„Ten, kto kwitnące łąki i ciemne lasy zna tylko z książek i telewizji, nie przeleje za nimi ani jednej łzy, nawet, gdy się dowie ,że to dzięki niemu, będą mogły przetrwać „
Razem ze wszystkimi organizmami Ziemi stanowimy wielką pajęczynę życia. Cudną, misterną, kruchą konstrukcję swoisty cud, w którym człowiek jest tylko jednym z elementów. Niestety od chwili kiedy człowiek „wyprostował się” i chwycił w rękę kamień, mały i niepozorny, próbuje rządzić wszystkimi i wszystkim, uważając się za pana i władcę, króla życia i śmierci. W ten oto sposób zachwiał równowagę, naruszył istniejącą harmonię. Człowiek stał się zagrożeniem nie tylko dla przyrody. Zapominając, Ze jest jej cząstką stał się zagrożeniem sam dla siebie.
Aż nadszedł czas, iż powrót do natury stał się koniecznością, a bogatsze i dostatniejsze życie nie może być już wartością nadrzędną. Dziś to właśnie ustępstwa i wyrzeczenia mogą stać się w przyszłości drogą ku lepszemu i wygodniejszemu życiu.
Chcąc uchronić chociaż odrobinę „ tego świata od zapomnienia „ należy zacząć od kształtowania świadomości dzieci, a poprzez nie i dorosłych. Dlatego rzeczą pierwszoplanową wydaje się wytyczenie kierunków dążeń, nakreślenie i uświadomienie celów ku którym zmierzamy. Aby nasze dzieci nie były głuche na odgłosy przyrody i ślepe na jej piękno, należy dostarczać im wiedzy o środowisku, pokazywać złożoność problemów, a przede wszystkim uwrażliwiać, uwrażliwiać, uwrażliwiać...
Badania prowadzone przez prof. Ludomirę Domka z Uniwersytetu Poznańskiego dowiodły, iż cały bagaż przekonań, obaw, lęków i zahamowań wyniosły dzieci z domów rodzinnych. Brak należytej wiedzy wyniesionej ze szkoły spowodował, iż nasze dzieci nie lubią, wręcz boją się np. żab, traszek i innych płazów, gadów i owadów. Wiele razy kierują wobec tych zwierząt swe agresywne zachowania, gdyż nic poza uprzedzeniami nie wiedzą o funkcjonowaniu tych organizmów i ich roli w środowisku.
Z obiektywnego punktu widzenia nie ma w przyrodzie szkodników ani „brzydali”, gdyż tam gdzie nie zachwiano równowagi, są tylko jednym z ogniw w wielkim łańcuchu życia. To działalność człowieka spowodowała, że na danym obszarze nastąpił wzrost ich populacji. W świecie przyrody nie istnieje pojęcie śmiecia czy odpadu. Żadne zwierzę nie zabija dla przyjemności. I chociaż trwa tam nieustanna walka o przetrwanie, panuje konkurencja i rywalizacja to zasady współżycia niezmienne pozostają od wieków.
Dlatego w przededniu Dnia Ziemi należy pomówić o środowisku, bo w nim żyjemy, bez niego nie możemy się obyć, sami je tworzymy i sami stanowimy. Ale czy wykorzystamy najbliższy czas na naprawę i odbudowę naszego otoczenia-zależeć to będzie od naszej świadomości. A tę w dużym stopniu mogą kształtować nauczyciele, którzy powinni tak organizować nauczanie-uczenie się, aby dostarczać wszechstronnej naukowej wiedzy łamiącej stereotypy i uprzedzenia oraz tak budować sytuację dydaktyczną, aby dziecko nie tylko próbowało i działało, ale również świadomie przeżywało.
ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA POJĘCIE I STRUKTURA
Pogarszający się stan środowiska stwarza coraz większe poczucie zagrożenia. Te fakty powodują, iż coraz to większe grupy ludzi poszukują nowej filozofii życia, która pozwoliłaby na odnowienie kontaktu z naturą, pozwoliłaby uniknąć stresów płynących z pośpiechu i ciągłych zagrożeń.
Stąd możemy mówić o renesansie filozofii ekologicznej, której podstawę stanowi świadomość i kultura ekologiczna. Trzeba jednak stwierdzić, że nadal w tej dziedzinie uporządkowania wymaga przynajmniej kilka podstawowych kategorii teoretycznych, stąd używając ich będę odwoływała się do opracowań różnych autorów. Świadomość ekologiczną w znaczeniu szerszym i węższym wyróżnili m.in. K. Górka, B. Poskrobko i W. Radecki. W znaczeniu szerszym definiując świadomość ekologiczną odwołali się oni do świadomości społecznej. „W znaczeniu węższym, bardziej praktycznym-świadomość ekologiczna jest to stan wiedzy, poglądów i wyobrażeń ludzi o środowisku przyrodniczym, jego antropogennym obciążeniu, stopniu wyeksponowania, zagrożenia i ochrony, w tym także stan wiedzy o sposobach i instrumentach sterowania użytkowaniem i ochroną środowiska”.(K. Górka, B. Poskrobko, w. Radecki, 1991).
W wielu definicjach świadomość ekologiczna definiowana jest w nawiązaniu do świadomości społecznej, przeważnie jako kształtująca się nowa jej forma.
Świadomość ekologiczna (przez analogię do świadomości społecznej) obejmuje całokształt idei wartości, postaw, poglądów, przekonań i opinii o środowisku przyrodniczym o relacji człowieka wzglądem środowiska przyrodniczego oraz o zadaniach, jakie ma człowiek do spełnienia w środowisku przyrodniczym, wspólnych dla całych grup społecznych i utrwalonych w różnych formach życia zbiorowego ( A. Sadowski-1998 ).
Podstawowym składnikiem świadomości ekologicznej jest wiedza ekologiczna. Nie musi mieć ona charakteru stricte naukowego. Może pochodzić z różnych form społecznego poznania (z uprzedzeń, obaw, strachu przed zagrożeniami ekologicznymi). Trwałym składnikiem świadomości ekologicznej są wartości ekologiczne. Zwykle są one dzielone na wartości uznawane i odczuwalne, deklarowane i akceptowane w postaci gotowości do działania. Podstawowym składnikiem świadomości ekologicznej są także postawy ekologiczne.
ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA POWSTAJE W PROCESIE POZNAWANIA RZECZYWISTOŚCI PRZYRODNICZEJ I POSZUKIWANIA MIEJSCA CZŁOWIEKA W ŚRODOWISKU PRZYRODNICZYM.
W związku z tym, iż jest ona kształtowana w następstwie różnych sposobów jej poznania, typologia świadomości ekologicznej może być zbudowana w oparciu o podstawowe typy poznania. Wyróżnić można:
poznanie potoczne - oparte na zdrowym rozsądku
poznanie religijne - oparte na zasadzie wiary
poznanie ideologiczne - oparte na zasadzie wiary i przekonań o słuszności określonych celów i wartości oraz działań prowadzących do ich realizacji
poznanie naukowe - oparte o wiedzę naukową, o intelekt.
Świadomość ekologiczna naukowa opiera się na wiedzy typu naukowego. Jest ona udziałem wąskiego kręgu osób, ale jej ranga i znaczenie poszerza się drogą edukacji ekologicznej, poprzez proekologiczne działania jednostek i grup społecznych.
Edukacja środowiskowa powinna być prowadzona w formalnym i nieformalnym systemie nauczania, od wieku przedszkolnego do dojrzałego, we wszystkich kręgach społecznych i zawodowych (K. Dubel, 1991). Za ostateczny cel edukacji środowiskowej uznawane jest wykreowanie miłości do przyrody i odpowiedzialności za nią.
Edukacja środowiskowa musi być oparta na rzetelnej informacji. Ma ona kształtować ludzi i ich ekologiczne sumienie. Przekazywanie wiedzy jest łatwiejsze niż kształtowanie właściwej postawy względem przyrody. Charakteryzując znaczenie odczuwania dla ochrony przyrody Jean Dorst napisał:” Człowiek posiada wystarczającą wiedzę obiektywnych przeżyć, żeby dążyć do zachowania dzikiej nienaruszalnej przyrody. Ale przyroda będzie ochraniana tylko w tym wypadku, kiedy ludzie, chociażby tylko w niewielkiej mierze pokochają ją dlatego, że jest ona piękna i dlatego, że nie mogą żyć bez jej uroku” (J. Dorst, 1987).
Jest wiele metod i form kształtowania świadomości ekologicznej dzieci. Niewątpliwie nauczanie i wychowanie dzieci w kontakcie z przyrodą jest jednym z najlepszych sposobów. Wycieczki, działalność praktyczna, kontakt ze sztuką poświęconą przyrodzie, gry dydaktyczne i dramatyczne, tworzenie zbiorów skarbów przyrodniczych, zwiedzanie wystaw przyrodniczych - to wszystko ma służyć kształtowaniu tejże świadomości. Najważniejsze jest jednak, aby to nauczyciel był pozytywnym przykładem właściwego stosunku do przyrody. To on powinien mniej nauczać, za to więcej dzielić się z dziećmi swoimi uczuciami, powinien być skierowany na dzieci, powinien wykorzystywać pytania, aby uaktywnić dzieci. W nich to bowiem cała nasza przyszłość.
LITERATURA
1.D. Cichy- „ Bezpieczeństwo ekologiczne”, Oficyna Wydawnicza Alma-Press, Warszawa 1993.
2.L. Domka-„Kryzys środowiska a edukacja dla ekorozwoju”
3.K. Górka, B. Poskrobko, W Radecki- Ochrona środowiska Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, PWE, Warszawa, 1991, s.61.
4.A. Sadowski - Struktura świadomości ekologicznej-materiały niepublikowane
5.K.Dubel - Edukacja ekologiczna w polskim systemie oświaty- synteza badań, „Człowiek i Przyroda”, 1991 nr2, s.23-33.
6.J. Dorst-„Siła życia”, PIW, Warszawa, 1987, s.194.
7.G. Dobrzański, B.M. Dobrzańska, D. Kiełczewski- Ochrona środowiska przyrodniczego, WEiŚ, Białystok, 1997.
8.K. Kruszewski-„Sztuka Nauczania Czynności Nauczyciela”, PWN, Warszawa, 1995.
OPERACYJNE CELE EDUKACJI ŚRODOWISKOWEJ
„...gdy nie jesteś pewien dokąd zmierzasz,
łatwo wylądujesz gdzieś indziej
i się nawet o tym nie dowiesz...”
/ R. Mager/
Powszechnie cele edukacji ekologicznej formułuje się w postaci ogólnej, jako kierunki dążeń pedagogicznych. Zakres tak sformułowanych celów bywa różny - od absolutnie ogólnych do bardziej zawężonych. Przykładami pierwszego sposobu formułowania mogą być określenia :
„ kształtowanie właściwego stosunku do środowiska”
„wyrażanie postawy ekologicznej”
„ kształtowanie świadomości ekologicznej”
„ uświadamianie roli człowieka w przekształcaniu przyrody”
Przykładami bardziej zawężonych sformułowań są takie:
„celem jest pomaganie uczniom w dochodzeniu do stwierdzenia, że wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za stan środowiska naturalnego”
„ celem jest zdobywanie przez uczniów bezpośrednich doświadczeń w kontakcie z lokalnym środowiskiem ( wycieczka do lasu, wycieczka na plac budowy, na wysypisko śmieci...).
Innym sposobem formułowania celów jest szczegółowe ich formułowanie wyrażone np. w postaci celów operacyjnych. Cele operacyjne oznaczają oczekiwanie, obserwowane zachowanie uczniów, które przyswoili sobie w toku zajęć, których nie przejawiali wcześniej. Typowe określenie celu operacyjnego rozpoczyna się słowami:
„na koniec ( lekcji, działu, bloku ) uczeń potrafi...”
Oto kilka celów operacyjnych odnoszących się do edukacji ekologicznej:
Uczeń wymienia nazwę planety na której istnieje życie
Uczeń wymienia nazwy planet Układu Słonecznego
Uczeń wymienia 5 gatunków roślin chronionych w Polsce
Uczeń wymienia 5 gatunków zwierząt chronionych na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego
Uczeń wyjaśnia pojęcia: ochrona przyrody, rośliny chronione, zwierzęta chronione, park narodowy
Uczeń potrafi uzasadnić celowość obchodów Dni Ziemi
Uczeń potrafi rozpoznać niewłaściwe przykłady zachowań człowieka w stosunku do środowiska
Uczeń wyjaśnia rolę człowieka w przekształcaniu przyrody na dowolnie wybranym przykładzie
Uczeń potrafi zilustrować graficznie lub plastycznie zmiany w środowisku przyrodniczym spowodowane działalnością człowieka.
Cele operacyjne nie mogą być analizowane w sposób nieuporządkowany, przypadkowy. Taksonomia ukazuje kierunek złożoności celów od prostych- odtwórczych do złożonych- twórczych. Najczęściej stosowanymi w Polsce taksonomiami celów są taksonomie B. Niemierki (1991) i trzech Bloomowskich dziedzin kształcenia: celów poznawczych, celów wychowawczych i celów nauczania praktycznego. Wszystkie podzielone są na dwa poziomy oraz cztery kategorie (A, B, C, D ).
Do stosowania praktyczną wydaje się być taksonomia celów edukacji środowiskowej proponowana przez J. Ochenduszko ( J. Ochenduszko, 1993).
C. EKOLOGICZNY STYL ŻYCIA |
|
C. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW |
|
C. SPRAWNOŚĆ I TWÓRCZOŚĆ PRAKTYCZNA |
|
|
|
|
|
B. REAGOWANIE PROEKOLOGICZNE |
|
B. WYJAŚNIANIE |
|
B.NAŚLADOWANIE CZYNNOŚCI |
|
|
|
|
|
A. ZAINTERESOWANIE ŚRODOWISKIEM |
|
A. ZAPAMIĘTYWANIE |
|
A. OBSERWACJE |
|
|
|
|
|
SFERA EMOCJONALNA |
|
SFERA WIEDZY |
|
SFERA UMIEJĘTNOŚCI PRAKTYCZNYCH |
CELE KSZTAŁCENIA ŚRODOWISKOWEGO |
||||
Taksonomie są zatem praktycznymi narzędziami dydaktycznego sterowania złożonymi, długoterminowymi czynnościami w kształceniu (Cz. S. Nosa, 1979). Stosowanie taksonomii może chronić edukację przed płyciznami kształcenia spotykanymi często w nowym szkolnictwie.
Odpowiedzialna i nowoczesna edukacja środowiskowa wymaga celów szczegółowych, realnych, odnoszących się do naszego życia codziennego. Cele operacyjne powinny zastąpić ( ale nie wyeliminować) oderwaną od życia i potrzeb pustobrzmiącą frazeologię celów ogólnych, pozornych i niezobowiązujących.
Bardzo wiele napisano już o roli nauczyciela w procesie nauczania - uczenia się. Ja jestem zdania, iż nauczyciel wraz z uczniem i rodzicami powinien stanowić swoistą triadę, wzajemnie przenikający się układ. Każdy z elementów tego swoistego trójkąta jest ważny i ma swoje zadanie do spełnienia. Ważnym zadaniem nauczyciela jest operacjonalizacja celów kształcenia. Operacjonalizacja czyli zamiana, uszczegółowienie dokonane w taki sposób, aby można było cele szczegółowe postawić przed uczniem przed każdą lekcji. Do jednej lekcji nauczyciel może wybrać (sformułować ) jeden cel, ale może ich być też kilka. Nauczyciel formułuje cele dla ucznia, a on je osiąga. Osiągnięcie celu jest małym codziennym sukcesem każdego z uczniów. Ale po to, aby te sukcesy wpisane były w pejzaż każdego uczniowskiego dnia, uczniowie muszą być świadomi tego, w jakim celu lekcja się odbywa, co nauczyciel chce im przekazać, czemu to spotkanie ma służyć. Jednakże, nauczyciel jako osoba sterująca całym procesem nauczania - uczenia się musi mieć na uwadze cel ogólny. Gdy tak się nie dzieje, nauczanie wypiera ze szkoły wychowanie, a „przerabianie materiału” wypiera rozwój uzdolnień poznawczych z nauczania (red. K.Kruszewski, 1995).
Myślę, iż każdy z nauczycieli niezależnie od poziomu nauczania powinien skoncentrować się na efektywności nauczania. Tu z pomocą przychodzi prosta teoria nauczania Davida Berliner a. Pisze on tak: „o efektywności decydują przede wszystkim:
czas, jaki nauczyciel zdoła przeznaczyć na nauczanie,
czas, jaki uczeń spędza na uczeniu się,
poczucie ucznia, że uczy się z powodzeniem,
odpowiednie tempo uczenia się,
strukturyzacja materiału nauczania,
kontrolowanie i poprawianie przez nauczyciela przebiegu uczenia się” (K. Kruszewski, 1995).
To poczucie ucznia, że uczy się z powodzeniem to nic innego jak świadomość celu i osiąganie go każdego dnia, na każdej lekcji.
LITERATURA
1.J. Ochenduszko-„Operacyjne cele edukacji ekologicznej”-„Edukacja ekologiczna
edukacja dla przyszłości”, Płock, 1997, s.11.
2.Cz.S. Nosa-Zarys syntezy taksonomii celów nauczania „Kwartalnik Pedagogiczny”,
1994,nr2.
3.B. Niemierko-„Między oceną szkolną a dydaktyką”, WSiP, Warszawa, 1991.
4.K. Kruszewski- „ Sztuka nauczania czynności nauczyciela”, PWN, Warszawa, 1995.