Szczególne cechy gospodarki rolnej i warunki jej rozwoju. Znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej

Ekonomika rolnictwa jest jedną z dyscyplin nauk ekonomicznych zajmującą się badaniem procesów gospodarczych zachodzących w rolniczym dziale gospodarki narodowej. Jest to więc dyscyplina branżowa, podobnie jak ekonomika przemysłu, handlu, transportu.

Przedmiotem ekonomiki rolnictwa są problemy oszczędnego gospodarowania zasobami, którymi dysponuje rolnictwo, w celu realizacji określonych zadań produkcyjnych. Ekonomika rolnictwa stara się odpowiedzieć na następujące pytania:

1. co produkować,

2. ile produkować,

3. jak produkować,

4. kiedy produkować (sezonowość rynkowa),

5. jak dzielić to, co wyprodukowano,

6. jak sprzedać to, co wyprodukowano.

Ekonomika i organizacja rolnictwa jest częścią składową nauk rolniczych. Wykorzystuje ona zdobycze ekonomiki społecznej, nauk przyrodniczych, technicznych oraz nauki o organizacji i zarządzaniu.

Rolnictwo jest jedną z najstarszych i podstawowych gałęzi produkcji materialnych, wykorzystującą siły przyrody dla wytwarzania produktów roślinnych oraz zwierzęcych. Przez siły przyrody rozumie się zarówno procesy biologiczne, jak i zachodzące w organizmach żywych (roślinnych i zwierzęcych), jak też glebę z jej składnikami odżywczymi, wodę, energię słoneczną, zmienność pór roku itd.. Rolnictwo może także przetwarzać swoją produkcję, traktując ją jako surowce do przerobu np. mleko na masło, ziarno na mąkę.

Rolnictwo w gospodarce narodowej spełnia wiele ważnych funkcji:

1. Tworzenie produktu krajowego brutto i dochodu narodowego. Historycznie rzecz ujmując, w miarę rozwoju gospodarczego państw udział rolnictwa w tworzeniu produktu krajowego i dochodu narodowego ulega zmniejszeniu. Na przykład w 1960 roku rolnictwo wytwarzało 23,3% produktu krajowego Polski, w 1970 roku było o 15,7%, a w1980 - 14,9%, zaś już w 1995 roku - 6,2%. Wynika to z szybkiego rozwoju pozarolniczych działów gospodarki narodowej, zwłaszcza przemysłu, a po roku 1990 usług. Tendencje pozmniejszania procentowego udziału rolnictwa w wytwarzaniu dochodu narodowego i produktu krajowego jest właściwa dla wszystkich krajów rozwijających się. W świecie istnieje zależność między poziomem wzrostu gospodarczego a udziałem rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. W państwach, w których procentowy udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego jest wysoki, ma miejsce niski dochód narodowy na jednego mieszkańca, np. Indie, Sudan, Kenia. I odwrotnie, w państwach o niskim udziale rolnictwa w dochodzie narodowym występuje wysoki dochód na głowę mieszkańca np. USA, Szwecja, Francja. W pierwszej grupie krajów udział rolnictwa w tworzeniu produktu krajowego brutto wynosi ponad 40%, w drugiej zaś znacznie poniżej 10%. Obserwuje się zatem proces zmniejszania się udziału rolnictwa w gospodarce narodowej.

2. Produkcja żywności dla społeczeństwa. Produkcja żywności uznawana jest za podstawowy cel rolnictwa, a w większości państw dąży się do uzyskania samowystarczalności w tym zakresie. Na ogół, poszczególne kraje charakteryzują się zróżnicowanymi warunkami glebowymi i klimatycznymi korzystnymi dla określonego rodzaju produkcji. Dlatego przyjęcie założenia samowystarczalności produkcji oznacza zdecydowanie się na wzrost kosztów produkcji żywności.

W ujęciu historycznym można zaobserwować zmianę struktury produkcji i spożycia. Coraz mniej żywności jest spożywanej w stanie nie przetworzonym lub mało przetworzonym, coraz więcej zaś w postaci uszlachetnionej. Na przykład w 1960 roku na 1 osobę w Polsce przypadało przeciętne spożycie 145 kg ziarna zbóż i ich przetworów, natomiast w 1994 roku 120 kg. W przypadku mięsa i jego przetworów spożycie w 1960 roku wynosiło 49,9 kg, a obecnie kształtuje się na poziomie około 75 kg.

3. Produkcja surowców dla innych gałęzi gospodarki narodowej. Rolnictwo dostarcza wielu ważnych surowców do przerobu. Dotyczy to nie tylko produktów przetwarzanych na żywność, ale i wielu innych, np. wełna, skóry, włókno lnu, rzepak.

4. Rynek zbytu dla pozarolniczych jednostek gospodarczych. W miarę rozwoju gospodarczego zwiększa się podział pracy między różnymi gałęziami gospodarki narodowej. Również rolnictwo przechodzi od samowystarczalności do wykorzystywania środków produkcji wyprodukowanych poza nim. Coraz większe znaczenie mają ciągniki, maszyny rolnicze, nawozy mineralne, pestycydy, pasze treściwe, paliwo, smary, części zamienne i wiele innych środków produkcji pochodzących spoza gospodarstwa.

5. Kształtowanie równowagi rynkowej. W gospodarce narodowej ważne jest nie tylko utrzymanie ogólnej równowagi na rynku, czyli przybliżonej wartości popytu na towary usługi, lecz także osiągnięcia równowagi na rynkach cząstkowych tj. w określonych grupach towarów. W Polsce przez dziesięciolecia szczególne znaczenie odgrywa równowaga na rynkach poszczególnych artykułów spożywczych, zwłaszcza mięsa. W warunkach otwartej gospodarki rynkowej znaczenie produkcji krajowej dla równowagi rynkowej maleje ze względu na możliwość zakupu brakujących towarów za granicą.

6. Rolnictwo jako uczestnik wymiany międzynarodowej. W miarę rozwoju gospodarczego na ogół udział rolnictwa w eksporcie maleje. W krajach zacofanych wynosi on ponad 50% wpływów z eksportu. W Polsce udział produktów rolnictwa w eksporcie w 1960 roku wynosił 14%, w 1980 9,1%, a obecnie nie przekracza 2,5%. Wartościowo wielkość eksportu i importu wzrasta, lecz szybciej następuje to w przypadku działalności pozarolniczej, niż rolniczej.

7. Rolnictwo jako źródło siły roboczej. Rolnictwo przez kilkadziesiąt lat było ważnym „dostarczycielem” siły roboczej dla przemysłu, budownictwa, czy innych działów gospodarki narodowej.

Rolnictwo jest także głównym źródłem siły roboczej dla zakładów produkcyjnych lub usługowych zlokalizowanych na terenach wiejskich. Ma to związek z tzw. wielofunkcyjnym rozwojem terenów wiejskich , czyli tworzeniem pozarolniczych miejsc pracy na wsi.

8. Akumulacyjna funkcja rolnictwa. Bezpośrednio po wojnie aż do lat siedemdziesiątych rolnictwo było traktowane jako źródło środków finansowych (tzw. wkład akumulacyjny) na rozwój przemysłu. Rolnicy musieli, bowiem po zaniżonych cenach sprzedawać produkty rolnicze w ramach tzw. dostaw obowiązkowych. Po tym okresie główny wkład akumulacyjny stanowią podatki. Należy także wspomnieć, że gospodarstwa rolnicze dokonują akumulacji wewnętrznej , służącej rozwojowi samych gospodarstw.

9. Funkcja związana z ochroną środowiska naturalnego

10. Funkcja związana z ochroną krajobrazu

11. Produkcja energii odnawialnej

Rolnictwo wchodzi w skład agrobiznesu, przez który rozumiemy wszystkie działania człowieka, które uczestniczą w wytwarzaniu finalnych produktów żywnościowych.

Rys. 1. System agrobiznesu i rodzaje więzi zespalających jego ogniwa

GOSPODARKA ŚWITOWA		GOSPODARSTWA DOMOWE		INFRASTRUKTURA GOSPODARCZA	INFRASTRUKTURA INSTYTUCJONALNA
							GASTRONOMIA
							HANDEL ŻYWNOŚCIĄ
							PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY
							RZEMIOSŁO SPOŻYWCZE
							PRODUKCJA I POZYSKIWANIE SUROWCÓW ŻYWNOŚCIOWYCH
							WYTWARZANIE ŚRODKÓW DO PRODUKCJI

stosunki wymiany i konkurencji

eksport i import

otoczenie agrobiznesu

stosunki kooperacji

stosunki wymiany i konkurencji

Współczesny system gospodarowania żywnością przedstawiono na rysunku 1. Charakterystyka tego systemu jest następująca:

• system skład się z siedmiu ogniw wzajemnie ze sobą powiązanych,

• każde ogniowo jest powiązane z gospodarką światową,

• pierwsze ogniwo wytwarza środki produkcji i usługi produkcyjne dla wszystkich innych ogniw,

• drugie ogniwo produkuje (rolnictwo, synteza chemiczna) i pozyskuje (z mórz, z lasów i jezior) surowce żywnościowe,

• trzecie i czwarte ogniwa przetwarzają surowce żywnościowe pochodzące ze wszystkich źródeł,

• piąte ogniwo handluje żywnością,

• szóste ogniwo przetwarza żywność w dojrzałe kulinarnie potrawy i sprzedaje je,

• siódme ogniwo przetwarza żywność w dojrzałe kulinarnie potrawy na użytek członków rodziny.

Ogniwa ze sobą powiązane są przepływami towarów, pieniądza i informacji. W systemie wszystkie ogniwa są jednakowo ważne, skoro o sprawności działania decyduje niezakłócone działanie wszystkich ogniw razem wziętych. Oznacza to, że nie ma systemie ogniwa szczególnie ważnego, zwłaszcza nie można za takowe uznawać rolnictwa. Każde z ogniw agrobiznesu wytwarza nakłady dla kolejnych ogniw, umożliwiając ich bezkolizyjne funkcjonowanie, a tym samym efektywne działanie całego systemu. Każde z ogniw agrobiznesu zakupuje zatem nakłady w ogniwie poprzednim i powiększa je o wartość dodaną, wytworzoną w tymże ogniwie. W miarę jak rozwija się agrobiznes, maleje wartość dodana w rolnictwie i rośnie wartość dodana w pozostałych ogniwach systemu. Przesuwanie miejsca wytwarzania wartości dodanej w obrębie systemu agrobiznesu zmienia jego strukturę.

Uwspółcześniona koncepcja agrobiznesu ułatwia zrozumienie przyszłego kierunku rozwoju gospodarki żywnościowej jako systemu. Rozwój ten będzie polegał na stałym zacieśnianiu związków między ogniwami tego systemu i coraz większej zależności efektów systemu od proporcjonalnego rozwoju jego ogniw oraz oszczędnego zużywania nakładów.

Do przeszłości należy zdominowanie gospodarki żywnościowej przez rolnictwo, skoro funkcją rolnictwa staje się wytwarzanie surowców żywnościowych, dostosowanych do wymagań przemysłu spożywczego, handlu i gastronomii, które to ogniwa - dzięki bezpośredniemu kontaktowi z rynkiem żywności - najlepiej znają potrzeby konsumentów.

Rolnictwo charakteryzuje się szczegółem cech jemu tylko właściwych, które odróżniają rolnictwo od pozostałych działów gospodarki narodowej. Na specyfikę procesów produkcyjnych w rolnictwie składa się wiele elementów, ale warto wymienić najważniejsze:

1. Produkcja rolnicza nie jest tworzona przez rolnika. Lecz powstaje w żywych organizmach roślinnych i zwierzęcych. Rolnik w sensie dosłownym sam nie produkuje, lecz jedynie tworzy warunki do produkcji dla roślin i zwierząt.

2. Występuje wysoki stopień uzależnienia produkcji od warunków przyrodniczych i od biologicznych właściwości organizmów żywych, ze względu na to rolnik może uzyskać efekty produkcyjne dalekie od zamierzonych. Inna sytuacja występuje w przemyśl, gdzie z góry można określić, że z określonych nakładów powstaje też ściśle określona ilość produktów. W produkcji rolniczej działa też prawo malejących przychodów z ziemi, zgodnie z którym, przy zwiększeniu poziomu nakładów na określoną produkcję jej wzrost nie jest proporcjonalny, lecz rośnie wolniej niż nakłady.

3. Znaczna część procesów produkcyjnych przebiega pod gołym niebem, a więc przebieg procesu produkcyjnego jest silnie uzależniony od czynników przyrodniczo-klimatycznych, aniżeli w innych działalnościach pozarolniczych

4. Produkcja rolnicza jest stale narażona na niszczenie przez różnego rodzaju agrofagi. Rolnik musi więc stale zapobiegać powstawaniu lub zwalczać chwasty, szkodniki, pasożyty itd. Powoduje to wzrost pracochłonności i ją podraża.

5. Brak możliwości elastycznego regulowania procesu produkcji oraz długi cykl produkcyjny. Prowadzi to do długotrwałego zaangażowania środków finansowych w daną działalność. Ponadto wraz z wydłużeniem cyklu produkcyjnego wzrasta ryzyko osiągania zaplanowanych wydajności i cen zbytu, co bezpośrednio wpływa na rentowność zaangażowanego kapitału,

6. Znaczna część produkcji rolniczej ma charakter cykliczny. Dotyczy to zwłaszcza produkcji roślinnej. W związku z sezonowością produkcji istnieje też sezonowość pracy. Może dochodzić do tzw. spiętrzeń prac

7. Rolnictwo jest w znacznej mierze producentem surowców do własnej produkcji. Dotyczy to zwłaszcza nasion i sadzeniaków, pasz własnych, zwierząt do odchowu, ściółki. W gospodarstwach rolniczych, zwłaszcza małych występuje proces samozaopatrzenia, czyli wykorzystania produktów z własnego gospodarstwa w żywieniu rolnika i jego rodziny.

8. W wielu działalnościach rolniczych istnieje zjawisko produkcji sprzężonej, czyli równoległego uzyskiwania dwóch lub więcej produktów w jednym procesie produkcyjnym. Na przykład: żywiec wołowy i obornik, owce żywiec, mleko i obornik.

9. Specyfika rolnictwa związana jest też z czynnikami produkcji. Ziemia w rolnictwie spełnia dwie funkcje: jest miejscem produkcji i środkiem produkcji. Poza rolnictwem ziemia z reguły jest tylko miejscem produkcji. W rolnictwie, dodatkowo ziemia jest podstawowym środkiem produkcji, skomplikowanym środowiskiem życia roślin i zwierząt. W skali masowej ziemia ma charakter niezastąpionego środka produkcji w rolnictwie. W przemyśle jakość ziemi, na które zbudowano fabrykę ma niewielkie znaczenie. Znaczna zmienność prac oraz krótki okres ich wykonywania wywołują konieczność utrzymywania licznego parku maszynowego nie wykorzystywanego przez cały rok, wywołuje to znaczne zapotrzebowanie na środki finansowe. Przestrzenny charakter produkcji rolniczej powoduje, że maszyny pracują w ruchu podlegają działaniu niekorzystnych warunków środowiska przyrodniczego, co stawia wobec maszyn i narzędzi wysokie wymagania i sprawia, że są drogie.

10. W gospodarstwie rolniczym wielu surowców nie można kupić na bieżąco, wg potrzeb. Dotyczy to zwłaszcza pasz i materiału siewnego. Muszą być one długo przechowywane, co oznacza wysokie obciążenie ich finansów zapasami.

FUNKCJONOWANIE NIEKTÓRYCH PRAW EKONOMICZNYCH W ROLNICTWIE

W życiu gospodarczym kraju działają określone prawa ekonomiczne, z których wynikają reguły gospodarowania i podejmowania decyzji produkcyjnych

Prawo zmniejszających się przychodów z rolnictwa

Turgot (1727-1781) francuski ekonomista, głosił, że w rolnictwie każdy następny nakład przynosi mniejszy efekt w stosunku do poprzedniego. Stąd prawo to nazwane jest również prawem zmniejszającej się efektywności nakładów w rolnictwie.

Przykładem działania tego prawa w warunkach statycznych może być zmniejszająca się efektywność nawożenia mineralnego zbóż, która maleje wraz ze wzrostem dawki nawozów NPK na 1 ha, a więc zgodnie z prawem zmniejszającej się efektywności dodatkowych nakładów.

Prawo to jednak działa tylko w warunkach statycznych, tj. wtedy, gdy jeden rodzaj nakładu rośnie, a inne pozostają bez zmian. Prawo to przestaje działać, jeśli rozpatruje się je w ujęciu dynamicznym(historycznie) w długim okresie czasu. Pojawiają się bowiem inne technologie, techniki, postęp biologiczny. W warunkach dynamicznych w rolnictwie rządzi „prawo wzrostu efektywności nakładów”.

Prawo substytucji czynników produkcji.

Francuski ekonomista Say (1767-1832) sformułował teorię czynników produkcji. Wyróżnił trzy czynniki: ziemia, praca i kapitał.

Substytucja to wzajemna lub jednostronna zastępowalność nakładów w procesie produkcji i produktów fazie konsumpcji. Zastępować można jeden czynnik innym czynnikiem lub wiele dóbr innymi dobrami. W praktycznym gospodarowaniu należy przestrzegać zasady, ażeby nakłady mnie efektywne zastępować nakładami bardziej efektywnymi, produkty droższe produktami tańszymi, pod warunkiem, że zostanie utrzymany dotychczasowy poziom produkcji. Możliwość substytucji rodzi konkurencję między nakładami i produktami.

Prawo Engla

Niemiecki statystyk Engel (1821-1896) sformułował prawo konsumpcji, nazwane później prawem Engla: „w miarę wzrostu dochodów pieniężnych rodziny udział procentowy wydatków na żywność ulega zmniejszeniu”. Większe dochody powodują wzrost wydatków na ochronę zdrowia, rozrywki, higienę itp. Dotyczy to też całych społeczeństw jak np. USA, gdzie ludność wydaję około 12% swoich dochodów, natomiast w Polsce ponad 30%.

Prawo Kinga o kształtowaniu się elastyczności podaży w rolnictweie

Angielski statystyk udowodnił, że przy wzroście zbioru zbóż cena spada szybciej niż rośnie zbiór, natomiast przy spadku produkcji zbóż wzrost cen jest szybszy niż spadek zbiorów.

Prawidłowość ustaloną przez Kinga nazywamy dziś rozwarciem nożyc cen między podażą, a popytem w produkcji zbóż.

Groźnym zjawiskiem dla rolnictwa jest rozwarcie nożyc cen między cenami na produkty rolne a cenami środków produkcji na potrzeby rolnictwa.

---