PSYCHOLOGIA PAMIĘCI I UCZENIA ćw nr 1 Wprowadzenie do psychologii pamięci Jagodzińska [115 148]


Źródło: Jagodzińska, M. (2008). Psychologia pamięci. Badania, teorie, zastosowania. Gliwice: Wydawnictwo Helion (s.115-148).

R. 5: Organizacja pamięci - systemy i procesy.

Podstawy

Powstałe w latach 60., oparte na metaforze komputerowej modele zakładały kilka rodzajów pamięci (magazynów informacji). Obecnie brak zgody co do podstawowych systemów pamięci. Koncepcja alternatywna, np. Craika i Lockharta, koncentruje się na procesach. Powstało wiele pochodnych, jak koncepcja przetwarzania dostosowanego do transferu (transfer appropriate). Obecnie modele strukturalne czasami są uzupełniane, a czasami konkurują z proceduralnymi.

Jedna czy kilka?

Tradycyjne rozróżnienia

Fazy procesów pamięci; rodzaje wedle różnych kryteriów - o charakterze opisowym i porządkującym, w obrębie jednego systemu. Do lat 60., do koncepcji przetwarzania informacji uważano, że mamy jeden system pamięci o różnych funkcjach i cechach.

Kryterium

Rodzaj i opis

Rodzaj treści

słowna - m.in. teksty, listy

obrazowa

uczuć

Modalność sensoryczna

wzrokowa - kształt, barwa (także jako cechy słów i przedmiotów)

słuchowa - dźwięk, melodia

węchowa

smakowa

dotykowo - kinestetyczna

Rozumienie treści

logiczna - treść i związki w jej elementach

mechaniczna - bez zrozumienia

Udział woli

dowolna (zamierzona) - nastawienie na zapamiętanie

mimowolna (niezamierzona) - przyswojenie mimo braku nastawienia

Czas pomiaru

bezpośrednia - tuż po przyswojeniu treści

odroczona - po upływie czasu od przyswojenia

Rodzaj przypominania

rozpoznawcza - odróżnianie elementów znanych od nowych

odtwórcza - odtwarzanie przyswojonych treści

Wielomagazynowe modele pamięci

(multistore models of memory), wyróżniają systemy magazynujące i procesy kontrolne; opierają się na metaforze komputerowej - kolejne przemiany informacji wymagają odpowiadających im struktur. Najsławniejszy: R.C. Atkinson i R.M. Shiffrin (1968), tzw. "model modalny" lub "standardowy" (teraz ma wartość historyczną). Struktury to magazyny pamięci o stałych programach, a procesy kontrolne (strategie wyboru i transferu informacji) są wybierane i dostosowywane do sytuacji, co daje kontrolę nad przepływem informacji. Magazyny to: Rejestr sensoryczny - pierwszy, zapisuje informacje tak, jak otrzymują je zmysły; najlepiej poznano ikoniczny (Sperling), jest też echoiczny; tajemnicą pozostaje smakowy. Przechowuje informacje nieprzetworzone, w czasie od kilku ms (ikony) do 2 s (dźwięki). Pozwala to na kontakt z magazynem długotrwałym i wstępne przetworzenie. Informacja albo znika, albo zostaje przekazana magazynowi krótkotrwałemu za pomocą wybiórczego kierowania uwagi. Określa się go jako pamięć roboczą (najczęściej bodziec zmienia tam formę, np. słowo: wizualną -> dźwiękową). Informacja tam zanika po 15-30 s albo jest wypierana przez nowe. Koncentracja uwagi lub powtarzanie podtrzymują ją dowolnie długo. Ma niewielką pojemność 7±2 elementy. Wydobycie: bezwysiłkowe. Zachodzą tam procesy kontrolne: powtarzanie, decydowanie, kodowanie. Dłuższe przechowywanie (zwł. powtarzanie) przenosi inf. do magazynu długotrwałego, który obejmuje całość wiedzy i doświadczenia życiowego. Praktycznie nieskończona pojemność (możliwa jednak niedostępność inf. - nie wiadomo czy zachodzi zapominanie). Kodowanie głównie semantyczne, możliwe że obrazowe. Możliwe mechanizmy utraty inf.: zanik śladu, interferencja, osłabienie siły śladu. Procesy kontrolne: poszukiwanie, wydobywanie, przekaz do STS (roboczej).

Argumenty za wielomagazynowymi modelami pamięci i przeciw nim

Magazyny miały się różnić kodem, mechanizmami zapominania i wydobywania. Różnice kodu się nie potwierdziły.

W. James zasugerował pamięć pierwotną (aktualnie opracowywane inf.; świadomość) i wtórną (aktualnie nieaktywne inf.). Donald Hebb - różna neurofizjologia długo- i krótkotrwałej pamięci.

Najsilniejszy argument za tym rozróżnieniem to znane od dawna efekty pierwszeństwa (primacy; więcej powtórzeń pierwszych słów - LTM) i świeżości (recency; końcowe słowa jeszcze w STM), które w modelu wielomagazynowym zinterpretowano na korzyść 2 rodzajów pamięci. Negatywny ef. świeżości - późniejszy pomiar = mniej końcowych słów odpam. Pierwszeństwo usuwa się utrudniając powtarzanie, np. podając słowa szybko lub hałasując. Świeżość usuwa się opóźnieniem odtwarzania, odtwarzaniem w kolejności lub innym zadaniem po prezentacji a przed odtworzeniem.

Długotrwały efekt świeżości występuje dla danych z LTM, np. lista prezydentów, i nie daje się wyjaśnić tym modelem. Może chodzić o strategię odpamiętywania najpierw elementów zakodowanych ostatnio.

Neurofizjologia: pacjent H.M. doznał amnezji następczej po obustronnym usunięciu hipokampa. Nie mógł nauczyć się nic nowego, ale działała STM. Baddeley i Warrington badali pacjentów z amnezją: brak ef. pierwszeństwa przy działaniu świeżości. Shallice i Warrington u pacjenta K.F. przeciwnie (lezja ok. szczeliny Sylwiusza L półkuli, region mowy): upośledzenie bezpośredniej pam. werbalnej (2 cyfry), ale LTM bez zmian.

Wielomagazyn wymaga deficytów LTM, jeśli STM nie działa (pierwotna obróbka tam). Empiria nie do końca zgadza się więc z tymi modelami (np. K.F.).

właściwości

sensoryczna

STM

LTM

wejście

ze świata zewnętrznego

z sensorycznej przez uwagę i LTM

z STM, także sensorycznej

pojemność

dość duża

7±2 elementy

bardzo duża

trwałość

do 2 s, zależy od modalności

do 30 s, przedłuża powtarzanie lub koncentracja

permanentna?

kod

kopia wejścia sensorycznego

akustyczny, wzrokowy

semantyczny, może obrazowy

zapominanie

zanikanie śladu

zanikanie śladu, interferencja

interferencja, chwilowa niedostępność inf.

wydobywanie

odczytanie inf.

łatwe, materiał w świadomości

aktywne wyszukiwanie, potrzebne wskazówki

funkcja

umożliwia wstępne opracowanie bodźca

przechowywanie inf. do bieżących zadań, przygotowanie do trwałego zapamiętania

gromadzenie wiedzy

Procesy przetwarzania informacji a pamięć

Koncepcja poziomów przetwarzania

F.J.M. Craik i R.S. Lockhart (1972) - konkurencja dla wielomagazynu: pojemność, kodowanie i zapominanie wykazują zmienność i zależą od sposobu przetwarzania, nie są dobrym kryterium.

Przetwarzanie zaczyna się od cech sensorycznych (wizualnych, akustycznych itd.), później semantyka: znaczenie, kategoryzacja, wyobrażenie, skojarzenia, związki z innymi treściami. Niektóre poziomy można pominąć, jednak nie ma semantycznych bez minimum sensorycznego.

Powtarzanie podtrzymujące przedłuża obecność śladu w świadomości, nie zwiększa trwałości. Powtarzanie elaboracyjne - opracowywanie bodźca, pogłębianie analizy.

Analiza sensoryczna -> kod sensor.; an. semantyczna -> kod semant.

Teorię badano (Craik i Tulving, 1975) zadaniami orientacyjnymi: pytania dot. słów dobrano do wywoływania anlizy wizualnej (wygląd liter), fonemicznej (brzmienie), semantycznej (znaczenie). Skuteczność zapamiętywania:

wizual. < fonem. < semant.

Nawet manipulacja motywacją nie zmieniła schematu skuteczności.

Krytyka i rozwój koncepcji poziomów przetwarzania

Brak miary ilościowej dla głębokości. Błędne koło: głębokość mówi o jakości zapamiętania i odwrotnie. Jednak eksperci zwykle zgadzają się co do głębokości wymaganej w zadaniach, a Craik i Tulving zoperacjonalizowali poziomy za pomocą odpowiednich pyt. w zad. orientacyjnych.

Inf. sensoryczna nie zawsze znika tak szybko jak "powinna". Nie tylko głębokość decyduje:

PET i fMRI: obszary kodujące i wydobywające mózgu zachodzą na siebie (różne zależnie od typu inf.). Analizy semantyczne aktywują obszary czołowe i przyśrodkowo-skroniowe.

Podejście procesualne w wyjaśnianiu funkcjonowania pamięci

Ważne są procesy: wybór cech materiału, kojarzenie, nadawanie sensu, klucz wyszukiwania. Aspekty przetwarzania:

Ile jest systemów pamięci?

Główne podziały

Podział na długo- i krótkotrwałą utrzymał się. STM = operacyjna, robocza, przechowuje potrzebne aktualnie inf. i przetwarza w ograniczonym czasie. LTM dzieli się na odrębne podsystemy:

Semantyczna (fakty, pojęcia, sądy; niekontekstualna) i epizodyczna (zdarzenia i bodźce zlokalizowane w czasoprzestrzeni). Heurystycznie przyjmuje się ten podział, jednak kontrowersje: odrębne systemy czy aspekty jednego?

Deklaratywna (wiedza: fakty; semantyczna i epizodyczna; do werbalizacji) i proceduralna (umiejętności: raczej automatyczna niż kontrolowana świadomie, trudna do werbalizacji). H.M. - amnezja deklaratywnej, zachowana proceduralna. Czasami szerzej, zwana niedeklaratywną (każda nieświadoma pamięć).

Jawna i utajona, utożsamiane często z deklaratywną i niedeklaratywną. Odkryto wpływ wcześniejszych doświadczeń, których jednak badany nie odtwarza ani rozpoznaje. Możliwe, że chodzi o inne przetwarzanie lub rodzaje inf. z tego samego systemu.

Kryteria wyróżniania systemów pamięci

Dysocjacja funkcjonalna - ta sama zmienna wpływa na różne systemy w odmienny sposób (np. różne zmienne różnie działają na pierwszeństwo i świeżość). Pojedyncza dysoc. funkc. może jednak świadczyć tylko o różnicy trudności zadań. Podwójna dysocjacja funkcjonalna - jedna zm. zakłóca tylko LTM, a nie STM, a inna zm. na odwrót. Co sugeruje niezależność systemów.

Dane o mózgowej organizacji pamięci

Formacja hipokampa (hipokamp właściwy, zakręt zębaty, podpora, kora węchomózgowia) u zwierząt odpowiada za pamięć przestrzenną. Systemy: zależny od hipokampa i niezależny od niego. Zależny tworzy mapę: położenie, relacje, różnicowanie, bodźce stare a nowe. System niezależny to uczenie się nieprzestrzenne i sztywne reprezentacje i reakcje. U ludzi to mniej więcej pamięć deklaratywna i proceduralna. Amnezja następcza po uszkodzeniu dot. pam. deklaratywnej, a nie proceduralnej i STM. Większe uszkodzenie części przyśrodkowej płatów skroniowych (zbiegają się tam WEjścia pól asocjacyjnych neocortex) - silniejsze zaburzenie. Operacje z oddzielnych struktur prawdopodobnie uzyskują połączenie w hipokampie. Skuteczne kodowanie aktywuje bardziej obszary tylne przyśrodkowe płata skroniowego niż kodowanie nieskuteczne. Te same obszary aktywuje wydobywanie inf. epizodycznych. Przyśrodkowa część płatów skroniowych angażuje się w operacje pamięci deklaratywnej, jawnej. Pamięć proceduralna jest niezależna.

Kora przedczołowa bierze udział w różny sposób w wykonywaniu zadań przypisywanych różnym systemom:

Model HERA półkulowej asymetrii kodowania i wydobywania (Tulving et al.), oparty na różnym pobudzeniu P albo L k. przedczołowej zależnie od rodzaju procesu i typu pamięci. Mówi o zróżnicowaniu i jednocześnie interakcjach systemów pamięci. Ale, np. L niższa kora przedczołowa wchodzi w skład wszystkich systemów pamięci: operacyjnej, semantycznej, epizodycznej i proceduralnej.

Inne rejony mózgu angażują się zależnie od rodzaju materiału, zadania i stadium pamięci. Kora nowa - trwałe ślady pamięciowe przechowywane w obszarach zaangażowanych w percepcję i analizę. PET pokazuje, że aktywuje się też podczas przypominania. Lezje korowe mogą powodować selektywną utratę wiedzy semantycznej, np. danych kategorii. Może to wynikać z rodzajów przetwarzanych cech percepcyjnych. L przyśrodkowa kora potyliczna: nazywanie zwierząt > nazywanie narzędzi. L kora przedmotoryczna i środkowo-skroniowa nazywanie narzędzi > nazywanie zwierząt. Wiedza o użyciu narzędzi przechowywana jest ok. ośrodków ruchu (cechy funkcjonalne), a istot ożywionych ok. ośrodków wzrokowych (cechy wizualne). Pamięć deklaratywna także w: przednia część obręczy i wzgórze, zwł. jądro grzbietowo-przyśrodkowe i jądro przednie. L kora ciemieniowa - STM. Pamięć proceduralna jest bardziej skomplikowana. Prążkowie: nawyki. Móżdżek: warunkowanie klasyczne ruchów mięśni szkieletowych. Ciała migdałowate: warunkowanie reakcji emocjonalnych.

Mózgowe systemy pamięci są rozproszone po ośrodkach korowych i podkorowych.

Typologia L.R. Squire'a

Pamięć deklaratywna świadome pamiętanie faktów i zdarzeń (nie są to oddzielne systemy) = jawna. Niedeklaratywna = utajona, różnorodna grupa zdolności uczenia się, definiowane przez niedeklaratywność; zmiany zachowania bez wspomnień świadomych. Dzieli się ją na umiejętności i nawyki, torowanie, proste warunkowanie klasyczne, uczenie się nieasocjacyjne. Uzasadnia to badaniami na zwierzętach i neuropsychologią zaburzeń pamięci. Dokładniej opisuje deklaratywną.

Pięć głównych systemów pamięci ludzkiej według Schactera i Tulvinga

Początkowo (1985) systemy: proceduralny, semantyczny, epizodyczny. Od 1994 (wsparte nowymi metodami obrazowania) systemy: proceduralny, semantyczny, epizodyczny i operacyjny oraz system reprezentacji percepcyjnej (uczenie się percepcyjne cech przedmiotów, identyfikacja słów i przedmiotów, poziom przedsemantyczny; m.in. torowanie).

Pamięć proceduralną określa się jako system działań (behawioralnych i poznawczych), a pozostałe - formy reprezentacji lub systemy pamięci poznawczej. Pamięć operacyjna (pierwotna, krótkotrwała) - czasowe przechowywanie i przetwarzanie informacji. Semantyczna i epizodyczna - długotrwałe. Ponadto jedenaście podsystemów, funkcjonujących tak jak nadrzędny, ale na różnych rodzajach informacji i mogą mieć różne lokalizacje neuronalne.

Proceduralny -> Percepcyjny -> Semantyczny -> Pierwotny -> Epizodyczny