10.11.2011
Wybrane koncepcje teoretyczne wyjaśniające niedostosowanie społeczne. Geneza niedostosowania społecznego. Młodzież a ryzyko i zagrożenie. (symptomy, wyjaśnienia teoretyczne, zagrożona młodzież)
Niedostosowanie społeczne jest terminem stosunkowo nieostrym, mało precyzyjnym, choć zyskującym znaczną popularność i zastosowanie w różnych dyscyplinach, stanowi formę skrótu myślowego.
Właściwe pytanie brzmi nie czy tylko jak jednostka jest społecznie dostosowana (za Pytką)
Grupy kryteriów niedostosowana:
różne grupy kryteriów na postawie których możemy wnioskować jak dalece jednostka jest dostosowana
Biologiczne
Medyczne
Psychologiczne
Interakcyjne
Statystyczne
Społeczne
Pedagogiczne
Trzy płaszczyzny interpretacji tego terminu: (w nawiązaniu do Czapówa i Pytki)
psychologiczna
etiologiczna
behawioralna
Niedostosowanie społeczne należy dość szeroko…
W literaturze naukowej brak jest zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty niedostosowania społecznego lecz także rodzaju i liczby jego przejawów (objawów, symptomów)
Objawy niedostosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych - dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej, ucznia w szkole.
Często są określone one mianem zaburzeń w zachowaniu.
Liczba najczęściej wymienianych symptomów niedostosowania (3-15)
Lesław Pytka:
notoryczne kłamstwa
wagary
rozmaite formy agresji antyspołecznej także z autoagresją
niekonwencjonalne zachowania seksualne
kradzieże
ucieczki z domów
alkoholizowanie się
O. Lipkowski:
Konflikt z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami (dość łatwo orientujemy się ze typologia ta odnosi się w dużej mierze do sytuacji ucznia w szkole)
Zaburzenia koncentracji uwagi
Nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły
Lękliwość
Lenistwo szkolne
Notoryczne kłamstwa
Werbalna agresja (wulgarność)
M.Grzegorzewska:
Zaburzenie wybitne w procesach emocjonalnych
Tendencje społecznie negatywne
Odwrócenie zainteresować do tzw. złych czynów
Cynizm i brawura w tym względzie
Nieżyczliwy stosunek do człowieka
Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji i brak wiary w możliwość tego
Sugestywność
Brak hamulców, krytycyzmu
Życie chwila, przygodą, awanturą
Niechęć do pracy i nauki
Wyłamywanie się (wykłamywanie się) , zrzucanie winy
Stałe konflikty z otoczeniem najczęściej na tle stosunku do człowieka, cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedniego stosunku do własnych czynów.
Nieumiejętność zżycia się z grupą
Dla potrzeb naszych rozważań przyjmiemy, że do głównych przejawów niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży zaliczamy następujące zachowania:
Nagminne wagary
Ucieczki z domu
Agresja, bójki, czyny godzące w życie, zdrowie i godność innego człowieka
Stosowanie różnych form przemocy/ uczestnictwo w zdarzeniach przemocowych
Prostytucja i inne niekonwencjonalne zachowania seksualne, zboczenia, sadyzm, stręczycielstwo, kazirodztwo, podglądactwo, wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego
Notoryczne kłamstwa
Zamachy samobójcze lub samobójstwa
Kradzieże, włamania, oszustwa
Odurzanie się i uzależnianie, narkomania, lekomania
Nadużywania alkoholu, alkoholizm
Włóczęgostwo, żebractwo
Wandalizm, niszczenie mienia
Kryteria niedostosowania
Wyjaśnienia biologiczne : niedostosowanie społeczne koncentruje się na próbach powiązania występowania zachowań o charakterze aspołecznym z właściwościami organicznymi jednostki.
Koncepcje kryminalistyczne: które powszechnie uznaje się za przedawnione, zweryfikowane.
Teorie antropologiczne: które próbowały wiązać anomalie zachowawcze z anomaliami cielesnymi jednostek ludzkich.
Modne w XIX wieku poglądy frenologiczne doszukujące się związku między intelektualnymi, moralnymi i psychicznymi właściwościami ludzi a budową mózgu (kory mózgowej kora mózgowa była podzielona na odrębne ośrodki, z których każdy zapewniał fizykalne podstawy zjawisk psychicznych) Twórca frenologii Franz Joset Gall
Rozwinięcie tych pomysłów doprowadziło do zastosowania w odniesieniu do rozważań nad właściwościami ludzkimi tzw. kraniometrii (czaszka) słynnych z późniejszych „badań:” nad rasami pomiarów czaszki.
Niejako dalszym rozwojem tego myślenia była tzw antropologia kryminalna, Cesare Lombroso (1835-1909)
Przestępcy:
- osoba uznana za biologicznie niedorozwiniętą posiadali fizyczność ludzi pierwotnych.
- mordercy odznaczają się objętością żuchwy, wydatnymi policzkami, włosami czarnymi i gęstymi.
- gwałtownicy - długie ręce
- gwałciciele - krótkie ręce, wąskie czoło, często blondyni
- oszuści - z dużymi żuchwami, twarz blada z niedowładem
Prócz przestępców wrodzonych, u 40% skazanych Lombroso dostrzegał przestępców nałogowych działających pod wpływem afektu oraz przestępców przypadkowych (pseudo przestępców)
Pewne założenia tych koncepcji podjęte zostały przez nurty genetyczne i organiczne.
Wyjaśnienia genetyczne: ich rola w wyjaśnieniu zachowań antyspołecznych wydaje się w ostatnim czasie wzrastać. Początkowo rozważania o możliwościach dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych bazowały na badaniach genealogicznych i ich wyniki (koniec XIX w, pierwsza połowa XX w) wywołały poruszenie oraz znaczny rezonans społeczny.
Badania rodziny Klikilli (czyli dobry i zły) autor tych badań próbował udowodnić, ze niewłaściwe związki mogą prowadzić do powstania mniej wartościowych gałęzi rodziny. Inteligencja i zdrowie psychiczne, moralność(?) muszą być w jakimś stopniu dziedziczone. Henry Goddard postulował odizolowanie upośledzonych umysłowo i uniemożliwienie im prokreacji. (ustalenia tych badań były wielokrotnie krytykowane)
Inteligencja, zdrowie psychiczne a nawet moralność (nie mam tego )
Bliźnięta jednojajowe dzielą zasadniczo ten sam materiał genetyczny natomiast geny bliźniąt dwujajowych są jednakowe w niemal 50%.
Współczynnik zgodności pod względem skłonności przestępczych jest istotnie wyższy pomiędzy bliźniętami jednojajowymi. Potwierdza to znany wpływ czynnika genetycznego na zachowania przestępcze.
Cytowane wyniki potwierdzają istnienie powiązań miedzy skłonnościami do zachowań aspołecznych, a genami (dalej nie mamy)
Cechy dziedziczne w wyższym stopniu odpowiedzialne są za zachowania u ludzi dorosłych niż dzieci, wśród których znaczną rolę odgrywają wciąż czynniki środowiskowe.
Potwierdzenie referowanych spostrzeżen były analizy częstotliwości. Jak często synowie stają się przestępcami.
Badania zasadniczo potwierdzają uczestnictwo czynników genetycznych w kształtowaniu się aspołecznych form zachowań.
Inne typy teorii, które mogą być dyskutowane w tym kontekście to koncepcje:
Odwołujące się do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (OUN)
Związanych za zaburzeniami biochemicznymi czy hormonalnymi
Konrad Lorenz
Koncepcja wyjaśniające zachowania o charakterze agresywno etiologicznym postrzegające pewne formy zachowań ludzkich jako (pozwierzęce) formy postępowania zwiększające prawdopodobieństwo i przetrwanie gatunku oraz przeżycia jednostki. To narzędzie przystosowania jest również odpowiedzialne za przemocowe oraz częściowo aspołeczne aktywności ludzi.
Koncepcje psychologiczne: zasadniczo koncentrują się na właściwościach/ zaburzeniach osobowościowych (choć nie są zgodne w doszukiwaniu się ich źródeł) podkreślając znaczenie stanów psychicznych dla pojawiania/rozwoju zachowań o charakterze aspołecznym. Do najczęściej wskazywanych nurtów wyjaśniających dewiacje należy podejście behawiorystyczne, psychoanalityczne, psychodynamiczne, humanistyczne, poznawcze.
Behawioryzm - perspektywa teoretyczna koncentrująca się jednoznacznie na obserwowanych zachowaniach oraz ich ewentualnych zmianach które podlegają społecznej ocenie. Można założy, ze behawioryzm stawia sobie za cel wyjaśnienie, przewidywanie i modyfikowanie zachowań przez ustalenie uprzednio związków przyczynowo - skutkowych między docierającymi do jednostki bodźcami, a reakcją na nie.
Założenia behawioryzmu:
Zachowania mają charakter wyuczony, uczenie przebiega wg zasad warunkowania (instrumentalnego, klasycznego, modelowania społecznego
Zachowanie człowieka jest wynikową wyposażenie genetycznego oraz stanów środowiska (fizycznego, społecznego)
Człowiek poprzez swoje zachowania także wpływa na środowisko
Środowisko jest układem aktywnym, podlega zmianom
Stany (zewnętrzne czy wewnętrzne) człowieka nie mają pierwszoplanowego wpływu na ludzkie reakcje i zachowania
stany wewnętrzne człowieka
środowisko społeczne może dowolnie sterować zachowaniami człowieka za pomocą specjalnych technik
człowiek nabywa określone umiejętności przez zastosowanie wzmocnień pozytywnych i negatywnych (nagród i kar)
zachowanie nakierowane jest zawsze na osiągnięcie korzyści lub uniknięcie straty
kontrola zachowania dokonuje się przez osiągane konsekwencje
Struktura osobowości w tym ujęciu to zorganizowana struktura popędów i nawyków oraz sposobów zachowania zapewniające jednostce specyficzne przystosowanie do środowiska.
Koncepcje uczenia się…
Uczenie się może być w tym kontekście procesem względzie stałej zmiany indywidualnych dyspozycji (wiedza, postawy, umiejętności, formy zachowania) w wyniku doświadczeń lub ćwiczeń.
Dewiacje, przestępstwa, zachowania aspołeczne, zaburzenia w zachowaniu postrzegane są w tym obszarze teoretycznym jako formy zachowań społecznych, które zostają nabyte i podtrzymane w procesie uczenia się.
Uczymy się nie tylko zachowań lecz także motywacji, neutralizacji winy, popędów, nawyków. Tak jak środowisko doprowadza do wyćwiczenia określonych zachowań, tak może ono wpływać na ich wyeliminowanie.
4 znane psychologiczne koncepcje uczenia się:
warunkowanie klasyczne(reaktywne)
warunkowanie instrumentalne
uczenie się na przykładach
uczenie kognitywne (społeczno-poznawcze)
Założenia że zachowania dewiacyjne, aspołeczne nie są determinowane przez dyspozycje genetyczne bazują na procesach uczenia, podkreśla się, ze problem ten nie jest indywidualny lecz w dużej mierze uwarunkowanych społecznie
Jednocześnie co szczególnie istotne, zwraca się przeciw deterministycznemu postrzeganiu zachowań postaw agresywnych , podkreśla możliwość pozytywnego oddziaływania na nie, ale również wzmocnienie.
Koncepcje socjologiczne: wspólne dla tego typu kierunku rozważań jest koncentrowanie się na znaczeniu struktur społecznych względnie przeobrażeń w nich zachodzących dla powstania zjawisk niedostosowania społecznego. Proces tworzenia się zaburzeń zachowań zachodzi w prawdzie w jednostce jednak decydujący wpływ na ich powstanie, manifestacje oraz utrwalenie mają uwarunkowania w środowisku społecznym (rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze)
Anomia Durkheim/ Merton
- pojęcie anomii wprowadzone zostało przez francuskiego socjologa E. Durkheima
- oznacza stan braku norm i reguł, jest stanem społecznym w którym świadomość społeczna jest osłabiona ale cele działań stają się niejako……
Wytworzenie się anomicznych struktur determinuje częstość zachowań aspołecznych i jest właściwością współczesnych społeczeństw. Pierwotne założenia koncepcji odniosły się do samobójców by przez interpretatorów zostać rozszerzone na inne sytuacje zachowań dewiacyjnych. Struktury kulturowe to cele do osiągnięcia to jest to do czego powinni dążyć członkowie społeczeństwa (wykształcenie, pozycje, normy, konsumpcja)
Rozbieżność pomiędzy wymienionymi obszarami (niemożność osiągnięcia społecznie uznanych celów przez społecznie akceptowalne środki) są kompensowane przez różne (indywidualne) formy adaptacyjne.
5wzorców reakcji Merona
konformizm - dopasowanie się do stanu; efekt: społeczne akceptowane postawy i zachowania; manifestowane wymagania
eskapizm - wycofanie się za społeczeństwa; ani cele ani środki nie zostają zaakceptowane przez jednostkę
rytualizm - rezygnacja z celów przy akceptacji środków które zostają nadmiernie wyeksponowane
rebelia - całkowite odrzucenie systemu środków i społecznych celów przy jednoczesnym zastąpieniu ich nowymi innymi
innowacja - próba osiągnięcia zaakceptowanych celów; jednostka poszukuje innych środków do realizacji tych celów
Teoria etykietowania:
Zjawisko szkolnej przemocy w koncepcji etykietowania odchodzi się od etiologicznej orientacji przyczynowo-skutkowej.
Głównym zainteresowaniem analiz nie są zatem przyczyny zachowan dewiacyjnych lecz społeczne procesy reaktywne a więc definiowanie kogoś przez postrzeganie czy odbiór jego zachowań.
Aspołeczne formy zachowań nie są postrzegane jako efekt kulturowych, społecznych czy osobowościowych czynników wpływu lecz wynik procesów interakcyjnych.
Lenert rozróżnienie pomiędzy dewiacją wtórną i dewiacją pierwotną (1951)
Kontynuator pracy Lemerta Howard Becker „dewiacja nie wynika z jakości popełnionego …
W 1963 w zbiorze esejów Outsiders stwierdza:
…dewiacja nie wynika z jakości popełnionego przez osobę czynu, lecz jest raczej konsekwencją zastosowania reguł i sankcji wobec sprawy. Dewiantem jest ten, do kogo udało się z powodzeniem przypiąć stosowną etykietę, zachowania są zachowaniami które jako takie zostaną zdefiniowane.
Społeczna użyteczność dewiacji
Nurt rozważań zapoczątkowany przez K.T Eriksona
Dewiacja może być postrzegana jako przydatna w wyznaczaniu i podtrzymywaniu granic społeczności w przestrzeni kulturowej
Jako centralny argument zapotrzebowania społecznego na dewiacje uchodzą dane o wysokiej stabilności poziomu dewiacji
Takie postrzeganie dewiacji pełni szczególną rolę w odniesieniu do młodzieży która od zawsze konfrontowana jest z zarzutami stanowienia zagrożenia (bycia zagrożonym)
Zagrożona młodzież
Wychowawcy (pedagodzy) używają chętnie pojęcia zagrożenia/ryzyka do wskazania młodzieży zagrożonej wypadnięciem z systemu edukacji lub też młodzieży nie przyswajającej sobie podstawowych umiejętności, kompetencji niezbędnych do samodzielnego radzenia sobie po skończeniu szkoły
Zagrożenia/ryzyko
Zespół mechanizmu przyczynowo-skutkowego przypuszczalnie narażających dzieci i młodzież na negatywne zdarzenia w przyszłości.
Zagrożenie lub ryzyko oznacza układ złożonej dynamiki przyczynowo skutkowej, która stawia konkretne dziecko lub nastolatka w niebezpieczeństwie z uwagi na przyszłe negatywne wyniki. Zagrożenie oznacza sytuację która nie koniecznie jest sytuacją aktualną(…) lecz którą można przewidywać w wypadku braku interwencji.
Tym samym myślenie w kategoriach zagrożenia i ryzyka rozszerza naszą perspektywę refleksji nad profilaktyką, nakazując wyjście poza zachowania manifestowane, lecz zakładając potrzebę wczesnych oddziaływań profilaktycznych w stosunku do samych uwarunkowań niedostosowania społecznego.
Zachowania ryzykowne
Do najważniejszych ryzykownych zachowań dzieci i młodzieży zalicza się:
stosowanie diet przez nastolatków
ucieczki z domu
porzucenie nauki
zachowania agresywne i przestępcze
wczesna aktywność seksualna
używanie innych środków psychoaktywnych
używanie alkoholu
palenie tytoniu
Zachowania te występują także u dorosłych. Jednak to u młodzieży negatywne konsekwencje ryzykownych zachowań są poważniejsze i występują szybciej z powodu nie zakończonego jeszcze rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego.
Faza młodzieńcza (w ujęciu rozwojowym) jest tym okresem życia w którym występuje podwyższona skłonność do przejawiania różnego rodzaju zachowań ryzykownych.