Zaburzenia koncentracji u dzieci
Koncentracja to umiejętność skupiania uwagi na ściśle określonych, dokładnie opisanych zagadnieniach. Koncentracja oznacza skierowanie energii na jakieś zagadnienie i jego intensywne opracowanie. Koncentracja ma zatem wiele wspólnego z umiejętnością celowego napięcia i wyboru. Pojęcia “skupianie uwagi” i “koncentracja” są stosowane wymiennie.
Pierwsze lata szkoły podstawowej są dla dziecka bardzo trudnym okresem. Stawia się mu duże wymagania, oczekuje samodzielności, podporządkowania się regułom życia szkolnego, uczestnictwa w życiu klasy. Rodzice od samego początku oczekują od swoich dzieci znaczących postępów w nauce, często mają sprecyzowane życzenia, co do ich przyszłości, stawiają im wysokie wymagania. Tymczasem coraz więcej dzieci rozpoczynających edukację ma zaburzenia koncentracji, które utrudniają proces nauczania.
Zaburzenia koncentracji przejawiają się w różny sposób. Najczęściej uwagę rodziców zwraca na siebie dziecko, które jest roztargnione, nie doprowadza żadnej pracy do końca, albo zapomina, co miało zrobić. Bywają jednak uczniowie spokojni, mniej absorbujący, a mimo to mający słabe wyniki w nauce, które również przypisuje się słabej koncentracji.
Według H. Weyhretera niepokoić powinny następujące objawy:
pospieszna i pobieżna praca,
duża liczba popełnionych błędów,
nieuwaga,
wolne tempo pracy,
szybkie zmęczenie,
uciekanie w marzenia,
odbieganie od tematu.
Przyczyn powstawania zaburzeń koncentracji u dzieci jest wiele. Przemiany społeczne - wzrost konsumpcji, kontakt z telewizją, komputery, płyty kompaktowe w znaczący sposób wpłynęły na zachowanie współczesnych dzieci. Coraz częściej dzieci czerpią poczucie wartości z rzeczy materialnych a nie ze swojej indywidualności, gdyż dorastają w otoczeniu nastawionym na konsumpcję. Zmieniający się szybko świat rzeczy nie pozwala zbyt długo zajmować się jedną sprawą. Wszechobecna reklama ciągle rozbudza potrzeby. Dzisiejszemu dziecku więc, z racji wielu bodźców, wytrwanie przy jednej sprawie wymaga niemało trudu. Telewizja oferuje bezstresową rozrywkę, a w dodatku jest stale do dyspozycji. Aktywność wymagająca cierpliwych ćwiczeń i nauki, przestaje być konkurencyjna. W takich okolicznościach przekazanie dzieciom, że warto się starać i wysilać w szkole, sprawia rodzicom kłopot. Codzienna rzeczywistość większości dzieci wygląda, bowiem inaczej - prawie wszystko dostają bez trudu. Co oczywiście w wielu przypadkach wynika z lenistwa rodzica niestety, bo łatwiej jest dać grę, włączyć film na DVD niż poświęcić swój czas, którego mamy zresztą coraz mniej. Do tego dochodzi bądź, co bądź zacofane szkolnictwo (choć ostatnio chcą aby przedszkolaki umiały w skupieniu słuchać muzyki poważniej). Edukacja nie potrafi skorzystać z nowinek technologicznych a wielu nauczycieli nie potrafi się nimi posługiwać. Do tego ciągły nacisk na nauczanie zbędnych informacji pamięciowo, choć w dobie XXI wieku często wystarczy chwila na sprawdzenie pewnych danych. No cóż obecne szkolnictwo wymaga gruntownych reform, ponieważ pozostaje daleko w tyle z życiem dzisiejszych uczniów.
Do pracy w skupieniu konieczna jest odpowiednia motywacja. Sukcesy albo porażki już od wczesnych lat określają w znacznym stopniu motywację dziecka do nauki. Rodzice wpływają na rozwój i motywację dziecka do nauki. Wspierają rozwój motywacji, gdy nie torpedują starań dziecka, które chce coś wykonać samo i chwalą za postępy. Ważnie jest również, aby nauczyć dziecka jak odnosić sukces, ale również jak radzić sobie z porażką. To istotne, ponieważ zrażone dziecko po kilku porażkach może nie chcieć się później mobilizować.
Zaburzenia koncentracji mogą wynikać z ograniczonych możliwości intelektualnych dziecka. Dostrzeżenie a przede wszystkim zaakceptowanie faktu, że dziecko jest niewyuczalne jest często trudne dla rodziców. Z reguły dziecko nie daje sobie rady tylko z jednej dziedziny np. polskim czy matematyką a w innych przedmiotach wykazuje postępy. Mamy wtedy do czynienia z zaburzeniami cząstkowymi, do których zaliczamy: dysleksję, dysgrafię, dyskalkulię, zaburzenia motoryki percepcyjnej. Jeżeli problemy z zachowaniem dziecka pojawiły się już w okresie wczesnodziecięcym, jeżeli mają charakter nagminny i nie można na nie oddziaływać wychowawczo bo ich przyczyną może być zespół nadpobudliwości psychoruchowej.
Umiejętność koncentracji u człowieka nie jest cechą wyizolowaną. Trzeba ją rozpatrywać w kontekście osobowości i mechanizmów sterujących zachowaniem. Ma to ścisły związek ze środowiskiem, w którym dziecko przebywa. Ważne są także warunki panujące w szkole. Umiejętność koncentracji można ćwiczyć, ważniejsze jest jednak uwzględnienie różnorodnych czynników wpływających na życie dziecka oraz ich zmiana.
Na trudności określane jako problemy z koncentracją, szczególnie w zakresie obowiązków szkolnych, składa się wiele przyczyn. Należą do nich:
słaba motywacja do wysiłku,
zredukowane zainteresowanie określonymi treściami nauczania,
brak uzdolnień,
niekorzystne warunki rodzinne,
niekorzystna atmosfera w szkole,
częściowe zaburzenia funkcji poznawczych i motorycznych.
Gdy dziecko zaczyna tysiąc rzeczy jednocześnie i niczego nie kończy, gdy nie słucha uważnie i stale o czymś zapomina lub nagle nie wie, co chciało zrobić, to znaczy, że nie umie się na niczym skupić. Ale istnieją także “spokojni marzyciele”, którzy nie wyróżniają się w grupie i nie burzą ustalonego porządku, nie mniej jednak ich wyniki w nauce są poniżej średniej klasowej.
Zaburzenia koncentracji mogą się przejawiać w różnorodnej formie. Problemem stają się następujące zachowania:
szybka, pobieżna praca
dużo błędów
niedostateczna uwaga
powolne tempo pracy
szybkie zmęczenie
sny na jawie i niekojarzenie.
Ograniczenie umiejętności koncentracji przybiera u każdego dziecka inne formy, może także być zróżnicowane u tego samego dziecka w zależności od tego, czym się ono zajmuje. Problemy te ujawniają się w wielu przypadkach tylko np. przy odrabianiu lekcji, przy rozwiązywaniu zdań matematycznych, natomiast w zabawie lub w wybranych przez siebie zajęciach (plastycznych, konstrukcyjnych, podczas zbierania znaczków itd.) dzieci potrafią być bardzo wytrwałe. Trudności z koncentracja można dostrzec tylko w określonych sytuacjach. Często są związane z obowiązkami szkolnymi, ponieważ otoczenie oczekuje od dziecka dużo większej dokładności i wytrwałości niż przy zajęciach, które dziecko wybiera z własnej inicjatywy. Ponadto wiele dzieci w takich sytuacjach odnosi często porażki.
Istnieje uproszczony podział na dwa typy dzieci z zaburzeniami koncentracji:
typ aktywno - impulsywny
typ pasywny z zespołem “niebieskich migdałów”.
Dzieci należące do pierwszego typu bardzo mało czasu poświęcają na to, by zapoznać się z materiałem pomocniczym, pracują pośpiesznie, wykazują mało opanowania, zadania wykonują powierzchownie i nie sprawdzają ich poprawności. W rezultacie popełniają dużo błędów, a forma wykonania zadań jest niezadowalająca. Takie dzieci często przerywają pracę i łatwo ulegają frustracji, gdy otrzymają zadania trudniejsze. Ich uwaga łatwo ulega rozproszeniu. Na lekcjach przeszkadzają, zajmując się sprawami nie związanymi z zajęciami szkolnymi. Wyróżniają się częstym zapominaniem, brakiem notatek.
Dzieci należące do drugiego typu są powolne i zamyślone. Potrzebują dużo czasu, zanim zabiorą się do czegokolwiek i jeszcze więcej na wykonanie pracy. Nie koncentrują się dostatecznie na treści zadań i często odbiegają daleko myślami. Takie dzieci nie reagują impulsywnie, lecz powolnie. Chętnie śnią na jawie i marzą, a to nie pozwala im zajmować się konkretnymi sprawami. w wyznaczonych zadaniach popełniają dużo błędów.
Zdolność do koncentracji jest w dużym stopniu uzależniona od jego psychicznego samopoczucia. Zachowanie dziecka przy pracy jest zdecydowanie uzależnione od otoczenia, w którym przebywa. Dzieci reagują bardzo intensywnie na zaburzenia w otaczającym świecie, przede wszystkim zaś w rodzinie. Dlatego dzieci żyjące w warunkach niestabilnych emocjonalnie mają trudności w nauce, nie potrafią sprostać stawianym im wymaganiom i wykazać się wytrwałością. Im dłużej trwają zaburzenia, tym silniej oddziałują. Ciężko dziecku skoncentrować się na odrabianiu lekcji, gdy stale odczuwa konflikt między kłócącymi się i wrogimi sobie rodzicami. Kłótnie czy różnice poglądów nie muszą odbywać się jawnie. Większość dzieci odczuwa je podświadomie. Dzieci potrzebują emocjonalnie pewnej i stabilnej sytuacji w rodzinie, by móc się skoncentrować na wydatnej pracy.
Poprawa koncentracji
Niezależnie od rodzaju czynników wywołujących zaburzenia koncentracji można przyczynić się do poprawy koncentracji, wytrwałości i stosunku do nauki swojego dziecka. Podstawowym warunkiem do pracy w skupieniu jest zapewnienie odpowiednich warunków do pracy i nie oznacza to tylko stworzenie cichego kącika do odrabiania zadań domowych. Dziecko musi nauczyć się podejmowania wysiłku, poskramiania swoich zachcianek oraz powinno wyrobić w sobie ogólną motywację do nauki. Ważną umiejętnością jest sztuka czekania. Dzieci muszą nauczyć się czekać. Najpierw powinny wykonać te czynności, które wymagają wysiłku, czyli np. odrobić pracę domową, zapakować tornister a dopiero później zająć się zainteresowaniami.
Przykłady gier i zabaw rozwijające umiejętności koncentracji
Każda zabawa rozwija wytrwałość dziecka, o ile stosuje się ono do reguł i nie rezygnuje przedwcześnie.
Gry i zabawy dają wspaniałą możliwość poprawy umiejętności koncentracji u dziecka. Na początku dzieci z zaburzeniami uwagi mają trudności w wytrwaniu w zabawie do końca. Zniechęca to rodziców, lecz bez ćwiczeń, bez regularnego mierzenia się z problemami dziecko nie będzie się rozwijać. Postawa rodziców ma tu kluczowe znaczenie. Jak dziecko ma się nauczyć odpowiedniego zachowania w grze, skoro rodzice tak łatwo się poddają?
Co można zrobić?
Postanów, że będziesz grać z dzieckiem regularnie. Może to być dwa razy w tygodniu.
Przy doborze gier kieruj się zainteresowaniami, możliwościami i wiekiem dziecka.
Unikaj przeciążenia dziecka. Zwracaj uwagę na to, czy gry nie są zbyt trudne i czy nie trwają zbyt długo.
By dziecko łatwiej zniosło rozczarowanie w przypadku przegranej, wymagania w stosunku do niego musisz zwiększać powoli.
Zadbaj również o własne potrzeby, tak by zabawa sprawiała przyjemność i tobie.
Jakie gry są właściwe?
Każda gra jest dobra. Może to być zarówno gra towarzyska, konstrukcyjna (klocki lego lub zwykłe drewniane) zręcznościowa, z użyciem piłeczek i wszystkie inne. Także wspólne majsterkowanie, czytanie książek czy oglądanie albumów kształtuje wytrwałość dziecka. Dobór gier czy zajęć zależy w znacznej mierze od stawianych celów. Dobierajmy zatem gry i zabawy stosownie do treści, które chcemy dziecku przekazać.
Także wspólne twórcze zajęcia rozwijają umiejętność koncentracji u dziecka.
Obecnie na rynku jest wiele gier edukacyjnych, które również dla dziecka mogą okazać się ciekawe. Jeśli oprócz koncentracji chcesz poćwiczyć ortografię to wybierz grę ortograficzną. Ja uważam, że na sam początek możesz z dzieckiem tworzyć swoją grę planszową. Od zasad po plansze, samo tworzenie wymaga cierpliwości a satysfakcja ze zrobienia własnej gry może okazać się mobilizująca do dalszej pracy.
Czego możemy nauczyć swoje dziecko podczas zabawy?
Czekania na swoją kolejkę (kontrolowania zachowań impulsywnych i czekania na zaspokojenie potrzeby).
Obserwacji przebiegu gry i dostosowywania do niego swojego postępowania.
Wytrwania aż do zakończenia gry, nawet jeżeli jej przebieg nie jest dla niego pomyślny.
Radzenia sobie z frustracjami.
Dostosowywania się do obowiązujących reguł gry.
Już sam fakt wspólnej gry czy zabawy z dzieckiem kilka razy w tygodniu doprowadzi do poprawy umiejętności koncentracji. Wyraźny postęp można osiągnąć jedynie wtedy, gdy ćwiczy się z dzieckiem inne niż dotychczas sposoby zachowań i pomaga mu regularnie przy ich zmianie.
Nastaw się na to, że gra czy ćwiczenia z dzieckiem nie będą przebiegać bezproblemowo.
Nie należy zatem reagować nadmiernym rozdrażnieniem, gdy dziecko nagle straci ochotę, nie chce współpracować bądź też reaguje agresją czy płaczem na porażkę.
Jak możemy wspierać postępy dziecka w nauce?
Umiejętność koncentacji i wytrwałość nie poprawią się automatycznie tylko dlatego, że wybierzemy odpowiednią grę rozwijającą koncentrację. Największe znaczenie dla zmian mają nasze własne działania wychowawcze. Najważniejszą rolę odgrywa konsekwencja wychowawcza i zasady, które narzucimy dziecku przy wykonywaniu określonej czynności, jak również informacja zwrotna, czyli przede wszystkim uznanie dla dziecka. Nie należy zapomnieć o dobrej komunikacji. Dawanie dziecku odpowiednich komunikatów to klucz do zachęcenia i mobilizowania dziecka do dalszej pracy. Oprócz tego nasze nastawienie do ćwiczeń musi być pozytywne, dlatego jeśli nie potrafisz zapomnieć o aktualnych kłopotach lub, jeśli rozdrażnienie powoduje łatwość wybuchu proponuje odczekać aż się uspokoisz. Jeśli emocje są silne proponuję przełożyć zajęcia na inny dzień - ale pamiętaj przełożenie ćwiczeń to nie ich ominięcie!
Wspieraj samodyscyplinę
Siadając obok dziecka mamy lepszą możliwość wpływania na jego zachowanie. Widząc, że dziecko nie może się doczekać swojej kolejki, dotykaj jego ręki za każdym razem, gdy chce działać. W ten sposób sygnalizujesz mu, że musi jeszcze trochę poczekać.
Unikaj ciągłego krytykowania, wspieraj wysiłki dziecka, konsekwentnie egzekwuj ustalone reguły i chwal za ich przestrzeganie. Nie okazuj wielkich emocji i nie czyń dziecku wyrzutów, ale dąż do tego by dotrzymało warunków umowy, tzn. pozostało na miejscu do zakończenia gry i przestrzegało jej reguł.
Najlepszym sposobem może być podpisanie przez was kontraktu. Umów się z dzieckiem na góra 4 zasady, których musi przestrzegać podczas waszych zabaw. Niech one będą jak najmniej skomplikowane. Najlepiej jak utworzycie je razem i powiesicie w miejscu widocznym podczas waszych zajęć.(Np. 1 nie przerywamy sobie, kiedy mówimy. 2 cierpliwie czekamy na swoją kolejkę. 3 na ćwiczeniach staramy się pracować wytrwale. 4 zawsze ćwiczymy godzinę.) Kiedy w trakcie zabawy zasady będą łamane wystarczy, że przypomnisz o obowiązku przestrzegania zasad. Ale pamiętaj zasady muszą obowiązywać wszystkich biorących udział w ćwiczeniach - również Ciebie!
Wybieraj na początku takie gry, które nie trwają zbyt długo. Nie rozpoczynaj grami trwającymi 30 lub więcej minut. Powoli, z upływem tygodni, można wydłużać czas spędzony przy grze. Dobierając gry, zawsze zastanów się, czy dziecko będzie miało możliwość przeżycia sukcesu. Gdy wpadnie we wściekłość lub będzie rozczarowane porażką, dodaj mu otuchy. Nie przerywaj jednak z tego powodu gry, raczej upieraj się przy jej zakończeniu. Porażki także trzeba umieć ponosić. Poczekaj, aż dziecko uspokoi się na tyle, by można było kontynuować grę. Gdy chce przedwcześnie odejść, powstrzymaj je. Dziecko musi się nauczyć, że ustalenia i umowy powinny być dotrzymywane. Tym łatwiej mu to przyjdzie, im konsekwentniej rodzice przy tym obstają.