W. S. REYMONT „CHŁOPI”
GENEZA.
Na powstanie chłopów wpłynęło kilka czynników:
Proces unarodowienia chłopów polskich, rozpoczęty w II połowie XIX wieku. Chłop zaczyna być pełnoprawnym obywatelem, biorąc współodpowiedzialność za losy narodu. Poprzedzone to zostało dwoma tragicznymi wydarzeniami, które uświadomiły społeczeństwu cierpienie
i ucisk chłopów: rabacja galicyjska (1846) oraz powstanie styczniowe (1864; chłopi pozostali obojętni na mobilizację zbrojną i mocno przyczynili się do upadku powstania).
Środowisko rodzinne pisarza - dzieciństwo spędził na wsi, gdzie związał się
z mieszkańcami, którzy wywarli na nim niezwykłe wrażenie i na zawsze już pozostał im wierny.
Reymont rozpoczął karierę wśród pisarzy, związanych z „Głosem”, gdzie sprawy wsi, chłopa i kultury ludowej zajmowały miejsce pierwszorzędne,
a także istniało przekonanie, że tylko chłopi mogą uratować kraj przed zagładą.
Fascynacja sprawą chłopską znalazła odbicie we wcześniejszych nowelach Reymonta: Śmierć, Zawierucha, Suka, Tomek Baran, Sprawiedliwie. Przede wszystkim ostatnia pozycja stanowi wprowadzenie w problematykę Chłopów, niejako próbę generalną przed napisanie „chłopskiej epopei”.
Lektura Ziemi E. Zoli (Chłopi rozgrywają się w tym samym miejscu akcji) -
tak podaje sam autor w jednym ze swoich artykułów. Zostało to jednak zakwestionowane przez badaczy: Reymont nie mógł mieć styczności
z tłumaczeniem polskim Zoli, ponieważ wtedy jeszcze się nie ukazało, natomiast w oryginale nie był w stanie go przeczytać, nie znał bowiem francuskiego. Możliwe jest jedynie, że znał treść dzieła Zoli
z opowiadań ludzi.
PRACA NA CHŁOPAMI.
Tetralogia powstała przez dziesięć lat (1897 - 1908):
- jesień została ukończona w 1902 r.
- zima - skończona późną jesienią 1902
- wiosna powstawała w latach 1903-1905
- lato - prawdopodobnie pomiędzy 1906-1907
Dzieło drukował „Tygodnik Ilustrowany”, pomimo dużego oporu i krytyki ze strony odbiorców.
ŚWIAT PRZEDSTAWIONY.
Sam tytuł jest zaskoczeniem i awangardą dla ówczesnych odbiorców, nikt wcześniej bowiem nie podjął tak bezpośrednio tematu chłopstwa.
Reymont kreuje 90 bohaterów, na planie pierwszym umieszczając 20-osobową grupę ludzi z Lipiec - rodzinę Borynów.
Lipce reprezentują każdą wioskę polską, są uniwersalne, symboliczne. Przedstawiają problemy, z którymi borykają się mieszkańcy wszystkich wsi polskich. Tak samo rodzina Borynów mogłaby być każdą chłopską rodziną. Stanowi w powieści jedynie pewien określony model zachowań i problemów.
Czas akcji - początek lat 80. XIX wieku, przełom roku 1883/84 (świadczy
o tym choćby fakt powrotu parobka Borynów - Pietrka, który zaciągnął się do wojska z początkiem wojny rosyjsko-tureckiej w 1887 i służył 5 lat).
Zostaje ukazana cała społeczność wiejska, od najbogatszych po najbiedniejszych (żebraków).
Głównym wątkiem powieści jest historia nieszczęśliwego małżeństwa Macieja Boryny z Jagną Paczesiówną. Dopełniają go motywy miłości Macieja, Antka
i Jagny, które tworzą równocześnie wymiar tragiczny dzieła.
Rytm powieści jest wyznaczany przez kalendarz natury (pory roku), kościelny, obyczajowy (obrzędy, związane z poszczególnymi świętami) oraz rytm życia ludzkiego (śmierć jako naturalny element egzystencji).
I i II tom prezentują postać typowego chłopa polskiego (w tej roli Maciej),
w dwóch kolejny zostaje przedstawiony portret kobiety wiejskiej - Hanki
(po bitwie o las serwitutowy Maciej dogorywa w domu, natomiast Antek przebywa w więzieniu; Hanka przejmuje zatem rolę postaci pierwszoplanowej).
Obok kompozycji, obejmującej cztery pory roku istnieje jeszcze jedna,
a mianowicie „żebracza”. Powieść rozpoczyna się od pożegnania z Lipcami starej Agaty, która wyrusza na zimowe żebry, kończy zaś pożegnaniem z wsią starego ślepca z psem przewodnikiem. Wskutek tego dzieło posiada również wymiar opowieści „dziadowskiej”, jarmarczno-odpustowej.
Każda z czterech części posiada prawie identyczną liczbę rozdziałów, które odpowiadają liczbie tygodni w danej porze roku.
Istota Chłopów polega przede wszystkim na tym, aby ukazać relacje, wiążące wiejską gromadę (życie każdego jest bowiem podporządkowane nadrzędnej zależności; obejmują one w pierwszej kolejności hierarchię rodową oraz majątkową).
Elementem, łączącym wszystkim bohaterów jest ziemia. To ona stanowi główną przyczynę konfliktów między pokoleniami.
Głównymi instytucjami, skupiającymi wokół siebie społeczeństwo chłopskie są kościół i karczma.
KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH BOHATERÓW.
Maciej Boryna - ma 58 lat, jest pracowity na roli, stateczny w radzie, często traktowany jako wizerunek chłopa idealnego. Choć nie daje zbyt wiele biednym, nie jest skąpy. Jego największą namiętnością jest miłość do ziemi, później również do Jagny. Kiedy przekonuje się, że nie jest ona warta jego uczucia, dąży do wywarcia zemsty. Można się domyślać, że brał kiedyś udział w powstaniu styczniowym (największą tego przesłanką jest przygarnięcie Rocha). Reprezentuje sobą już nowy typ chłopa polskiego - wolnego i wyzbytego kompleksów, nie obarczonego czasami pańszczyźnianymi.
Antek Boryna - tylko pozornie jest przeciwieństwem swojego ojca, łączy ich bowiem wielka miłość do ziemi. W toku fabuły przechodzi on przemianę, która tworzy
z niego postać pokrewną Jacka Soplicy lub Andrzeja Kmicica. Popełnia wielki grzech, nie wyrzekając się miłości do macochy. Jest gotów nawet zamordować rodziciela, ale w ostatniej chwili unika roli ojcobójcy. Musi za to ponieść karę i wraca do wsi jako inny człowiek, choć nie do końca jest w stanie wyrzec się swojej miłości do Jagusi.
Hanka - żona Antka. Początkowo występująca w tle swojego męża i teścia, z czasem otrzymuje rolę pierwszoplanową, zastępując ich obu. Jest uosobieniem ideału kobiety-chłopki. Po klęsce, której przyczyną był jej mąż, przeobraziła się z niepewnej, płaczliwej kobiety w gospodynię, śmiało broniącą swojego dobytku przed kowalem. Pomimo krzywd, jakie jej wyrządziła Jagna, zachowuje wobec niej ludzki stosunek (wypędza ją jedynie z obawy, aby romans Antka i Jagny nie przedłużał się, po czym prosi ją o wybaczenie).
Jagna - nie jest wierną żoną. Brak jej jakichkolwiek hamulców moralnych, dlatego też zostaje wypędzona przez gromadę ze wsi. Jest dzieckiem natury i przedstawia sobą wszechogarniające prawo do miłości. W gromadzie jest odmieńcem - nie zabiega o bogactwa, ziemię, jest urodzoną artystką. Jeśli łamie reguły życia wiejskiego to tylko dlatego, że nie potrafi oprzeć się swojej naturze. Miłość jej bowiem jej naczelnym bóstwem.
NARRACJA I JĘZYK.
Spotykamy się z trzema podstawowymi typami narracji:
wsiowy gaduła
młodopolski stylizator
realistyczny obserwator
Żadna z wymienionym wyżej narracji nie występuje jednak w formie czystej.
W każdej można znaleźć echa narracji innego typu. Stosuje również Reymont mowę pozornie zależną, wprowadzając narrację z punktu widzenia danego bohatera (pogłębia to wizerunek psychiczny postaci). Dotyczy to zarówno pojedynczych bohaterów, jak również całej grupy, gromady (tzw. chóralna mowa pozornie zależna).
Język nie jest polszczyzną literacką tamtych lat. Jest to język synkretyczny,
w którym obce sobie elementy zostały połączone. W język literacki z przełomu XIX/XX wieku wprowadza autor stopniowo elementy gwarowe i archaiczne (największe nasycenie gwarą oczywiście w dialogach). Pisarz stawia na jednej płaszczyźnie język literacki i gwarę, uważając je za równoprawne. Stylizacja na język młodopolski obejmuje przede wszystkim impresjonistyczny sposób obrazowania, którego głównym celem jest stworzenie nastroju.
„KSIĘGA CHŁOPÓW POLSKICH”, czyli problematyka powieści.
Życie społeczne wsi polskiej z przełomu XIX/XX wieku - istniejące spory
o ziemię, konflikt z władzą administracyjną, tradycyjne autorytety.
Wymiar narodowy - przede wszystkim wątki, nawiązujące do powstania styczniowego. Powieść jest swoistą kroniką przemian w myśleniu polityczno-narodowym polskich chłopów.
Studium psychologiczne - obserwowane głównie na przykładzie czwórki głównych bohaterów (wątek kazirodczy, zamiar ojcobójstwa, przemiany wewnętrzne).
Studium folkloru polskiego - powieść tworzy niejako encyklopedię kultury ludowej (najwięcej elementów folkloru łowickiego): opisy ludowych wyrobów i narzędzi, ludowe kalendarze, przysłowia, sentencje, świat wierzeń
i obyczajów chłopskich.
Traktat o życiu religijnym - opisy sposobów świętowania chłopów, przeżywanie nabożeństw kościelnych, stosunek do prawd ewangelicznych.
Rozprawa o życiu natury - o prawach nią rządzących, o tajemnicy jej trwania
i odnawiania. Najbardziej istotnym czynnikiem jest tutaj praca chłopa na roli. Nie jest on jednak niewolnikiem ziemi. Potrafił ją sobie podporządkować
i zmusić, aby go żywiła.
Studium moralności ludu wiejskiego - prawa, rządzące gromadą nie zostały nigdzie zapisane ani skodyfikowane. Chłopi sami wypracowali sobie swój własny kodeks. Nadrzędne miejsce zajmuje w nim wola gromady, która jest dla jednostki rzeczą świętą.
STRESZCZENIE.
Tom I. Jesień
Krewniaczka Kłębów - Agata wyrusza w świat na żebry. Na polu należącym do Macieja Boryny trwają prace (wykop ziemniaków). Do poganiającej najemników Hanki nadbiega Józka. Przerażona dziewczyna informuje bratową, że krowa ojca jest chora. Okazuje się, że borowy przegnał zwierzę z „dworskich zagajników”. Nadjeżdża Maciej. Zły gospodarz postanawia dorżnąć zdychającą krowę. Zapowiada również, że będzie się z dworem procesować o odszkodowanie. Wdowiec rozważa możliwość ponownego ożenku. Mężczyzna udaje się do sądu na rozprawę. Skarży go dziewczyna, która niegdyś pracowała u Boryny. Zarzuca gospodarzowi, że nie zapłacił jej za pracę i wygnał z ich dzieckiem. W sądzie bohater spotyka Dominikową, z którą to wraca do wsi. Podczas jazdy Maciej rozmyśla o małżeństwie z córką swej towarzyszki - Jagną. Do dobrodzieja przychodzi Kuba (parobek Boryny), by podarować mu upolowane kuropatwy. Ośmielony zapłatą, którą otrzymał od księdza, w trakcie mszy kieruje się na przód kościoła (miejsce zarezerwowane dla gospodarzy), czym wzbudza powszechne oburzenie. W trakcie niedzielnego obiadu w chałupie Boryny wybucha konflikt. Antek ma poczucie krzywdy. Ciężko pracuje na ziemi ojca. Chciałby, aby Maciej oddał mu część majątku. W karczmie Żyd Jankiel namawia Kubę, by dla niego polował. Mieszkańcy wsi udają się na jarmark do Tymowa. Antek wraz z żoną Hanką oraz siostrą Józką sprzedają wieprze i pszenicę. Tymczasem Maciej udaje się do pisarza, by móc spisać skargę na dwór. Wypatrzywszy Jagnę, towarzyszy jej podczas zakupów i daje młódce prezent - chustkę i jedwabną wstążkę. Do Dominowej przychodzi Jambroży, by rozeznać stanowisko kobiety w sprawie swatów Jagny z Boryną. W domu Macieja zbiera się gromada na wspólne obieranie kapusty. Jagna ma nadzieję, że spotka tam Antka. Po wspólnej pracy, Antoś odprowadza kobietę. Wójt i sołtys przychodzą do Dominikowej w sprawie zamążpójścia młódki. Boryna zostaje oficjalnie przyjęty. W trakcie rozmów na temat ożenku poruszana jest kwestia zapisu ziemi dla przyszłej panny młodej. W karczmie odbywają się zrękowiny. Miejscowi chłopi są wzburzeni postępowaniem dziedzica, który decyduje w sprawie lasu. W Dzień Zaduszny Kuba wspomina swoje dzieciństwo i rodzinę. W domu Borynów dochodzi do kłótni. Niezadowolenie Antka, który domagał się przyznania ziemi, spotęgowane jest zazdrością o Jagusię. Między mężczyznami dochodzi do bójki, w wyniku której Antek, wraz z rodziną, zostaje wyrzucony z gospodarstwa ojca. Przepędzeni udają się do ubogiej chaty Bylicy (ojca Hanki). W domu Paczesiów trwają przygotowania do wesela. Wszyscy zwracają uwagę na urodę panny młodej i wystawność wesela. Gdy w chałupie trwa huczna zabawa, w stajni cierpi Kuba. Kłusujący parobek został zraniony przez borowego. Ani Jagustynka, ani Jambroży nie są w stanie mu pomóc. Ten ostatni wyjaśnia, że jedynym ratunkiem dla Kuby jest amputacja nogi. Proponuje zorganizowanie przejazdu do szpitala. Parobek nie chce się zgodzić. Postanawia sam sobie odrąbać nogę. Wykrwawiony umiera.
Tom II. Zima.
Sytuacja rodziny Antka jest bardzo zła. Hanka jest nieszczęśliwa nie tylko z powodu konieczności sprzedaży krowy, utraty pozycji społecznej, lecz także dlatego, że Antek odtrąca ją, a także nie podejmuje żadnej pracy. Mężczyzna wciąż myśli o swej macosze. Hanka, która sama podjęła pracę przy oprzędzaniu wełny, załatwia mężowi zajęcie w tartaku. Tam też dochodzi do bójki między Mateuszem a Antkiem, który bardzo porywczo zareagował na przechwałki mężczyzny, dotyczące zażyłej znajomości z Jagną. W domu Boryny trwają intensywne przygotowana do Wigilii, która obchodzona jest bardzo uroczyście. Do świętujących przychodzi Jagustynka, której dzieci nie zaprosiły na wieczerzę. Podczas pasterki przy Jagnie klęka Antek. Mężczyzna prosi macochę, by się z nim ukradkiem spotykała. Chłopi zaczynają się coraz bardziej denerwować sprawą lasu. Maciej oczekuje na zaproszenie do rozmowy z dziedzicem. Do chaty Borynów przychodzi nieznajomy i wypytuje o Kubę. Jagna powracająca ze spotkania z Antkiem, gubi na śniegu zapaskę, czym wzbudza podejrzenia męża. W święto Trzech Króli mieszkańcy wsi bawią się w karczmie. Tam też gospodarze rozprawiają na temat wyrębu lasu. Antek godzi się z Mateuszem i porywa do tańca Jagusię. Para poddaje się emocjom, nie zważając na otoczenie. Zabawa pasierba i macochy wzbudza liczne komentarze. Przerywa ją stary Boryna. Mężczyzna zmienia swój stosunek do ślubnej. Kontroluje każdy krok żony, przestaje traktować ją pobłażliwie. Jagna początkowo pokornie znosi zmianę stosunku męża, jednak po czasie, podburzana przez Jagustynkę, staje się krnąbrna. Maciej choruje. Jagna, dzięki pomocy Jagustynki, spotyka się potajemnie z Antkiem. Stara kobieta podjudza również Borynę, którego ostrzega przed Antkiem (może podpalić gospodarstwo ojca). Zdana na siebie, poniżona przez męża Hanka martwi się o byt rodziny. Zmarzniętą i wycieńczoną kobietę, niosącą chrust na opał, spotyka Boryna. Mężczyzna dziwi się przemianie synowej, okazuje jej życzliwość i deklaruje pomoc. W tym samym czasie w domu Kłębów zbierają się mieszkańcy wsi. Kobiety drą pierze. Pracującym towarzyszy zabawa (chodzenie z niedźwiedziem). Antek i Jagusia chyłkiem wymykają się z wieczornicy. Kochanków, którzy ukryli się w brogu, śledził Boryna. Rozwścieczony podpala siano. Następnego dnia cała wieś rozprawia o pożarze. Lipczanie chcą ukarania Antka. Uważają bowiem, że to on, zgodnie z groźbami, spowodował pożar niebezpieczny dla całej wsi. Kobiety nie mają wątpliwości co do bezwstydności Jagny, której zapaska została odnaleziona w popiele. Hanka, która przeżyła kolejne upokorzenie, wbrew zakazowi męża, udaje się do starego Boryny. Jagna przebywa w chałupie matki. Między małżonkami dochodzi do pozornego porozumienia. Boryna całkiem zmienia nastawienie do wiarołomnej żony, którą traktuje jak wyrobnicę. Nie zważa już również na schadzki kochanków. Jagna spotyka się z Antkiem ze strachu przed gniewem mężczyzny. Obwinia Antka o swoją niedolę. Pijący młody Boryna, od którego odwrócili się wszyscy mieszkańcy wsi, zostaje wypomniany przez dobrodzieja z ambony. Przyczyn swojej niedoli upatruje w uczuciu do Jagny. Romans zostaje przerwany. Drwale dworu wycinają las. Mieszkańcy Lipiec chcą ich przepędzić. Dochodzi do zaciętej bójki. W trakcie jej trwania, Antek celuje w głowę swego ojca. W ostatniej chwili opamiętuje się. Maciej, podczas walki z borowym, zostaje poważnie ranny. Przerażony, zrozpaczony i żądny zemsty Antek zabija borowego.
Tom III. Wiosna.
Do wsi powraca żebraczka Agata. Dziwi się, że wiosną, gdy na polu tyle roboty, nikt nie pracuje. Kobieta zostaje poinformowana, że wszyscy mężczyźni zostali aresztowani i od trzech tygodni siedzą w kryminale. Wśród nielicznych mężczyzn, którzy pozostali we wsi jest między innymi ciężko ranny Boryna oraz wójt, z którym romansuje Jagna. W chacie Boryny gospodarzy Hanka. Przychodzi Roch z wiadomościami o Antku. Przekazuje również dyspozycje od więźnia, któremu grozi największa kara (za morderstwo). Maciej, który chwilowo odzyskał przytomność, informuje synową, gdzie są ukryte pieniądze. Nakazuje Hance wykorzystanie ich, by pomóc Antkowi. Wichura niszczy dach chałupy Weroniki (siostry Hanki). Trwają przygotowania do świąt. W Wielkanoc kobiety udają się do aresztowanych mężczyzn. Ponieważ Antek z dystansem traktował żonę, Hanka jest po tej wizycie bardzo smutna. Jagna jest zafascynowana Jasiem, który uczy się, by zostać księdzem. Wybucha pożar. Pali się dworski folwark. Mieszkańcy Lipiec czują satysfakcję. Hanka rodzi syna - Rocha. Ponieważ samotne kobiety nie nadążają z wiosennymi obowiązkami i robotą, czują ogromną radość, gdy Roch informuje je, że mieszkańcy sąsiadujących wsi przyjdą z pomocą. Po wsi roznosi się wieść, ze mężczyźni rychło powrócą do domów. Hanka obawia się, że mąż, któremu grozi większa kara za zabójstwo, nie powróci z innymi chłopami. Jej obawy okazują się zasadne. Grunty na Podlesiu są mierzone przez Niemców. Roch angażuje się w sprawę zwolnienia Antka. Pijany wójt zostaje przyłapany z Jagną w lesie. Para spała w zaroślach. Trwają przygotowania związane z Bożym Ciałem (strojenie ołtarzy). Chłopi radzą się, co zrobić, by Niemcy nie osiedli się na Podlesiu. Rozważają kwestię pogodzenia się z dziedzicem, który miałby nadać ziemię w zamian za las. Jagna ma przeciwko sobie całą wieś. Istnieje możliwość wypuszczenia Antka za poręczeniem. Żona więźnia decyduje się na wpłacenie kaucji. Dominikowa kłóci się z synem. Nie wyraża zgody na małżeństwo Szymka z Nastką (Nastka pochodzi z rodziny nie posiadającej wielkich gruntów). Konflikt kończy się poważnym urazem kobiety (oparzenie) i wypędzeniem syna z chałupy. Sianokosy. Boryna, odzyskawszy przytomność, udaje się na pole, gdzie wykonuje gesty typowe dla siejącego rolnika. Borynie ukazuje się Bóg, który wzywa swego parobka. Mężczyzna umiera.
Tom IV. Lato.
Na uroczysty pogrzeb Macieja schodzą się nie tylko mieszkańcy wsi, ale uczestniczy w nim także dziedzic, z którym to Lipczanie rozmawiają na temat ugody (chłopi pozostają nieufni). Wszyscy wypowiadają się o zmarłym z wielkim szacunkiem i uznaniem. W Lipcach odbywa się odpust. Niemcy wyjeżdżają. Zostają ogłoszone zapowiedzi Szymka z Nastką. Jagna coraz bardziej jest zauroczona Jasiem. Podjęta zostaje dyskusja na temat podziału majątku, który pozostawił Boryna (spadek zostanie podzielony, gdy Antek wróci do domu). W wyniku kolejnych kłótni i swarów Hanka wyrzuca z gospodarstwa młodą wdowę. Jagna udaje się do matki. Do wsi powraca Antek. Mężczyzna jest pełny podziwu dla żony, która bardzo dobrze gospodarzyła. Lipczanie upatrują w Antku nowego przywódcę społeczności. Mimo że mężczyzna postanowił zmienić swoje zachowanie, spotyka się z Jagną. Ostatecznie jednak między byłymi kochankami dochodzi do kłótni i definitywnego rozstania. Młody Boryna rozważa możliwość wyjazdu za granicę (do Ameryki). Hanka zapewnia męża, że nawet gdyby został aresztowany i osadzony, to ona będzie na niego czekać. Deklaruje również, że zaopiekuje się gospodarstwem. Mimo sprzeciwu Dominikowej, Szymek i Nastka pobierają się. Młodym, ciężko pracującym solidarnie pomagają Lipczanie. We wsi odbywa się narada, na której poruszana jest kwestia budowy rosyjskiej szkoły. Niektórzy chłopi sprzeciwiają się pomysłowi, bowiem to oni musieliby ponosić koszty utrzymania nowej instytucji. Inni, bardziej światli, chcą szkoły jednak nie rosyjskiej, a polskiej. Okazuje się, że wynik głosowania był przesądzony, bowiem naczelnik już wcześniej dał zlecenie i podjął w tej sprawie decyzję. Młoda wdowa cieszy się z przyjazdu Jasia. Jej zachowanie budzi coraz większe oburzenie. Jaś odwiedza umierająca Agatę. We wsi ponownie pojawiają się żandarmi, którzy szukają Rocha. Miejscowi ukrywają poszukiwanego. Mężczyzna opuszcza Lipce. Śmierć Agaty wstrząsa Jasiem. Pocieszająca młodego kleryka Jagusia zostaje wyrzucona z domu przez matkę chłopaka. Organiścina, ku zaskoczeniu Jasia, krytykuje zachowanie wdowy. Spotkanie kleryka z Jagną przerywa matka chłopca. Jasio udaje się na pielgrzymkę do Częstochowy. Młoda wdowa bardzo przeżywa jego wyjazd, czuje się bowiem samotna. Wójt zostaje aresztowany. Sprzeniewierzył około pięciu tysięcy złotych. Organiścina umiejętnie ukierunkowuje wzburzenie społeczności, wskazując na Jagnę jako źródło wszelkiego nieszczęścia (znaczna część sprzeniewierzonych pieniędzy miała być przeznaczona przez wójta na prezenty dla Jagny). Społeczność postanawia wypędzić nierządnicę. Antek, który mógłby okiełznać rozwścieczoną gromadę, opowiada się za decyzją ogółu. Jagusia może liczyć jedynie na pomoc matki, brata i Mateusza. Wdowa zostaje rzucona na wóz gnoju i wywieziona poza granicę wsi.
5