6.3. Rdzeń, przyrostek, przedrostek

Treść

1. Rdzeń

Niektóre wyrazy podstawowe, np. robota, pochodzą od innych wyrazów, są więc zarazem wyrazami pochodnymi. Takim wyrazem jest np. rzeczownik dziennikarz. Jest on wyrazem podstawowym w stosunku do rzeczownika dziennikarstwo, ale pochodnym w stosunku do rzeczownika dziennik. Z kolei dziennik pochodzi od wyrazu dzienny, ten zaś od wyrazu dzień.

Wygląda to następująco:

dziennikar-stwo,

dziennik-arz,

dzienn-ik,

dzien-ny,

dzień.

Wyraz dzień nie da się już podzielić na części słowotwórcze, bo nie jest wyrazem pochodnym. Taką najmniejszą, niepodzielną podstawę słowotwórczą nazywamy rdzeniem.

Wyrazy te ze względu na pokrewieństwo znaczeniowe i wspólne elementy formy nazywamy wyrazami pokrewnymi. Zespół wyrazów pokrewnych nazywamy rodziną wyrazów.

UWAGA! Niepodzielne pod względem słowotwórczym są natomiast wyrazy: altana, sprzątać, rzewny, ponieważ nie znajdziemy takich wyrazów używanych we współczesnej polszczyźnie, które byłyby od tamtych prostsze zarówno pod względem znaczeniowym, jak i formalnym.

Na przykład w wyrazach dom, domek, domownik, domostwo, zadomowić, bezdomny rdzeniem jest element -dom-, a w wyrazach ręka, ręcznik, rękaw, ręczyć, zaręczyć, ręczny, doręczyć, zręcznie rdzeniem jest cząstka -ręk-, która może występować także w innych odmianach fonetycznych jako -ręcz- lub -rącz-.

Do najczęściej spotykanych wymian samogłoskowych w rdzeniach należą:

e : o np. żenić się : żona, lecieć : lot;

e : a np. mierzyć : miara, leśny : las;

o : ó np. dołek : dół, szkoła : szkółka;

ę : ą np. dębowy : dąb, gęś : gąska;

e : 0 (tzw. zero morfologiczne)

UWAGA! W miejscu samogłoski e jednej postaci rdzenia nie występuje w obocznej jego postaci żadna samogłoska, np. pies : psisko, dzień : dniówka.

Do najczęściej spotykanych wymian spółgłoskowych w rdzeniach należą wymiany spółgłoski twardej z miękką:

b : b` ryba : rybi

p : p` chłop : chłopiątko

w : w` zabawa : zabawić

s : ś kosa : kosiarz

t : ć złoto : złocić

d : dź rada : radzić.

Ponadto wymianom ulegają spółgłoski twarde z innymi twardymi, ale występującymi w tej samej pozycji w wyrazie, co spółgłoski miękkie, np.:

d : dz rada : radzenie

d : dż jazda : jeżdżenie

t : c spłata : spłacenie

ch : sz śmiech : śmieszny

k : cz krzyk : krzyczeć

g : ż waga : ważyć

ł : l zapał : zapalić się

r : rz dwór : dworzanin.

2. Przyrostek (sufiks)

U niektórych wyrazów do wspólnego rdzenia dołączamy głoskę lub grupę głosek. Np.:

kosz - yk

kosz - yczek

kosz - ykarz

kosz - ykarnia

Głoska lub grupa głosek, np. -ek, -yk, -czyk, -ykarz, -ykarnia, -a, -nik, która występuje po rdzeniu, nazywa się przyrostkiem.

3. Przedrostek (prefiks)

U niektórych wyrazów występuje przed rdzeniem głoska lub grupa głosek, np.

gród: o-gród, za-grod-nik,

kąt: za-kąt-ek,

słowo: przy-słów-ek.

Kilka uwag o pisowni przedrostków:

Przedrostki z-, s-, ś- czasami piszemy niezgodnie z wymową:

• przed literami h, s, sz, si, zi, dzi piszemy przedrostek z-: zhardzieć, zsunąć,

zszyć, zziębnąć, zdzierać;

• przed literami ci piszemy przedrostek ś-: ściąć, ściemnieć, ścisnąć.

W pozostałych przypadkach przedrostki z-, s- piszemy zgodnie z wymową: zbadać, zilustrować, złożyć, schudnąć, sczepić, sfałszować.

W przedrostkach wz-, wez- oraz wes- ostatnią literę piszemy zgodnie z wymową: wzlecieć, wezbrać, wspomóc, wesprzeć.

Na końcu przedrostków bez-, nad-, ob-, od-, pod-, przed-, roz-, w- zapisujemy zawsze głoskę dźwięczną bez względu na wymowę: bezbarwny, nadciągnąć, obszyć, odpisać, podsłuchać, przedmowa, rozsadzać, wkleić.

Zapamiętaj:

Rdzeń to główna cząstka wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu od niej wszystkich przedrostków, przyrostków i końcówek fleksyjnych. Rdzeń nie musi swoją formą odpowiadać wolno stojącemu wyrazowi. Istnieją wyrazy, które składają się z więcej niż jednego rdzenia - nazywa się je złożeniami. Np. wyraz szkolno-wychowawczy oparty jest na dwóch rdzeniach: szkol- oraz -chow-.

Przyrostek jest to każdy fragment wyrazu, o ile jest dodany po jego rdzeniu (czyli podstawie słowotwórczej) i jednocześnie ma własności słowotwórcze (czyli nie jest końcówką fleksyjną). Danemu wyrazowi może towarzyszyć jeden sufiks, kilka lub żaden.

Przedrostek jest to fragment wyrazu dodawany po lewej stronie do słowa podstawowego lub jego rdzenia (czyli do podstawy słowotwórczej), służący tworzeniu wyrazów pochodnych. Wyraz może nie posiadać żadnego prefiksu, może posiadać jeden lub więcej prefiksów.

Przykład

Wypisz wyrazy, w których występuje rdzeń pis. Rdzeń podkreśl:

Kto chce mieć piękne pismo, musi często pisać. Można przepisywać z różnych książek. Napisane ćwiczenia trzeba zawsze skontrolować i poprawić. Dobrze robi ten, kto sobie przy pisaniu robi wypiski, to znaczy wypisuje najważniejsze rzeczy.

Zgodnie z zasadami gramatyki polskiej rozwiązanie jest następujące:

pismo , pisać, przepisywać, napisane, pisaniu, wypiski, wypisuje

Ćwiczenia

1. Rozdziel wyrazy do słupków według rodzin. Wyrazy są utworzone od trzech rdzeni:

przemuruje, obrazowo, odczytać, murować, przeczytać, wyobrazić, czytelnia, zamurować, obrazkowe, murek, czytelnictwo, obrazek, murarska, murarz.

A/ ______________________________________________________________

B/ ______________________________________________________________

C/ ______________________________________________________________

2. Do podanych czasowników dobierz odpowiednie przedrostki:

A/ Uważaj, abyś nie ....szedł na złą drogę.

B/ Czy mógłbyś pomóc mi ....siąść z konia?

C/ W tej swojej samotni ....dziwaczałeś do reszty!

D/ Jeśli nie przestaniesz, ....ciągniesz na nas nieszczęście.

3. Utwórz czasowniki dokonane, dopisując odpowiednie przedrostki:

• z-, s-, ś- Np. ....siadać, ....cisnąć, ....chłodzić, ....hardzieć, ....dziwić;

• wz-, wez-, ws-, wes- Np. ....brać, ....przeć, ....kazać, ....trzymać, ....budzić.

4. Dopisz pokrewne rzeczowniki zakończone na -ctwo, -stwo lub -dztwo:

A/ świadczyć - ..............................................

B/ sąsiad - ..............................................

C/ leśny - ..............................................

D/ uchodzić - ..............................................

E/ szlachta - ..............................................

F/ bogaci - ..............................................

G/ dowodził - ..............................................

Klucz

1. A/ przemuruje, murować, zamurować, murek, murarska, murarz; B/ obrazowo, wyobrazić, obrazkowe, obrazek; C/ odczytać, przeczytać, czytelnia, czytelnictwo.

2. A/ Uważaj, abyś nie zszedł na złą drogę. B/ Czy mógłbyś pomóc mi zsiąść z konia? C/ W tej swojej samotni zdziwaczałeś do reszty! D/ Jeśli nie przestaniesz, ściągniesz na nas nieszczęście.

3. A/ zsiadać, ścisnąć, schłodzić, zhardzieć, zdziwić; B/ wezbrać, wesprzeć, wskazać, wstrzymać, wzbudzić.

4. A/ świadczyć - świadectwo, B/ sąsiad - sąsiedztwo, C/ leśny - leśnictwo, D/ uchodzić - uchodźstwo, E/ szlachta - szlechectwo, F/ bogaci - bogactwo, G/ dowodził - dowództwo.

Przedrostek to głoska lub grupa głosek, która występuje przed rdzeniem. Również za pomocą różnych przedrostków tworzymy od tego samego rdzenia wyrazy o pokrewnym znaczeniu.

Przyrostek to głoska lub grupa głosek, która występuje po rdzeniu. Od tego samego rdzenia tworzymy za pomocą różnych przyrostków wyrazy o pokrewnym znaczeniu.

Rdzeń to grupa głosek, która we wszystkich wyrazach należących do tej samej rodziny ma zazwyczaj taką samą postać. Wyraża on podstawowe znaczenie wyrazu.

---