Teoria osobowości H.J.Eysencka

        

Koncepcja Hansa J. Eysencka charakteryzuje się daleko idącą biologizacją, należy do tych teorii osobowości, które mają status teorii temperamentu. Według Eysencka osobowość, to temperament i inteligencja. Jeśliby więc usunąć z obszaru osobowości inteligencję, pozostałby sam temperament. Choć Eysenck traktował osobowość (z pominięciem inteligencji) i temperament jako synonimy, unikał jednak w swoich publikacjach pojęcia "temperament", mówiąc zamiast tego o "osobowości". W związku z tym koncepcja Eysencka przedstawiana jest jako przykład biologicznie zorientowanej osobowościowej teorii cech.

Organizacja osobowości

Osobowość, jak mówi sam Eysenck, stanowi "względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia".
Jednym z pierwszych celów, jakie postawił sobie Eysenck w swych badaniach, była klasyfikacja zachowania, wydzielenie jego rysów i typów. W pracach Classification and the Problem of Diagnosis (1960), Experiments with Drugs (1963) oraz Fact and Fiction in Psychology (1966) Eysenck przedstawia schematy organizacji osobowości, w których można wyróżnić cztery poziomy:

1. poziom konstruktów teoretycznych (L1);

2. poziom zjawisk, które można zaobserwować w eksperymentach psychologii ogólnej (L2);

3. poziom nawyków (cech) zachowania (L3);

4. poziom postaw lub nawyków myślowych (L4).

Poziom L1 dotyczy zjawisk niedostępnych bezpośredniej obserwacji, w odróżnieniu od zjawisk z trzech pozostałych poziomów, które są (upraszczając) bezpośrednio obserwowalne. Na tym poziomie spotykamy się z procesem pobudzenia-hamowania, który stanowi fizjologiczne podłoże ekstrawersji-introwersji (zob. niżej), ale jest pojmowany jako "konstrukt teoretyczny".
Wskaźniki przewagi pobudzenia bądź hamowania możemy obserwować badając wyniki konkretnych eksperymentów, jak np. warunkowanie, stan czuwania, reminiscencja, które stanowią z kolei drugi z poziomów organizacji osobowości (L2). Zjawiska z poziomów L1 i L2 są zdeterminowane przede wszystkim czynnikami o naturze biologicznej - inaczej - konstytucjonalnej.
Zjawiska z poziomu L3 powstają w wyniku interakcji czynników konstytucjonalnych i środowiskowych. Na tym poziomie organizacji osobowości mamy do czynienia z pojęciem ekstrawersji-introwersji, które jest nadrzędne w stosunku do rysów pierwotnych, takich jak: towarzyskość, impulsywność, beztroska, itp.
Zjawiska z poziomu L4 są w jakiś sposób związane ze zjawiskami z trzech niższych poziomów, jednak trudno powiedzieć, w jaki.
W trzecim wydaniu The Strukture of Human Personality Eysenck zrezygnował z poziomu L4, tym samym Eysenckowski model organizacji osobowości uległ uproszczeniu. Ów uproszczony schemat zamieszczony został poniżej, wykorzystano w nim przykład jednego z trzech podstawowych wymiarów osobowości - ekstra-introwersji.

Wymiary osobowości

Na podstawie wyczerpujących analiz czynnikowych danych uzyskanych z badań psychometrycznych i laboratoryjnych, prowadzonych na przestrzeni kilku dziesięcioleci na zróżnicowanych populacjach, Eysenck doszedł do wniosku, że struktura osobowości jest trójczynnikowa. Te trzy czynniki, traktowane jako wzajemnie niezależne, to: ekstrawersja (E), neurotyczność (N) i psychotyczność (P). Eysenck nazywał je często czynnikami nadrzędnymi, superczynnikami, a także typami osobowości. Jak zostało to opisane powyżej, struktura czynników jest hierarchiczna, a w ich skład wchodzą czynniki pierwszego rzędu (pierwotne), które z kolei są pochodnymi całej grupy skorelowanych ze sobą nawyków i aktów behawioralnych.

Charakteryzując ekstrawersję-introwersję, opisuje się zazwyczaj bieguny tego wymiaru (kontinuum) albo inaczej - biegunowe typy osobowości. Sanocki (1981) pisze:
"Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciół, odczuwa potrzebę prowadzenia rozmów z innymi ludźmi, nie lubi natomiast zajmować się czytaniem w samotności. Potrzebuje podniet z zewnątrz, działa pod wpływem sytuacji, w której aktualnie się znajduje. Ogólnie uważa się go za jednostkę impulsuwną i działającą bez zastanowienia. Lubi zajmować się działalnością praktyczną. Zawsze posiada gotową odpowiedź na skierowane pod jego adresem uwagi. Lubi zmiany. Nie przejmuje się nigdy zbytnio z powodu doznanych niepowodzeń. Jest optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszłości. Lubi być w ruchu, wykonywać prace ręczne. Łatwo wpada w gniew, jest agresywny. Jego życie uczuciowe nie jest poddane kontroli intelektu i obowiązujących w danym środowisku, powszechnie przyjętych zasad współżycia. Freud powiedziałby, że ten człowiek w postępowaniu swoim kieruje się przede wszystkim, lub nawet wyłącznie, zasadą przyjemności.
Introwertyk z kolei lubi zajmować się introspekcją, woli raczej czytać książki niż przebywać w towarzystwie, jest powściągliwy, przyjaciół ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagający. W działaniu nie jest impulsywny, można by powiedzieć, że na co dzień kieruje się maksymą: >>Sto razy pomyśl, a raz zrób<<. Sprawy dnia powszedniego traktuje bardzo poważnie i lubi wieść uporządkowany tryb życia. Uczucia swe poddaje bardzo dokładnej kontroli. Z przyjętych na siebie zobowiązań wywiązuje się sumiennie i zwykle posiada opinię człowieka, na którym można zawsze polegać. Dużą wagę przywiązuje do wartości etycznych. Jego stosunek do przyszłości zabarwiony jest pesymizmem."
Mimo tego, że wśród ludzi najwięcej jest ambiwertyków, czyli osób mających część cech intro-, a część ekstrawertywnych, Eysenck poświęcił im niewiele uwagi. Odpowiedni poziom ekstrawersji stanowi, według Eysencka, istotny warunek społecznego zachowania jednostki, a także jej ewentualnej resocjalizacji. Proces wychowania i socjalizacji polega na warunkowaniu określonych zachowań i emocji. U introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej, szybciej i silniej, dlatego uwarunkowanie określonych emocji i zachowań będzie zachodziło u nich łatwiej i będzie bardziej trwałe niż u ekstrawertyków.

Neurotyzm jest wymiarem, na którego jednym krańcu znajduje się stałość emocjonalna (zrównoważenie emocjonalne), zaś na drugim - niezrównoważenie emocjonalne (neurotyczność). Na określenie neurotyzmu używa się także terminów: wrażliwość emocjonalna, chwiejność emocjonalna, emocjonalna reaktywność; jest on związany z lękiem rozumianym jako "ogólny popęd emocjonalny".
Osoby neurotyczne są generalnie mało odporne na działanie stresu, ponieważ ich autonomiczny układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy, co sprawia, że powstałe emocje są silne i długotrwałe. Neurotycy często uskarżają się na nieokreślone dolegliwości somatyczne, skarżą się na ciągłe kłopoty, łatwo ulegają nastrojom, są drażliwi, skłonni do stanów lękowych i załamań nerwowych, podatni na depresję i cierpiący na bezsenność. Eysenck zakłada, że neurotyzm jest kontinuum od normy do patologii. Wiąże ten czynnik przede wszystkim z dziedzicznością i biologicznymi cechami organizmu, lecz z drugiej strony wskazuje także na znaczenie wpływów środowiska, zwłaszcza stosowanych we wczesnym dzieciństwie metod wychowawczych.

Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun opisują takie cechy, jak altruizm, empatia i uspołecznienie, drugi biegun zaś opisuje przestępczość, psychopatię i schizofrenię. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Psychotyzmu są "zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieprzyjazne, nieufne, dziwaczne, nieskore do wzruszeń, nieszczęśliwe, antyspołeczne, bez wglądu w siebie, z urojeniami prześladowczymi". Psychotyk, to "człowiek samotny, nie zważający na ludzi, często sprawiający trudności, nigdzie nie zadomowiony. Może być okrutny i nieludzki, pozbawiony wszelkich uczuć empatycznych, całkowicie nieczuły. Bywa złośliwy w stosunku do ludzi, nawet do przyjaciół i krewnych, wykazuje agresję, nawet do tych, których kocha. Bywa także zamiłowany w dziwacznych i niezwykłych przygodach, nie bacząc na niebezpieczeństwa. Często bawi się kosztem innych ludzi, specjalizując się w wyprowadzaniu ich z równowagi [...]. Od najwcześniejszego dzieciństwa mamy bardzo klarowną psychologiczną sylwetkę dziwaka, samotnika, sprawiającego szereg trudności w życiu, zimnego jak lód, pozbawionego ludzkich uczuć, zarówno w stosunku do innych jednostek jak i do zwierząt, agresywnego i złego, nawet w odniesieniu do swych bliskich i drogich. Już jako dziecko wykazuje zanik uczuć. Nadmiernie angażuje się w pełne napięcia, mrożące krew w żyłach sytuacje, nie zwracając uwagi na niebezpieczeństwa z tym związane. Uspołecznienie jest sprawą bardzo odległą od tego typu dzieci i dorosłych, empatia, poczucie winy i wrażliwość na sprawy innych są czymś bardzo obcym dla ich psychiki" (zob. Pospiszyl, 1985).
Pojęcie psychotyzmu jest jednak w teorii Eysencka najmniej jasne. Z jednej strony przegląd badań sporządzony przez Eysencka dowodzi, że podwyższone wyniki w skali Psychotyzmu otrzymują więźniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci z zaburzeniami antyspołecznymi, z drugiej zaś strony inne badania wykazały, że w porównaniu z populacją ogólną podwyższone wyniki w skali P uzyskiwali także artyści odnoszący sukcesy, studenci humanistyki, twórczy pisarze, zawodowi artyści czy angielscy studenci. Zestawienie to dowodzi, że skala P nie tyle mierzy patologię, co niekonwencjonalność charakterystyczną dla "szalonych" artystów.

Poniżej przedstawiony został diagram ukazujący stosunek różnych cech zachowania do wymiarów ekstrawersji-introwersji oraz neurotyczności. Wymienione cechy uporządkowane zostały według zawartych w nich ładunków obydwu czynników. Eysenck zwraca uwagę na to, że zawarte w diagramie cechy są biegunowo przeciwne, związane z dwoma wymiarami na podstawie odpowiednich współczynników korelacji, przy czym im wyższy jest współczynnik korelacji dodatni, tym mniejszy jest kąt, a więc tym bliżej siebie położone są dane cechy zachowania. Jeśli współczynnik korelacji wynosi 0, to kąt jest wówczas równy 90 i takie dwie cechy są niezależne. Współczynnik korelacji równy lub bliski 1 odpowiada kątom w pobliżu 180 - takie dwie cechy uznajemy za biegunowo przeciwne.

Wymiary osobowości a choroby

Według Eysencka niektórzy ludzie rodzą się z określoną skazą, tzn. specyficzną słabością, która wspólnie z niekorzystnymi oddziaływaniami środowiska (stres) może prowadzić do patologii. Takimi skazami są neurotyzm i psychotyzm, a także skrajne nasilenie ekstrawersji i introwersji, które może prowadzić do określonych zaburzeń nerwicowych.
Osoby uzyskujące wysokie wyniki na skali Neurotyzmu oraz Ekstrawersji mają skłoności do nerwicy histerycznej, natomiast osoby z wysokimi wynikami w zakresie Neurotyzmu i niskimi w skali Ekstrawersji (neurotyczni introwertycy) skłonni są do zachorowania na nerwicę dystymiczną (lęk, depresja reaktywna, psychastenia, hipochondria i inne cechy). Okazuje się jednak, iż histerycy są mniej ekstrawertywni niż psychopaci, a nawet - według niektórych badań - mniej niż osoby normalne. Kwestia poziomu ekstrawersji u histeryków jest jednak sprawą otwartą, ponieważ dostępne wyniki badań są zbyt różnorodne, aby wysuwać jednoznaczne wnioski.
Eysenk wiąże także powstawanie chorób psychosomatycznych z podstawowymi wymiarami osobowości. Przykładem takiej zależności jest związek między osobowością typu A i skłonnością do choroby wieńcowej serca. Typowi A przypisuje się niecierpliwość, ciągłą gotowość do reagowania, agresywność oraz skłonność do gniewu. Eysenck wyodrębnił także trzy inne typy osobowości (jako, że pojęcie osobowości typu A jest wg niego zbyt mało precyzyjne):
A - ze skłonnością do choroby wieńcowej serca,
B - typ zdrowy,
C - ze skłonnością do chorób nowotworowych.
Czynnikiem ryzyka w przypadku ostatnim jest długotrwały stan beznadziejności i bezradności, a w przypadku chorób serca - ciągły gniew i złość. Gniew i pobudzenie emocjonalne mogą prowadzić także do wrzodów żołądka, zawałów, choroby nadciśnieniowej i cukrzycy.

Wyodrębniono także cztery typy reagowania na stres: Podminowanie - osoby tego typu sądzą, że obiekt ważny dla nich emocjonalnie jest warunkiem ich pomyślności i szczęścia. Brak obiektu bądź jego utrata jest przeżywane jak traumatyczne zdarzenie. Takie osoby nie są w stanie zdystansować się od obiektu i pozostają od niego zależne. Przyczyną wielkiego stresu może być niepowodzenie w zbliżeniu się do cenionego człowieka. Nadmierne pobudzenie - ten typ spostrzega ważne obiekty jako przyczyny swoich stresów i nieszczęść. Odrzucenie przez obiekt lub niepowodzenie w osiągnięciu obiektu stanowi w tym wypadku traumatyczne zdarzenie. Zależność od obiektu stale się powiększa, gdyż ludzie tego typu pozostają w ciągłym kontakcie z zaburzającymi ich funkcjonowanie osobami i sytuacjami. Podczas gdy pierwszy typ szuka bliskości z obiektem i pragnie jej, reagując beznadziejnością i bezradnością na niepowodzenia, typ drugi nie może uwolnić się od obiektu i przeżywa złość, agresję i pobudzenie. Ambiwalencja - jest to typ reagujący na przemian jak osoby typu pierwszego i drugiego. Raz spostrzegają obiekt jako główną przyczynę swoich nieszczęść, innym razem - uważają go za niezbędny warunek swego szczęścia. Oscylują między beznadziejnością i bezradnością oraz gniewem i pobudzeniem. Ponieważ reakcje tych osób podlegają ciągłym zmianom i nie utrwalają się w postaci niekorzystnego wzorca zachowania, dlatego są one do pewnego stopnia chronione przed chorobą, tj. rakiem lub chorobą wieńcową serca. Autonomia osobista - dla tego typu istotnym warunkiem szczęścia i pomyślności jest własna autonomia a także autonomia osób, z którymi pragnie być w kontakcie. Realistycznie ocenia zachowania tych osób (dążenie i unikanie), akceptując ich autonomię. Osoby typu czwartego potrafią sobie radzić z niekorzystnymi sytuacjami, potrafią unikać stresu, co pozwala im zachować zdrowie. Hipotetyczne relacje między typami osobowości 1, 2 i 4 oraz A, B i C a wymiarami osobowości (neurotyzmem i ekstrawersją) przedstawione zostały na rysunku wyżej. Wymiary osobowości a funkcjonowanie seksualne Jedną z dziedzin funkcjonowania społecznego, w których sprawdzono wpływ wszystkich trzech czynników, jest funkcjonowanie seksualne, jako że seks wiąże się z dużym natężeniem emocji (rola neurotyczności), z dużym pobudzeniem fizjologicznym (rola ekstrawersji) oraz z wysokim natężeniem funkcji nagradzających i karzących (rola psychotyczności). Generalnie ekstrawertycy są bardziej aktywni seksualnie niż introwertycy, osoby neurotyczne częściej poszukują zastępczych sposobów zaspokajania potrzeb seksualnych (pornografia, masturbacja), jednostki psychotyczne zaś lubią seks oralny. W jednym z badań Eysenck skorelował czternaście postaw wobec seksu z każdym z czynników, a następnie na podstawie analizy czynnikowej danych dotyczących seksu wyodrębnił dwa czynniki: libido i zadowolenie. Okazało się, że libido (ogólny popęd seksualny, w którego skład wchodzą podejmowanie zachowań seksualnych i tolerancja wobec zachowań niezwykłych) korelowało najsilniej z psychotycznością, czynnik zadowolenia natomiast (przeciwieństwo trudności i deprywacji w życiu seksualnym) najczęściej ujawniał się u osób zrównoważonych emocjonalnie. Bibliografia Eysenck, H.J. (1971). Sens i nonsens w psychologii. Warszawa: PWN. Eysenck, H.J. (1994). Wymiary osobowości. W: A. Januszewski, P. Oleś, T. Witkowski (red.), Wykłady z psychologii w KUL (t.7, s. 273-296). Lublin: RW KUL. Pospiszyl, K. (1985). Psychopatia. Warszawa: PWN. Sanocki, W. (1981). Kwestionariusze osobowości w psychologii. Warszawa: PWN. Strelau, J. (2001). Osobowość jako zespół cech. Teoria PEN - koncepcja trzech superczynników osobowości w ujęciu Eysencka. W: J. Strelau (red.), Psychologia: Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej (t.2, s. 535-546). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

---