Zaburzenia lateralizacji u dzieci w wieku przedszkolnym.

Nieprawidłowa lateralizacja jest zjawiskiem bardzo często spotykanym wśród dzieci, a więc wiadomości dotyczące tego tematu powinny być dobrze znane każdemu nauczycielowi.

      Lateralizację można określić jako „stronność” lub przewagę jednej strony ciała nad drugą. Przewaga jednej ręki nad drugą, przy jednoczesnej ich koordynacji ruchowej, pozwala na osiągnięcie wysokiego stopnia sprawności. Za typowy uważa się taki rodzaj przewagi, kiedy ręka prawa dominuje nad lewą. Dawniej uważano leworęczność za pewnego rodzaju anomalię. Zmuszanie dzieci do zmiany ręki dominującej powodowało różnego rodzaju zaburzenia.

       Już w drugiej połowie ubiegłego stulecia odkryto związek między korą mózgową okolic czołowych obydwu półkul mózgowych, a ruchami ciała. Okazało się przy tym, że ruchy lewej połowy ciała powiązane są z półkulą prawą, a ruchy prawej z połowy - z półkulą lewą. Dzieje się tak dlatego, że główne drogi nerwowe przekazujące pobudzenie ruchowe mają przebieg skrzyżowany.

       Większa sprawność funkcjonalna jednej strony ciała od drugiej nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk. Przewagę stronną można zaobserwować również w czynnościach innych parzystych organów zmysłowych, w szczególności zaś oczu. Oprócz zjawiska dominacji jednorodnej zdarzają się wypadki dominacji niejednorodnej czyli inaczej skrzyżowanej. Bywają na przykład dzieci leworęczne, lewooczne i prawonożne itd.

      Współdziałanie niektórych organów nie zawsze przebiega prawidłowo. U dzieci z dominacją skrzyżowaną często obserwuje się zaburzenia pisma i czytania. Bardzo ważne są szczególnie te przypadki kiedy leworęczności towarzyszy prawooczność i odwrotnie. Dzieci te czytając mylą litery o podobnym kształcie (b, d, p, b), kreślą znaki przypominające odbicie litery w lustrze. Jest to tzw. pismo lustrzane.

Obserwacje dzieci z zaburzona lateralizacją wykazały, że różnią się one od siebie nie tylko przewagą czynnościową określonej strony ciała lub poszczególnych organów, ale również tempem oraz siłą lateralizacji. Są dzieci wcześnie i silnie zlateralizowane, oraz takie u których lateralizacja przebiega powoli i jest słaba. Dzieci, u których nie zaobserwowano przewagi czynnościowej jednej ręki nad drugą nazywamy oburęcznymi. Niektóre dzieci są oburęczne tylko przez pewien okres, inne pozostają nimi do końca życia. Oburęcznych, u których brak przewagi czynnościowej zaznacza się również w zakresie oczu i nóg nazywamy obustronnymi. Dzieci oburęczne zazwyczaj posługują się prawa i lewą kończyną gorzej niż ich silnie zlateralizowani rówieśnicy. U dziecka leworęcznego, z silną, jednorodną lateralizacją występuje odwrócenie dominacji w obrębie półkul. U dzieci oburęcznych mamy do czynienia z brakiem dominacji lub konfliktem dominacji. Konflikt ten występuje również w przypadku dominacji skrzyżowanej.

       Każde dziecko, u którego zauważymy nieprawidłowa lateralizację, wymaga innego pedagogicznego potraktowania. Leworęczność jest bowiem zbiorem różnych zjawisk. W celu określenia rodzaju i stopnia lateralizacji posługiwać się można metodą wywiadu, rozmowy i obserwacji, a także metodą eksperymentu naturalnego i laboratoryjnego.
Badając dziecko, u którego zauważymy nieprawidłową lateralizację, należy zwrócić uwagę na następujące czynności;

• Którą ręką dziecko pisze?

• Którą ręką dziecko rysuje?

• Którą ręką dziecko rzuca piłkę?

• Którą ręką dziecko trzyma rakietkę do gry w tenisa stołowego?

• Którą ręką dziecko się czesze?

• Którą ręką dziecko trzyma szczoteczkę myjąc zęby?

• Którą ręka dziecko temperuje ołówek?

• Którą ręką dziecko trzyma łyżkę w czasie jedzenia?

• Którą ręką dziecko trzyma widelec w czasie jedzenia(gdy nie używa noża)?

• Przy użyciu której ręki dziecko posługuje się nożem w czasie jedzenia?

• Którą ręką dziecko wyciąga korek z butelki?

• Którą ręką zdejmuje czapkę?

• Którą rękę dziecko trzyma wyżej w czasie grabienia?

• W której ręce niesie cięższy pakunek (gdy niesie jednocześnie dwie paczki)?

Takie pytania mogą być stosowane przez nauczycielkę w celu ustalenia stronności dziecka, a także przez rodziców obserwujących zmiany zachodzące w rozwoju dziecka.

      Dziecko posługujące się ręka lewą napotyka w początkowym okresie nauki pisania na bardzo duże trudności techniczne. Dłoń jego jest ułożona nieprawidłowo, powoduje to zaciskanie palców oraz nadmierne napięcie mięśnia przedramienia, co jeszcze bardziej ogranicza swobodę ruchów. Czynniki te wpływają ujemnie na graficzna stronę pisma, a precyzja ruchów dziecka jest mocno zaburzona. Wszystko to powoduje, że dziecko leworęczne zrażone licznymi trudnościami traci wiarę we własne siły i zniechęca się do nauki. Również stosunek emocjonalny dziecka do swojej odrębności nie jest sprawą obojętną. Kpiny kolegów mogą przyczynić się do obniżenia samooceny, nieśmiałości, a nawet wycofywania się szczególnie w nowych sytuacjach. Niektóre dzieci staja się agresywne. Podstawa jest wczesna diagnoza. Rola nauczyciela polega na stworzeniu atmosfery przyjaźni i akceptacji. Nauczyciel powinien rodzicom udzielać wskazówek dotyczących stosowania ćwiczeń usprawniających, a więc prawidłowego ustawienia stawu nadgarstkowego, zwiększenia precyzji, a zarazem szybkości ruchów. Konieczne jest oczywiście przebadanie takiego dziecka w poradni.

      Ustalono, że nieprawidłowej lateralizacji bardzo często towarzyszą inne zaburzenia, które powodują, że problem ten staje się jeszcze bardziej skomplikowany i trudny do określenia.

1. Zaburzenia orientacji przestrzennej; Nieprawidłowa stronność często występuje razem z zaburzeniami orientacji przestrzennej. Przejawem tego zaburzenia jest mylenie strony prawej z lewą przy posługiwaniu się określeniami stronnymi, oraz błędy popełniane przy odwzorowywaniu asymetrycznych kształtów. Te dzieci, z zaburzeniami procesu lateralizacji, które wykazują jednocześnie zaburzenia orientacji przestrzennej, mają szczególne trudności w odwzorowywaniu asymetrycznych figur złożonych oraz szeregu figur o różnym ułożeniu;

      Trudności w orientacji przestrzennej zaobserwować można na zajeciach gimnastycznych, kiedy to dzieci muszą naśladować nauczyciela stojącego do nich przodem. Kłopoty z rozróżnianiem prawej i lewej strony własnego ciała pojawiają się zazwyczaj u dzieci z osłabionym i opóźnionym procesem lateralizacji, a więc u tzw. oburęcznych, natomiast trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych i liter występują najczęściej u dzieci z tzw. dominacją skrzyżowaną.

2. Zaburzenia koordynacji wzrokowo - ruchowej;

      Jednym z podstawowych następstw dominacji skrzyżowanej w zakresie oka i ręki jest zaburzenie koordynacji wzrokowo - ruchowej. Zarówno u dzieci prawoocznych posługujących się lewą ręką, jak i u dzieci lewoocznych posługujących się prawą ręką, kontrola wzroku jest utrudniona i często wadliwa. Zaburzenia koordynacji wzrokowo - ruchowej można obserwować w wielu codziennych czynnościach dziecka, a manifestują się one bardzo wyraźnie w początkowym okresie nauki pisania. Dzieci o zaburzonej koordynacji wzrokowo - ruchowej stawiają litery niekształtne, w nierównych odstępach, często zaczynają zdanie od środka wiersza. U tych dzieci często obserwujemy zjawisko zwane inwersją dynamiczną (odwrócenie kolejności liter w wyrazie np. kot - tok), inwersją statyczną ( odwrócenie położenia liter ), pismem lustrzanym ( odbicie zwierciadlane pisma normalnego ).

       W celu zagwarantowania niezakłóconego przebiegu procesu uczenia pisania i czytania należy brać pod uwagę następujące aspekty;

• Dziecko leworęczne potrzebuje dużej swobody ruchu;

• Przy pisaniu najważniejsza jest postawa;

• Oznakowanie miejsc właściwego ułożenia ręki i zeszytu;

• Prawidłowy sposób trzymania pióra;

• Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego.

Przykłady ćwiczeń, które można wykorzystać w trakcie zajęć z dzieckiem o zaburzonej lateralizacji;

1. Wykonywanie poleceń słownych wydawanych z użyciem: na, pod, nad, obok, koło, po;

2. Wskazywanie położenia przedmiotu na rysunku - gdzie jest książka? ( z prawej, z lewej strony, na stole, pod stołem);

3. Ćwiczenia ruchu kształtujące orientację przestrzenną: chody na wprost połączone ze skrętami w prawo i w lewo na sygnał dany przez nauczycielkę;

4. Chody kombinowane linią zygzakowatą, gdzie kierunek w prawo i w lewo zmienia się rytmicznie;

5. Chody w ósemkę;

6. Bieg slalomem z omijaniem raz z prawej, raz z lewej strony chorągiewek;

7. Zabawa związana z percepcją słuchową; skąd głos dochodzi?

8. Różnego rodzaju zajęcia usprawniające obie ręce; lepienie, wycinanie, wydzieranie, naśladowanie gry na instrumentach;

9. Wyszukiwanie identycznych sylab i liter w wyrazach;

10. Wyszukiwanie liter w tekście;

11. Wyszukiwanie i skreślanie liter przed inną wybraną literą;

12. Uzupełnianie wyrazów brakującymi literami;

13. Odgadywanie liter kreślonych za pomocą patyczka na tablicy lub kartonie;

14. Odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych wzorów;

15. Odtwarzanie z pamięci uprzednio widzianych liter;

16. Łączenie punktów;

17. Kreślenie kształtów graficznych za pomocą kreski;

18. Wypełnianie pędzlem i farbą konturów;

     Wymienione ćwiczenia są tylko przykładem jak można urozmaicać pracę z dzieckiem o zaburzonej lateralizacji. Zadaniem nauczyciela jest wyróżnić spośród dzieci te, które są dobrze zlateralizowane i te, u których występują jakieś zaburzenia.


Literatura

• Sawa B. „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”

• Spionek H. „Dziecko leworęczne”

• Spionek H. „Powstawanie orientacji w prawej i lewej stronie ciała”

• Spionek H. „Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka”

• Bogdanowicz M. „Leworęczność u dzieci”

Opracowała:

A.Augustyńska

---