Cechy książki XV wiecznej i jej budowa.
Na przełomie XIV i XV w. w Europie pojawił się druk ksylograficzny (gr. ksylon — drewno, grapho — piszę). Techniką tą, polegającą na odbijaniu całostronicowych tekstów wyciętych w deseczkach, początkowo odbijano krótkie teksty. Następnym krokiem było zestawianie kilku kart, co dawało możliwość uzyskiwania dłuższych ciągów obrazowych lub tekstowych. Z kilku lub kilkunastu kart (najwyżej do 40) zestawiano bloki książek, dla których przyjęły się nazwy drzeworytowych, ksylograficznych lub blokowych. Książki takie produkowano, prawdopodobnie w znacznych ilościach, od lat trzydziestych XV wieku do początku wieku XVI. Do czasów współczesnych dochowały się tylko 33 dzieła w 100 wydaniach, co stanowi zapewne nikły procent produkcji. Techniką ksylograficzną powielano najbardziej poszukiwane pozycje: elementarze, skróty Biblii, literaturę moralistyczną itp., które uległy szybkiemu zaczytaniu. Technika ta została zastąpiona dzięki wynalazkowi Gutenberga.
Produkcja książki drukowanej spowodowała wyparcie pergaminu, który od tej pory wykorzystywany był jedynie do tłoczenia egzemplarzy luksusowych. Zastąpiony został przez papier. Arkusz papieru złamany na raz dawał format folio (2o), złamany dwukrotnie - quarto (4o), trzykrotnie - octavo (8o), czterokrotnie - sedecimo (16o). Od lat siedemdziesiątych XV w. składki otrzymywały oznakowania zwane sygnaturami, składające się z symboli literowych i cyfrowych. Pierwsza karta początkowej składki oznaczana była sygnaturą A1, następna strona A2, następna zaś składka miała sygnaturę B i kolejno dodawane cyfry. Sygnaturami znakowano tylko pierwszą połowę kart w składce oraz jedną kartę drugiej połowy. Na końcu książki umieszczano rejestr składek, brzmiący po łacinie registrum foliorum. Sygnowanie składek było spełniło ważną rolę, gdyż książki do introligatora trafiały nie oprawione i nie pozszywane co skutkowało często pomieszaniem składek. Sygnatury z registrem pozwalały na szybkie porządkowanie oraz zorientowanie się czy książka jest kompletna.
Inkunabuły - najwcześniejsze druki powstałe od momentu wynalezienia mechanicznego odlewu czcionki do roku 1500r., nazwa pochodzi od łacińskich słów cunabula lub incunabula co oznacza „kołyska”, została ona po raz pierwszy użyta przez Bernarda von Mallincrodta w rozprawie De ortu et progressu artis typographicae z roku 1639; wygląd inkunabuł zewnętrzny (układ kolumn, krój czcionek) naśladował książki rękopiśmiennicze.
Cechy:
Pierwsze druki nie posiadały karty tytułowej a jedynie kolofon znajdujący się na końcu książki. Karta tytułowa pojawiła się w latach 80-tych XV w. w Niemczech i w Holandii.
Zaczynały się zwrotem Incipit liber…, tzn. Zaczyna się książka… a kończyły Explicite liber… - Kończy się książka… po czym podawano tytuł książki (drukowany pojawił się po raz pierwszy w zielniku Schoffera z roku 1484), nazwisko autora, drukarza, miejsce i czas druku.
Występowały kustosze i sygnatury oznaczające kolejność składek.
Kompozycja strony początkowo przypomniała tą z ksiąg rękopismiennych: dzieła liturgiczne i Biblia mały układ dwuszpaltowy, dzieła świeckie - jednoszpaltowy.
Tekst wymagający objaśnień umieszczano w małych odcinkach na środku stronicy i otaczano go komentarzem.
Występowały liczne skróty stosowne na wzór ksiąg rękopiśmienniczych (w których to przyspieszały pisanie oraz sprzyjały zaoszczędzaniu miejsca na cennym materiale piśmiennym) oraz tzw. ligatury, czyli połączenia w jednej czcionce dwóch liter, np. e+t w et (&)
Graficzne techniki ilustracyjne: malarstwo miniaturowe malowane farbami roślinnymi i złotem w luksusowych książkach, marginalne floratury oraz drzeworyty wycinane w drewnie miękkim lub o zwartych słojach, smarowne farbą i odciskane w prasie (dawały ilustrację konturową z dużą ilością białego tła, które czasami ręcznie kolorowano).
Inicjały, tytuły i zdobniki również wrysowywane były w tekst ręcznie przez iluminatorów.
W późniejszym okresie występował sygnet drukarski - nowy element dekoracyjny (znak rodzinny drukarza albo symbol własnościowy).
Oprawy ze skór: cielęcych, świńskich, baranich, koźlich, sarnich.
Często zawierały ekslibrisy - małe, ozdobne karteczki z napisem „Ex libris”, naklejanych na wewnętrznych stronach okładek, będących znakami własnościowymi, określającymi przynależność książki do konkretnej osoby lub biblioteki
Różnorodna czcionka typograficzna - rytownicy wzorowali się na dukcie ręcznym współcześnie używanych typów pisma.
Ustalone wzory pism w druku:
Tekstura - monumentalne pismo gotyckie stosowane do ksiąg kultu religijnego: mszałów, psałterzy, Biblii.
Rotunda - pismo gotyckie o formach zaokrąglonych, szczególnie w łukach górnych i dolnych, przy zachowaniu kresek pionowych.
Szwabacha - dość szeroka czcionka ze złagodzonymi załamaniami przerobione i udoskonalone przez Schoffera.
Fraktura - pismo utrzymane w charakterze gotyckim przy silnym zaokrągleniu liter a, b, d, p, v i w, użyte po praz pierwszy w drukarni Schonspergera.
Występowanie antykwy od poł. wieku XV - pisma opartego na alfabecie łacińskim
Mediewal - antykwa oparta na piśmie capitalis quadrata, piśmie majuskułowym, do którego dodano minuskuły co zaowocowało usunięciem z pisma wpływów gotyckich
Aldina cursiva (cancellaresca) - używana do druków starorzymskich - kursywa wzorowana na rękopisach kancelarii papieskiej
XV/XVI Aldus Manutius wprowadził stale oznaczanie numeracji stronic. Zbędny stał więc się rejestr (wykaz składek), który stopniowo przekształcił się w spis treści.
Na podstawie:
J. Kuglin Poligrafia książki
B. Szyndler I książki mają swoją historię