamierzone żywiołowe - chcemy zapamiętać, spostrzegamy materiał raz lub parokrotnie, aż do zapamiętania

• zapamiętywanie zamierzone planowe - planowe kierowanie swoim spostrzeganiem, swoim myśleniem opartym na spostrzeganym materiale

CELE BADAŃ SZEWCZUKA:

Badanie zapamiętywania zamierzonego i samorzutnego ma prowadzić do ustalenia ich specyfiki oraz ustalenia wspólnych prawidłowości. Badania przeprowadzono więc na materiale wszechstronnym - zarówno sztucznym, jak i dotyczącym życia codziennego. Każdy rodzaj działania i materiał jakim ono operuje był przedmiotem dwóch porównawczych grup eksperymentów:

1. badani wykonywali jakieś działanie bez zamiaru zapamiętania go, ani jego składników

2. badani mieli za zadanie zapamiętać wykonywane przez nie działanie, lub któryś z jego elementów

Pytania szczegółowe na które odpowiedzi mają dać badania Szewczuka brzmią:

- ile?

- co?

- jak? Zostaje zapamiętane w obu przypadkach?

- dlaczego tak kształtuje się zapamiętywanie i jak to wynika z uzyskanych danych

2. ZAPAMIĘTYWANIE DZIAŁAŃ

Grupa eksperymentów: GE-12

Przedmiot badania: działanie w postaci załatwienia jakiejś sprawy na mieście

Osoby badane: 8 mężczyzn, 6 kobiet w wieku 21-32 lata

Przebieg badania: Badany wychodzi na miasto w celu załatwienia jakiejś sprawy, porusza się w złożonej przestrzeni ulic, placów, wnętrz, spotyka różne przedmioty, ludzi, rozmawia, myśli, odczuwa stany emocjonalne tzn. na działające z zewnątrz bodźce reaguje w rozmaity sposób bezpośrednio, np. przez przypomnienia i myśli o minionych przedmiotach, sprawach, zdarzeniach.

Wścibski eksperymentator chce ustalić ILE, CO, JAK i DLACZEGO osoba badana zapamiętuje z tak złożonego działania. W tym celu musi mieć możność porównania działających bodźców z tym, co zostało zapamiętane. Dlatego też bezczelnie śledzi osobę badaną, obserwując jej zachowanie się, notuje przedmioty, na które badany zwraca uwagę, charakterystyczne zdarzenia i rozmowy badanego.

Wychodzi jednak z założenia, że głupio byłoby podbijać do badanego i pytać się co 10 metrów o czym myśli!! Dlatego potrzebny mu jest pomocnik - osoba dobrze znana badanemu i eksperymentatorowi, która ma za zadanie:

- obserwować osobę badaną = o.b.

- skierować uwagę o.b. na określone przez badacza przedmioty (wystawy, kioski, budynki)

- prowadzić rozmowę kierowaną, z włączeniem określonych tematów

- rozmawiać bez przerwy by kontrolować o czym myśli o.b.

Im więcej pomocników, tym większa dokładność obserwacji i notatek eksperymentatora.

Warianty eksperymentu:

GE-12-A: ofiara (czyt. osoba badana) nie wie że jest badana i że ma tak zdradzieckich znajomych (czyt. pomocników eksperymentatora), nie wie o co chodzi w badaniu, a bada się konkretnie zapamiętywanie samorzutne.

GE-12-B: badany otrzymuje polecenie od eksperymentatora by zapamiętać jak najwięcej z tego co przeżyje od wyjścia na miasto do powrotu do domu. Bada się zapamiętywanie zamierzone.

Zakończenie eksperymentu: badany po powrocie do domu odtwarza całość minionego działania w formie ustnej lub pisemnej. Jak już niczego nie może sobie przypomnieć, następuje seria pytań dodatkowych. Na końcu stosuje się rozpoznawanie wybranych elementów zarówno spośród odtworzonych, jak i zapomnianych.

Opracowanie materiału: zasadnicze znaczenia miało porównanie tego, co wchodziło w skład działania z tym, co zostało zapamiętane. Szewczuk wprowadza pomocnicze pojęcie porcji treściowej - odzwierciedlanie i działanie związane z określonym układem bodźców dającym się wyodrębnić z innych układów bodźców. Przykłady porcji treściowych: oglądanie wystawy, spotkanie znajomego, itp. Badanie takie ma charakter makroskopowy.

OPISY BADAŃ:

W tym miejscu pomijam fascynujący opis badania z grupy GE-12-A, w którym badana Marylka B. kupuje synkowi klocki, a Włada G. towarzyszy jej, wpuszczając ofiarę w maliny. Amatorów silnych wrażeń odsyłam do stron: 31-35 ;)

Wyniki: działanie M.B. składało się z 96 porcji treściowych i chociaż badana nie miała zamiaru ani polecenia by zapamiętać cokolwiek z tej sytuacji, zapamiętała samorzutnie 62,5% porcji treściowych - czyli jak wynika z moich skromnych wyliczeń około 60.

Z 96 porcji treściowych 13 wiązało się właśnie z celem - kupnem klocków (zapamiętała wszyskie), 9 wiązało się z dzieckiem = pośrednio z celem (zapamiętała 88%), z 74 niezwiązanych z celem zapamiętała 52,7%.

Jak widać, im bardziej przedmiot spostrzegania, odczuwania, myślenia, jest związany z celem działania, tym większe jest prawdopodobieństwo jego zapamiętania. Jednak jego miejsce w szeregu następujących po sobie bodźców, zgodnie z tzw. krzywą zapamiętywania nie odgrywa żadnej roli: najlepiej zapamiętano porcje 17-21, 48-53, 61-65, czyli mało znaczące z punktu widzenia efektów pierwszeństwa i świeżości.

Analiza porównawcza porcji treściowych:

- bodźce wywołujące reakcję emocjonalną

- bodźce związane z zainteresowaniami i potrzebami

- bodźce związane ze zmianą kierunku drogi lub miejsca pobytu osoby badanej

- bodźce związane z życiem towarzyskim i zawodowym

- bodźce wywołujące reakcje zautomatyzowane: np. rozmowa o ścisku i duszności w tramwaju

Podstawowe pytanie brzmi: czemu zapamiętała właśnie te, a nie inne składniki?

Odpowiedzi trzeba szukać w stosunku bodźców do działania danej osoby badanej i do jej doświadczenia ze szczególnym uwzględnieniem jej potrzeb, uczuć, zainteresowań.

całość tego, co może być odtworzone przypomniane i rozpoznane, łącznie ze sposobem w jaki to następuje - Szewczuk nazywa pamięciowym odbiciem

charakterystyka pamięciowego odbicia działania na postawie eksperymentu GE-12-A

• Porcje treściowe następują kolejno po sobie w czasie przy równoczesnych zmianach przestrzennych. Odbicie pamięciowe tego długiego szeregu to nie tylko zapamiętanie jego składników, ale ich następstwa, kolejności.

• analiza kolejności, odtwarzania, poprawek, uzupełnień, dodatkowych przypomnień i rozpoznawania pozwala na szkicową charakterystykę ogólną pamięciowego odbicia działania. Zapamiętane składniki tworzą układ, w którym jedne z nich mają ściśle określone miejsce = główne punkty odbicia pamięciowego, niektóre są do nich z mniejszym lub większym wahaniem odnoszone, pozostałe nie mają ściśle określonego przydziału w następczym szeregu, są składnikami luźnymi.

• dokładność odbicia pamięciowego: M.B. dokładnie pamięta wszystko, co dotyczyło kupna klocków - kto był w sklepie, jak ubrany był sprzedawca, co leżało na ladzie. Jednak ma bardzo zniekształcony obraz sytuacji, w której tramwaj prawie najechał na rowerzystę - M.B. wydaje się, że jechał on z drugiej strony, jest przekonana że miał kaszkiet, choć miał gołą głowę i że tramwaj się zatrzymał - a faktycznie tylko zwolnił. Wniosek: dokładność zapamiętania wzrasta wraz z powiązaniem danej porcji treściowej z celem działania i minionym doświadczeniem.

Kolejny fascynujący opis eksperymentu GE-12-B2

Chętnych odsyłam do stron 39-44 do porywającego opisu godziny z życia krakowskiego studenta sprzed 25 lat ;) W roli głównej Z.D, który wybiera się na dworzec kolejowy by „poinformować się” (cyt.) o odjeździe pociągu i kupić bilet. W tej przygodzie towarzyszy mu L., który wkręca biedaka, że w ramach doświadczenia musi zapamiętać wszystko co zobaczy po drodze i prosi Z.D. o pomoc.

Wyniki: ogólna ilość porcji treściowych wynosiła 102, Z.D zapamiętał 70%, czyli 72 porcje treściowe; zapamiętał 100% porcji treściowych związanych z celem działania lub bliskich mu oraz 65,8% porcji treściowych nie związanych z celem.

Omawiane wyniki potwierdzają wnioski z poprzedniego eksperymentu, są jednak różnice:

- przy zapamiętywaniu samorzutnym nie było ani jednego przypadku zapamiętania bodźca zupełnie obojętnego - przy zapamiętywaniu zamierzonym było ich aż 32%

 tzw. wpływ zamiaru na zapamiętywanie. Jest to jednak tylko metafora, bo zamiar sam w sobie nie może być przyczyną. Może jednak wywołać zmiany w przebiegu procesu odzwierciedlania i zapamiętywania. Osoba badana, chcąc zapamiętać musi coś robić w tym kierunku, wykonać jakieś działania specjalne, w których tkwią implicite przyczyny lepszego zapamiętania.

TO CO ROBIŁ Z.D. ŻEBY LEPIEJ ZAPAMIĘTAĆ WSZYSTKO CO PRZEŻYŁ:

1. wracał myślą wstecz do tego, co już było

2. gdy coś mu się przypomniało, starał się przypomnieć sobie kiedy i w którym miejscu to było

3. pomocne było to, co dobrze zapamiętał (kupno biletu, spotkanie studentki ;)

4. starał się zapamiętać, co widział w którym miejscu drogi oraz gdzie i o czym mówił

5. przy różnych okazjach przypominało mu się coś z poprzedniego okresu, co już zapomniał (np. kiedy L. prawie wpadł pod taxi przypomniał sobie o wypadku samochodowym w Warszawie, o którym L. opowiadał wcześniej)

6. notował sobie w pamięci skrótami zdarzenia i rozmowy

7. starał się powiązać to, co mu uciekało, z tym co dobrze pamiętał

Podsumowując: w trakcie drogi na dworzec zachodził szereg procesów

1. niezamierzone przypomnienia wcześniejszych przeżyć

2. świadome przypominanie wcześniejszych zdarzeń

3. myślowe operacje lokalizowania minionego lub aktualnego zdarzenia, oglądanego czy omawianego w jakichś czasowych ramach innych zdarzeń lub wiązania ze sobą poszczególnych zdarzeń

WNIOSKI OGÓLNE!!!!

1. przy zapamiętywaniu samorzutnym związanie z celem działania odgrywa znacznie większa rolę niż przy zapamiętywaniu zamierzonym

2. pamięciowe odbicie działania powstałe przy zapamiętywaniu samorzutnym ma niewyraźną, raczej całościową, mało zróżnicowaną strukturę czasową ze znacznymi zmianami subiektywnymi

3. pamięciowe odbicie działania powstałe przy zapamiętywaniu zamierzonym ma wyraźną, szczegółowo uczłonowaną, analityczną strukturę czasową z dużym stopniem obiektywności

4. z dużego materiału złożonych układów bodźców zapamiętane zostają te, które

1. wywołują reakcję emocjonalną

2. są znane i związane z życiem osobistym

3. sygnalizują zmianę sytuacji (zmiana kierunku drogi, miejsca pobytu, czyjejś obecności)

4. związane zostają (będąc objętymi) z minionym doświadczeniem przez samorzutne przypomnienia lub specjalne działania myślowe

5. w im większym stopniu zapamiętywanie staje się zamierzone, w tym szerszym zakresie istotnym jego składnikiem stają się specjalne działania myślowe występujące w postaci:

1. świadomego przypomnienia sobie poprzednich zdarzeń

2. wypróbowania lokalizacji czasowej przypomnianych zdarzeń w ramach czasowych innych zdarzeń

3. wiązania zdarzeń i myśli z miejscem ich występowania

4. treściowego wiązania różnych składników działania

5. operowania skrótowymi oznaczeniami poszczególnych składników i ich grup

6. bodźce pierwszosygnałowe są znacznie lepiej zapamiętywane niż drugosygmałowe

7. bodźce są tym lepiej zapamiętywane im bardziej różnorodne reakcje wywołują, im bardziej wielostronnie są odzwierciedlane, im bardziej wielorakie jest czynne nastawienie się do nich danej osoby

8. główną przyczyną zapamiętania składników działania jest bezpośredni stosunek bodźców do osoby w toku wykonywania przez nią działania, jest obiektywne powiązanie ich w toku działania z daną osobą

5

---