1. Dziecko leży na brzuchu na dużej piłce, kończyny górne wyciągnięte przed siebie. Ćwiczący trzyma dziecko za biodra lub stopy i przetacza je wraz z piłką, pociągając za kończyny dolne — oczekuje na uniesienie głowy przez dziecko.

2. Dziecko ułożone jak poprzednio. Ćwiczący przetacza je wraz z piłką w bok z zatrzymaniem ruchu na różnych poziomach. Dziecko powinno oprzeć się na ręce po stronie „niższej" i unieść głowę w bok (w stronę przeciwną do odchylenia).

Rys. 10. Ćwiczenia na piłce w leżeniu na brzuchu

3. Dziecko ułożone jak poprzednio. Ćwiczący trzyma dziecko za biodra. Jego zadaniem jest uchwycenie atrakcyjnej zabawki lub wykonanie jakiegoś zadania.

Rys. 11. Ćwiczenia na piłce połączone z zabawą

4. Dziecko leży na plecach na piłce. Ćwiczący trzyma je za biodra lub stopy, przetacza je wraz z piłką do siebie i wyczekuje na uniesienie przez dziecko głowy.

5. Dziecko leży na płaskim podłożu (np. na stole) na plecach. Ręce skrzyżowane na piersiach, nogi przyciągnięte do brzucha, głowa przyciągnięta do klatki piersiowej. Ćwiczący opuszcza głowę dziecka do płaskiego ułożenia na plecach, nogi i ręce pozostają bez zmian.

6. Dziecko ułożone jak poprzednio. Ćwiczący prostuje kończyny górne dziecka wzdłuż tułowia, rotując (odwracając) je na zewnątrz. Ćwiczący przenosi kończyny górne nad głowę z jednoczesną rotacją na zewnątrz.

7. Dziecko leży jak wyżej. Kończyny górne wzdłuż tułowia, kończyny dolne zgięte w biodrach i kolanach, stopy oparte na podłożu. Ćwiczący luźno porusza jednocześnie obiema kończynami dolnymi dziecka w prawo i w lewo, tułów nie zmienia pozycji.

8. Ułożenie jak poprzednio. Jedna kończyna dolna zgięta w biodrze i kolanie z płaskim ustawieniem na podłożu, druga wyprostowana. Ćwiczący prostuje zgiętą kończynę dziecka, jednocześnie zginając wyprostowaną. Ćwiczenie powtarza naprzemiennie.

Rys. 12. Ćwiczenia bierne kończyn dolnych

9. Dziecko leży na plecach, nogi wyprostowane. Ćwiczący zgina jedną nogę dziecka w stawie kolanowym i biodrowym, przenosi ją nad drugą nogą. Przez obrót miednicy dziecko przechodzi do leżenia na boku. Następnie ćwiczący wykonuje przeprosi drugiej kończyny w stawie biodrowym i dziecko przechodzi do leżenia na brzuchu. Aby uzyskać powrót do leżenia na plecach ćwiczący stosuje odwrotną kolejność ruchów.

10. Dziecko leży płasko na brzuchu, nogi wyprostowane, ręce wyciągnięte nad głową, głowa uniesiona. W razie opadania głowy ćwiczący podkłada rękę pod łokcie dziecka, unosi jego ręce zrotowane na zewnątrz, a wraz z nimi głowę i obręcz barkową. Jednocześnie uciska drugą ręką okolice między łopatkami. Uniesioną częścią ciała porusza lekko poziomo w prawo i w lewo.

11. Dziecko leży na brzuchu, podparte na kończynach górnych (zgięte w stawach łokciowych pod kątem 90°), głowa uniesiona. Ćwiczący pogłębia odgięcie głowy i tułowia w tył. Gdy dziecko potrafi utrzymać głowę, uczy je dowolnego opuszczania głowy w dół między barkami i unoszenia. Następnie dziecko ćwiczy przenoszenie ciężaru ciała z jednej ręki na drugą (ćwiczący zachęca słownie lub poklepuje po barku). Następnym, trudniejszym ćwi­czeniem w tej pozycji jest wyciąganie ręki odciążonej do zabawy i chwytanie.

12. Dziecko leży na brzuchu, kończyny dolne wyprostowane, ręce wyciągnięte nad głową. Jedna noga dziecka wyprostowana, drugą ćwiczący zgina w stawie biodrowym i stawie kolanowym ze skrętem na zewnątrz, z równoczesnym zwrotem głowy w stronę ugiętej nogi. Ćwiczenie powtarza się naprzemiennie.

13. Ułożenie jak wyżej, ręce wzdłuż tułowia, dłonie zwrócone ku górze, barki i łopatki ściągnięte do tyłu. Ćwiczący prowokuje dziecko do unoszenia głowy przez poklepywanie między łopatkami i zachętą słowną.

14. Pozycja jak wyżej. Przez zewnętrzną rotację i podcięcia kończyn górnych do tyłu ćwiczący osiąga wyprost głowy i tułowia dziecka. To samo ćwiczyć można z nogami zgiętymi w stawach kolanowych.

Ćwiczenia na czworakach

1. Przejście do pozycji na czworakach z pozycji ułożenia na brzuchu (nogi wyprostowane, ręce na wysokości barków oparte o podłoże lub nad głową, głowa uniesiona). Dziecko podkurcza kolana, następnie przez uniesienie bioder przechodzi do klęku podpartego. Głowa uniesiona, nogi w lekkim rozkroku, stopy jedna obok drugiej — pięty skręcone do zewnątrz. Dziecko przesuwa ręce do przodu, równocześnie opuszczając głowę, aż do poziomego ustawienia tułowia.

2. W pozycji na czworakach przenoszenie ciężaru ciała do przodu na ręce i do tyłu na nogi.

3. W pozycji na czworakach wysuwanie nogi w tył do wyprostu — potem uniesienie wyprostowanej nogi. Powtarzać naprzemiennie.

Rys. 13. Przechodzenie z leżenia na plecach do leżenia na brzuchu

Ćwiczenia w klęku

1. Z siadu klęcznego (dziecko siedzi na obu piętach), ręce zwisają wzdłuż tułowia skręcone na zewnątrz, przechodzi do podporu na wyprostowanych kończynach górnych.

2. Dziecko klęczy. Tułów i biodra pochyla do przodu, aż do zetknięcia wyprostowanych rąk z podłożem, głowę pochyla w dół.

3. Dziecko siedzi na piętach. Przechodzi do klęku przez uniesienie pośladków. Ręce dziecka opierają się na ramionach ćwiczącego. Dziecko kołysze tułowiem do przodu i do tyłu.

Ćwiczenia w siadzie

1. Dziecko siedzi ze skrzyżowanymi kończynami dolnymi. Przenosi ciężar ciała w bok, opierając się na wyprostowanej ręce.

2. Pozycja jak wyżej. Dziecko skręca tułów w prawo i w lewo. Obie kończyny górne wyprostowane podpiera daleko z tyłu.

3. Pozycja jak wyżej. Ćwiczący prostuje i zgina kończynę dziecka w stawie kolanowym. Ćwiczy naprzemiennie.

4. Dziecko kuca na całych stopach, kolana odwiedzione, ręce oparte o podłoże na poziomie barków. Dziecko prostuje kończyny w stawach biodrowych i kolanowych, przechodząc do stania. Ćwiczący stoi za dzieckiem, podtrzymując ręką górną część podudzia i stawu kolanowego.

Ćwiczenia w pozycji stojącej

1. Dziecko stoi w rozkroku z lekko do przodu wysuniętą nogą (ciężar ciała równomiernie rozłożony na kończyny dolne), biodra wysunięte do przodu, pięty na podłodze, ręce zwisają swobodnie wzdłuż tułowia. Dziecko zgina nogę w kolanie, biodro pozostaje wyprostowane. Stoi na jednej nodze (biodro można przytrzymać). Ćwiczyć naprzemiennie.

2. Dziecko stoi w lekkim rozkroku. Klęka na jednym kolanie, druga kończyna dolna pozostaje wyprostowana, wysunięta do przodu. Ciężar ciała przenosi na kończynę dolną wysuniętą do przodu, prostując jed­nocześnie kończynę dolną będącą w klęku. W ten sposób wraca do pozycj i stój ącej.

3. Dziecko stoi bokiem lub przodem do ściany. Popychamy jego barki w kierunku ściany, co powinno wywołać oparcie się o ścianę jedną lub dwiema rękami.

4. Dziecko stoi w lekkim rozkroku. Popychamy jego barki lub biodra w różnych kierunkach. Dziecko samo odzyskuje wytrąconą równowagę, ćwiczenie to można wykonywać na ruchomym podłożu.

B. Czynność rąk i koordynacja wzrokowo-ruchowa

Prawidłowe opanowanie przez dziecko z mózgowym porażeniem dziecięcym ruchów kończyn górnych i koordynacji wzrokowo-ruchowej ułatwi mu osiągnięcie samodzielności życiowej.

Ćwiczenia kształtujące podstawowe wzorce manipulacyjne

1. Ćwiczący zachęca dziecko do wyciągania ręki w kierunku zabawki. Wkłada dziecku do ręki łatwe do utrzymania przedmioty i potrząsa ręką dziecka. Podaje zabawki dziecku z boku, a następnie do obu rąk jednocześnie.

2. Dziecko na polecenie ćwiczącego napełnia kosz piłeczkami tenisowymi, stopniowo ćwiczący zmniejsza rozmiary używanych do ćwiczeń przedmiotów — klocki, korale, monety, książki o grubych kartach.

3. Dziecko wyciąga drobne przedmioty z wody, składa zabawki typu „matrioszka", klocki-foremki, napełnia wiadra i garnki piaskiem, nawleka korale na nitkę.

Ćwiczenia kształtujące koordynację wzrokowo-ruchowa

1. Dziecko na tablicy lub na dużej kartce papieru bazgrze, odwzorowuje, uzupełnia brakujące szczegóły w rysunkach, naśladuje proste schematy rysunkowe, zamalowuje obrazki konturowe.

2. Dziecko naśladuje stawianie klocka na klocku, konstruowanie wieży z 3, 4 i większej liczby klocków (na podstawie naśladownictwa, a potem modelu), buduje wraz z ćwiczącym proste modele z klocków Lego.

3. Ćwiczący wprowadza elementy zabaw ruchowych połączone z możli­wością poznania odległości, wysokości, kierunku.

4. Ćwiczący zapoznaje dziecko z pojęciami: do przodu, do tyłu, do siebie, od siebie, w dół, do góry, w prawo, w lewo, blisko, wysoko, nisko itd. w czasie zabaw ruchowych.

5. Ćwiczący wprowadza elementy samoobsługi i proste czynności pra­ktyczne.

n. Rozwój mowy

U dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym uszkodzenie ośrodkowego neuronu ruchowego prowadzi do swoistych zaburzeń w napięciu mięśni twarzy, podniebienia miękkiego, gardła, krtani i języka, stąd mają one kłopoty z prawidłowym jedzeniem i połykaniem, w późniejszym wieku zaś — z mówieniem. Od pierwszych dni życia dziecka duży nacisk należy położyć na prawidłowe karmienie go,bowiem ucząc dziecko pra­widłowego jedzenia, pośrednio uczymy je mówić. Zanim dziecko roz-

pocznie mówić, musi nauczyć się żucia, połykania, panowania nad ruchami języka, wydmuchiwania powietrza. Podczas karmienia dziecka z mpdz należy dążyć do:

— szybkiego likwidowania picia przez smok i ssania smoka,

— nabierania na łyżkę niewielkiej ilości pokarmu,

— nie zmuszania do połykania z przechyloną w tył głową,

— polecenia dziecku przesuwać i obracać pokarm językiem,

— podawania pokarmu w kąciki ust na przemian z lewej i prawej strony (przy trudnościach w zwieraniu ust),

— nauczenie dziecka picia przez rurkę z zaciśniętymi wargami,

— nauczenie dziecka gryzienia i żucia podając mu marchewkę, sucharek, herbatniki itp.

1. Bierne ćwiczenia narządów artykulacyjnych — masaż.

2. Ćwiczący usprawnia język dziecka przez pobudzanie do oblizywania warg, zlizywanie z łyżeczki, podążanie językiem za ruchem szpatułki, mlaskania, cmokania wargami.

3. Ćwiczenia oddechowe:

— oddychanie nosem z utrzymywaniem zamkniętych ust,

— usprawnienie fazy wydechu przez wprowadzenie zabawek wymagających dmuchania, np. trąbki, gwizdka, nadmuchiwanie baloników, gaszenie świecy, dmuchanie na stateczki pływające w misce, puszczanie baniek mydlanych.

4. Zabawy i gry z wykorzystaniem zabawek wydających dźwięki o różnej barwie, skali i głośności.

5. Prowokowanie dziecka do śmiechu, do powtarzania głosek i sylab oraz wspólnego nucenia i śpiewania w czasie zajmowania się dzieckiem.

6. Ćwiczący podczas mycia i ubierania pokazuje i nazywa części ciała dziecka.

7. Ćwiczenia mające na celu uświadomienie dziecku poczucie osi ciała i stron ciała.

8. Ćwiczący uczy powtarzania słów i poznawania ich znaczenia poprzez stałe używanie nazw otaczających je przedmiotów, mówienie o wykonywanych zajęciach i pozytywne reagowanie na każde dobre powtórzenie i każde prawidłowe zrozumienie polecenia.

9. Ćwiczący proponuje dziecku zabawy ruchowe, podczas których możliwe jest wyjaśnienie znaczenia przymiotników, np. ciepły, zimny, zmęczony, wypoczęty, mały, duży, długi, krótki, gruby, cienki, wysoki, niski.

10. Ćwiczący zapoznaje dziecko z pojęciami czasu — dzień, rano, południe, wieczór, noc, dziś, jutro, wczoraj, tydzień, dni tygodnia, pory roku.

11. Ćwiczący wprowadza do ćwiczeń ruchowych rytm i melodię (wyko­rzystać można gry i zabawy z rodź. V.)

m. Nawiązywanie kontaktu z otoczeniem, rozwój osobowości i prostych programów ruchowych

1. Inspirowanie dziecka do zabaw tematycznych i do naśladowania czynności dorosłych poprzez wprowadzenie takich pomocy, jak: naczynia,

kuchenki, a przede wszystkim poprzez umożliwienie dziecku udziału w co­dziennych czynnościach domowych.

2. Uczenie dziecka przystosowania zachowania do najprostszych wymagań i norm społecznych obowiązujących w środowisku, w którym żyje.

3. Podejmowanie prób nauczenia dziecka samodzielności w zakresie prostych czynności życia codziennego, zaspokajania potrzeb fizjologi­cznych.

4. Kształtowanie umiejętności porozumiewania się z otoczeniem za po­średnictwem mowy (pokazywanie dziecku obrazków, przedmiotów, osób z otoczenia), gestów i różnych form zabawy.

Przystępując do usprawniania dziecka należy pamiętać o tym, że naj­ważniejsze jest, by było akceptowane przez najbliższe otoczenie. Jest to warunkiem pozytywnej samooceny dziecka i poziomu aspiracji odpowia­dającego możliwościom dziecka.

Badania przeprowadzone wśród dzieci z mpdz — uczniów szkół podsta­wowych różnych form kształcenia — wskazują na konieczność delikatnej pomocy przy nawiązywaniu pierwszych kontaktów ze zdrowymi rówieśnikami, gdyż zazwyczaj dzieci te nie podejmują samorzutnie kontaktów z innymi dziećmi (D. Wolska 1992).

Ponieważ dzieci z mpdz. charakteryzuje nieharmonijny rozwój, dlatego opracowanie to nie zawiera jedynie ćwiczeń przeznaczonych dla dzieci w wieku szkolnym, lecz przedstawia propozycje ćwiczeń na niższych poziomach — rodzice i terapeuci sami wybiorą poziom, od którego rozpoczną terapię.

W pierwszych latach życia dziecka z mpdz przez zabiegi pielęgnacyjne, zabawę z dzieckiem, jego sen i wypoczynek, łącznie z prowadzonymi ćwiczeniami, realizowany jest program kompleksowej rehabilitacji. Jest to okres najbliższego kontaktu z rodzicami, najłatwiej więc o jednolitość postępowania, gdyż rodzice w tym okresie są równocześnie opiekunami, terapeutami, wychowawcami — profesjonaliści zaś służyć mają wskazówkami i pomóc w ułatwieniu indywidualnego procesu usprawniania poszczególnych sfer rozwoju. Opracowując indywidualny program usprawniania, wybiera się i łączy elementy różnych metod, najkorzystniejszych dla danego dziecka. Najczęściej są to metody neurofizjologiczne: Bobathów, Vojty, Pęto (ich krótka charakterystyka przy końcu rozdziału).

Ponieważ najważniejszy w tym okresie życia jest kontakt dziecka z ro­dzicami, powinno ono przebywać w domu, a jeśli zachodzi konieczność hospitalizacji, to dziecku powinna towarzyszyć matka.

Zadaniem terapeutów jest też pomoc rodzicom w ułożeniu ramowego planu dnia, który pozwoli im systematycznie zająć się dzieckiem z mpdz, a także jego rodzeństwem. Trzeba bowiem pamiętać, że dziecko z mpdz żyje w rodzinie i wszyscy jej członkowie mają takie same prawa i obo­wiązki (na miarę swych możliwości) (V.H. Cardinaux, A. Lowe 1993).

Oto propozycje ramowego planu dnia rodziny dziecka z mpdz:

GODZINA

ROZKŁAD CZASU DZIECKA

ROZKŁAD CZASU MATKI

8.00 9.00

10.00

11.00 12.00

14.00

15.00 16.00 18.00 19.00

20.00

obudzenie dziecka, ćwiczenia związane z toaletą, ubieranie, śniadanie

wybrane ćwiczenia usprawniające, zabawa (jeśli to możliwe samodzielna)

ćwiczenia muzyczno-ruchowe II śniadanie uczestniczenie w zakupach

zabawa dziecka w kuchni

obiad dziecka, toaleta, rozebranie, położenie do snu

obudzenie dziecka, pomoc w ubieraniu, towarzyszenie całej rodzinie podczas obiadu połączone z podwieczorkiem

ćwiczenia - wg indywidualnego programu usprawniania

dowolna zabawa lub zabawa z rodzeństwem czy ojcem

kolacja dziecka przed kolacją całej rodziny - Jeśli nie Je samodzielnie

zabawa dziecka z rodzeństwem lub rodzicem, połączone z ćwiczeniami usprawniającymi percepcję wzrokową słuchową i ruchową

kąpiel, ułożenie do snu, ciepłe pożegnanie z dzieckiem_______________

przedtem: śniadanie z resztą rodziny, wyprawienie dzieci do szkoły

zatroszczyć się o dom

zakupy

gotowanie obiadu wypoczynek

posiłek z rodziną

zajmowanie się pozostałymi dziećmi

lub kolacja całej rodziny

Rozpoczynając ćwiczenia z dzieckiem pamiętać należy, że:

— czas trwania ukierunkowanych zajęć i liczbę powtórzeń poszczególnych ćwiczeń uzależnić trzeba od wieku dziecka i ciężkości uszkodzenia mózgu,

— ćwiczenia powinny być prowadzone w formie zabawy,

— ćwiczenia prowadzić systematycznie, w odpowiednich warunkach, zapewniających dziecku poczucie bezpieczeństwa i wygodę (unikać gwał­townych zmian ułożenia ciała i szybkich ruchów),

— przygotowaniem do ćwiczeń ruchowych może być masaż ciała F. Fe-boyer (patrz: ABC rehabilitacji dzieci cz. 2, Mózgowe porażenie dziecięce, str. 25) lub ćwiczenia rozluźniające (polegają one na delikatnych ruchach

prostowania palców rąk, odwodzenia i prostowania kończyn górnych i do­lnych — ruch wykonujemy zawsze jedną ręką, drugą przytrzymując kończynę dziecka powyżej stawu, w którym ruch się odbywa).

Dziecko z mpdz w wieku 4, 5 lat powinno być włączone do grupy przedszkolnej, która zapewni mu kontakt z rówieśnikami i możliwość kontynuowania wielopro-filowej rehabilitacji. Dziecko w grupie rówieśniczej nauczy się znosić niepowodze­nia, realnie pozna swoje możliwości, przez naśladownictwo zdobywać będzie coraz to nowe umiejętności, udział w zabawach grupowych i oddziaływania rewalida-cyjne pobudzą jego motywacje. Jeśli uszkodzenie jest niewielkie i istnieje możli­wość zapewnienia terapii ruchowej po zajęciach w przedszkolu — wskazane jest przedszkole masowe. Dzieci uszkodzone w większym stopniu korzystać mogą z oddziałów integracyjnych zapewniających ciągłość wieloprofilowego usprawnia­nia lub specjalistycznych ośrodków szkolno-rehabilitacyjnych całkowicie dosto­sowanych do potrzeb dzieci z mpdz. Terapia proponowana dla dzieci w wieku przedszkolnym powinna być tak prowadzona, by dziecko na miarę jego możliwości przygotować do nauki szkolnej.

J. Bogucka (1989) podaje wskaźniki dojrzałości dziecka 5, 6-letniego, z uwzględnieniem specyfiki mpdz, które mogą być pomocne przy układaniu indywidualnego programu terapii (wcześniejsze rozdziały tej publikacji po­zwolą dobrać zabawy i ćwiczenia do osiągnięcia tych umiejętności).

DZIECKO 5—6-letnie z mpdz

I. Samodzielność, samoobsługa i socjalizacja

1. Rozpoczyna samodzielne ubieranie, zna części garderoby, kolejność ich wkładania.

2. Je samodzielnie, często nieprawidłowo trzyma łyżkę.

3. Odkręca kurek, myje ręce, twarz.

4. Zaczyna sznurować buty (sznurowadło na końcu musi być usztywnione, zakończone metalową blaszką), ruchy krzyżowania nastręczają trudności.

5. Rozumie potrzebę ćwiczeń rehabilitacyjnych, wykonuje je częściowo samodzielnie, pamięta kolejność.

6. Ma potrzebę ruchu, przemieszczania się, mimo występujących trudności.

7. Bawi się z innymi dziećmi, dosyć łatwo rozstaje się z rodzicami po zapoznaniu się z nową sytuacją.

8. Zna swoje imię i nazwisko, imiona rodzeństwa.

9. Zna zwroty grzecznościowe: proszę, dziękuję, przepraszam — należy przypominać mu o ich używaniu.

II. Funkcje poznawcze

1. Mówi zdaniami używając określeń.

2. Spełnia polecenia dwuczłonowe, np. podnieś to i połóż tam, zamknij pudełko i przynieś szczotkę itp.

3. Koncentruje się przy czytaniu krótkiego tekstu (wskazany ilustrowany), umie odpowiedzieć na pytania np. „Jak miała na imię dziewczynka?".

4. Uczy się wierszyków l—2 strofkowych, łatwych, po kilkakrotnym powtórzeniu, np.

Przyszły koty do Doroty, proszą pięknie, kup nam boty, bo na dworze deszcz i słota, my musimy chodzić w botach.

5. Pamięta je następnego dnia.

6. Logicznie kojarzy fakty: napisany list — zaniesiemy do skrzynki, do gwoździa — potrzebny młotek. Potrafi to pokazywać na obrazkach.

7. Segreguje zabawki, przedmioty, np. małe i duże łyżki itp.

8. Zapamiętuje schowane przedmioty, np. z 4-5 przedmiotów schowanych zapamięta 3—4.

9. Liczy do 5, na polecenie podaje l, 2, 3 przedmioty, np. 2 misie, 2 cukierki.

10. Rozumie pojęcia „tyle samo": np. „daj mamusi tyle samo cukierków, ile ma tatuś", liczy je do pięciu.

11. Nazywa pory roku, nie zna kolejności. Pory dnia kojarzy z posiłkami.

12. Nazywa podstawowe kolory: żółty, zielony, niebieski, czerwony, kojarzy je ze znanymi przedmiotami. Co jest zielone: liść, żaba, trawa. Co jest żółte: słońce, cytryna. Co jest niebieskie: niebo. Co jest czerwone: jabłuszko, serce.

13. Potrafi w pokoju poszukać i nazwać przedmioty w kolorze np. niebieskim.

14. Segreguje klocki według koloru i kształtu na polecenie, np. wybierz same „żółte", „podaj mi koła".

15. Nazywa figury geometryczne: kółko, kwadrat i odtwarza je (kwadrat może być niedokładny).

16. Z patyków uzupełnia brakujący bok w kwadracie.

17. Początek pojęć: lewy — prawy. Jeszcze może się mylić.

18. Naśladuje ruchy innej osoby, najczęściej jak w odbiciu lustrzanym, np. jedna ręka na brzuchu, druga na głowie.

19. Bawi się układanką wtyczkową, wkłada pionki w otwory.

20. Drze papier na małe kawałki, ściska papier, robi kule.

21. Drobi ciasto jak na zacierkę, wałkuje, formuje placki, pączki.

22. Bawi się tematycznie zabawkami: w dom, w lekarza, mówiąc przy tym.

23. Patrząc na prosty wzór z elementów, próbuje odtwarzać całość.

24. Zamalowuje duże płaszczyzny.

25. Schematycznie rysuje człowieka z zaznaczeniem tułowia.

26. Łączy dwa punkty położone ukośnie.

27. Prowadzi kreskę w liniach nie przekraczając ich, np. „Połącz dwa drzewka" lub inne polecenie.

28. Próbuje odtwarzać całość przez połączenie przerw.

29. Zauważa i dorysowuje brakujące elementy rysunku.

30. Składa obrazek pocięty na cztery części.

31. Kończy rozpoczęty ciąg rysunku.

32. Odtwarza na bębenku: szybko-wolno, cicho-głośno. Wystukuje sylaby ma-ma, ta-ta, Ka-sia.

DZIECKO 6-letnie z mpdz I. Funkcje społeczne

1. Dziecko ubiera się samodzielnie lub z niewielką pomocą, z zachowaniem kolejności przy wkładaniu odzieży, np. koszula, potem bluzka, sweter.

2. Samodzielnie je, w miarę swych możliwości prawidłowo trzyma łyżkę, nie rozlewa.

3. Myje się, potrafi samo regulować wodę (ciepła-zimna).

4. Zwraca uwagę na swój estetyczny wygląd (dostrzega brudne ubranie, myje ręce w miarę potrzeby).

5. Przy czesaniu zna kierunki ruchu grzebienia (z tyłu w kierunku pleców, grzywka do przodu).

6. Sznuruje buty (ćwiczenie z przewlekaniem sznurowadeł).

7. Rozumie potrzebę ćwiczeń usprawniających, np. masażu, parafinowania oraz innych ćwiczeń, które wymagają jego aktywności.

8. Nawiązuje kontakty z rówieśnikami.

9. Organizuje zabawy tematyczne, np. w dom, lekarza, nauczyciela.

10. Podaje swoje imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, imiona ojca, matki, ich zawody.

11. Zna i używa zwrotów grzecznościowych: proszę, dziękuję, przepraszam. II. Funkcje poznawcze

1. Opowiada treść obrazka, podając nazwy przedmiotów, czynności, buduje zdania 3-4 wyrazowe.

2. Opisując używa przymiotników dla określenia cech różnych przed­miotów: wysoki-niski, ładny-brzydki, blisko-daleko.

3. Czytając krótki (1-2 stronicy) łatwy tekst, koncentruje uwagę, potrafi odpowiedzieć na zadane pytania: „Jak miała na imię dziewczynka", „dokąd poszła?" itd.

4. Potrafi rozwiązać proste zagadki, łamigłówki, np. przyleciał do nas z daleka, ma długi dziób i nogi — co to jest?

5. Uczy się prostych wierszyków 2-3 strofkowych, zapamiętuje teksty piosenek.

6. Potrafi definiować nazwy, określając, do czego służą przedmioty, np. piłka do grania, poduszka do spania itp.

7. Układa loteryjkę sytuacyjną z 3 części z zachowaniem porządku: co zdarzyło się najpierw, a co potem. Kierunek układania od strony lewej do prawej.

8. Potrafi zgrupować przedmioty według rodzaju, np. owoce, warzywa, pojazdy, zwierzęta, ludzie, naczynia, meble, zabawki, instrumenty muzyczne.

9. Nazywa 2-3 kolory, które nie wchodzą w skład opanowanych barw podstawowych (kolory podstawowe to: czerwony, żółty, zielony, niebieski).

10. Nazywa podstawowe figury geometryczne: kółko, kwadrat, trójkąt.

11. Potrafi segregować klocki według barwy, kształtu, wielkości, gru­bości.

12. Dostrzega, czym się różnią np. małe i duże kółko, dwa różnego koloru kwadraty, kwadrat i trójkąt.

13. Dobiera takie same obrazki, litery, słowa,

14. Pokazuje prawą i lewą ręką i, analogicznie, wszystkie symetryczne części ciała.

15. Orientuje się w pojęciach czasowych: wylicza dni tygodnia, pory roku, pory dnia (rano, południe, wieczór), jutro, wczoraj, co jest przed zimą, co po lecie.

16. Zlicza zbiór przedmiotów ułożonych w pionie i poziomie oraz roz­sypanych na płaszczyźnie (należy obserwować, czy nie pomija elementów, jak organizuje sobie pole widzenia).

17. Rozumie pojęcia liczbowe, np. podaj, połóż 3, 4, 5 cukierków itp.

18. Zna pojęcia: tyle samo oraz o jeden mniej i o jeden więcej, np. „Połóż na swój talerz tyle śliwek, ile jest na talerzu mamusi".

19. Rozumie pojęcia matematyczne związane z powiększeniem zbioru, czyli z dodawaniem (np. doleciał, doszedł, dosunął, dołożył, przysłał, do­rysował) i ze zmniejszeniem zbioru, czyli odejmowaniem (odsunął, odleciał, wyrzucił, zgubił, sprzedał).

20. Zapamiętuje schowane przedmioty (połowę przy pokazywaniu liczby przekraczającej 5. Przy 8 powinno zapamiętać więcej niż 4).

21. Odtwarza ruchem ręki wzory pokazywane przez zakreślanie dłonią w powietrzu.

22. Odtwarza na bębenku proste rytmy: oo, ooo, oo, oooo, oo ooo, o oo.

23. Dokonuje analizy głoskowej wyrazów 3-4-literowych bez dwuznaków.

24. Potrafi samo zgrupować obrazki rozpoczynające się na taką samą literę: telewizor, trąbka, traktor, torebka, słońce, ser, słoń, smok.

25. Rysuje człowieka z zaznaczeniem na właściwym miejscu szyi, włosów, palców, elementów stroju.

26. Rysuje na zadany temat, uwzględnia 3-4 elementy.

27. Ma wyobrażenie całości dobrze mu znanych przedmiotów i dostrzega brakujące elementy, np. brak nosa na twarzy, brak ogona u kota.

28. Składa całość z 6-9 części (składanki-rozsypanki, klocki z obrazkami).

29. Układa z białych i czerwonych kwadratów (lub innych kontrastowych kolorach) wzory pokazane lub inne.

30. Odwzorowuje układy z patyczków i graficznie.

31. Rysuje proste szlaczki bez odrywania ręki na dużym papierze.

32. Potrafi zakreskować dużą powierzchnię w płaszczyźnie poziomej, pionowej, ukośnej.

33. Zamalowuje figury geometryczne według podanego wzoru.

34. Potrafi modelować w plastelinie dobrze znane kształty przedmiotów, próbuje odtwarzać kształty literopodobne: L, A, K, M.

35. Wydzieranka. Przy wydzieraniu trzyma się wyznaczonego konturu (dopuszczalne wydzieranie mało precyzyjne).

36. Próbuje wycinać nożyczkami.

(Za: ABC rehabilitacji dzieci, cz. 2, Mózgowe porażenie dziecięce, J. Bo-gucka, s. 176).

To, co zasadniczo różni dziecko z mpdz od zdrowego rówieśnika w klasie szkolnej, to konieczność wydłużania poszczególnych etapów nauczania te­chnik szkolnych. Jest to spowodowane wielością i różnorodnością zaburzeń sprzężonych z mpdz. Stąd równolegle z nauczaniem dostosowanym do możliwości ucznia konieczne jest kontynuowanie rehabilitacji ruchowej, logopedycznej i reedukacji psychopedagogicznej, polegającej na usprawnieniu zaburzonych funkcji.

Najczęstsze trudności dziecka z mpdz:

— duża męczliwość, wolniejsze tempo pracy, trudność w koncentracji uwagi i mniejsza odporność na sytuacje stresowe,

— w pisaniu — wynikają one z obniżonej sprawności ruchowej ręki, zaburzonej często lateralizacji i orientacji przestrzennej,

— w pisaniu ze słuchu — do wyżej wymienionych trudności graficznych dołącza się obniżona zdolność różnicowania dźwięków,

— w czytaniu — z powodu zaburzeń analizy i syntezy słuchowej oraz zaburzeń w artykulacji i fonacji,

— zubożony zespół słownictwa w stosunku do ich wieku życia,

— wolniejsze tempo przyswajania wiadomości z matematyki (trudności w myśleniu abstrakcyjnym, zaburzenia koncentracji uwagi, spowolniony tok myślenia).

L. Nowakowska (1985) przestrzega nauczycieli podejmujących pracę z dzieckiem z mpdz przed zbyt wczesnym wyciąganiem wniosków co do dalszych możliwości ucznia, mającego trudności w przyswajaniu materiału już w początkowej fazie nauczania. Przyrost wiadomości i umiejętności ma bowiem u wielu dzieci z mpdz charakter skokowy. Po okresie minimalnych postępów może nastąpić nagła poprawa będąca następstwem wyrównania deficytów.

Należy też pamiętać, że choć iloraz inteligencji odgrywa ważną rolę w opanowaniu wiadomości szkolnych, niezwykle istotne są również inne czynniki: poziom motywacji do nauki, zdolność koncentracji uwagi czy dojrzałość społeczna. Tak więc nauczyciel winien stymulować rozwój dziecka w tych dziedzinach razem z rodzicami i całym zespołem uspraw­niającym.

Układając indywidualny program terapii dziecka z mpdz często ko­rzysta się z uznanych i sprawdzonych metod usprawniania mpdz. Każda z nich wymaga benedyktyńskiej pracy i cierpliwości ze strony rodziny i terapeutów. Wszystkie polegają na systematycznych ćwiczeniach zmie­rzających do usprawnienia ruchowego przy umiejętnym wykorzystaniu mechanizmów sterowania ruchem oraz jednoczesnym rozbudzaniu funkcji

zmysłowych i intelektualnych. Do cieszących się w świecie największym uznaniem należy m. in. metoda Karela i Berthy Bobathów z Londynu oraz węgierska metoda Andrasa Pęto.

Metoda Bobathów polega na hamowaniu patologicznych odruchów i nie­prawidłowych wzorców ruchowych oraz rozwijaniu czynności ruchowych u dzieci z mpdz w kolejności, w jakiej pojawiają się one w rozwoju dziecka zdrowego.

Metoda Andrasa Pęto służy usprawnianiu dzieci z mpdz w wieku przedszkolnym. Metoda ta zwana jest też nauczaniem kierowanym. Łączy w jedną całość usprawnianie lecznicze, psychopedagogiczne i różne formy adaptacji społecznej. Usprawnianie polega na systematycznym pobudzaniu psychoruchowego rozwoju dziecka w zakresie:

— kontroli postawy i ruchów lokomocyjnych,

— koordynacji wzrokowo-ruchowo-czuciowo-słuchowej, orientacji w czasie i przestrzeni oraz odczuwania własnego ciała,

— życia emocjonalnego, rozwoju osobowości i kontaktów społecznych,

— rozwoju mowy, porozumiewania się gestem, rysowania, pisania, czytania oraz pojęć o otaczającym świecie.

Inną metodą mającą także wielu zwolenników, jest metoda czeskiego neurologa Vaclava Vojty, szeroko propagowana przez tzw. monachijską szkołę rehabilitacji. Theodor Hellbrugge (prof. uniwersytetu i dyrektor Centrum Dziecięcego w Monachium) określa, że polega ona na wielokrotnym stymulowaniu odruchów lokomocyjnych. Metoda ta zwana jest systemem torowania prawidłowych wzorów ruchowych lub kluczem neurologicznym. System nerwowy sam szuka uszkodzonych miejsc i koryguje je na zasadzie sterowania komputerowego. Terapia ta niejako programuje rozwój dziecka, niezależnie od rejonu uszkodzenia mózgu.

Przed kilku laty dotarła też do Polski metoda fizjoterapeuty z Filadelfii. Glena Domana. Jerzy Serejski (1992) tak pisze o tej metodzie: „Polega ona na bardzo intensywnych ćwiczeniach ruchowych. Ściśle ustalony program należy powtarzać kilkadziesiąt razy w ciągu dnia, a więc przez wiele godzin. Metoda Domana ma fanatycznych zwolenników m. in. w Polsce, głównie w Pile i we Wrocławiu. Wymaganą ogromną dawkę dzienną ćwiczeń wytrzymuje jednak tylko część dzieci. Wielu rodziców szybko z niej rezygnuje. Przyczyną są również obciążenia finansowe, jest to bowiem najdroższa ze wszystkich znanych metod. Niemniej, gdy dziecko i rodzice wytrzymają przez dłuższy czas wymaganą intensywność ćwiczeń, pozytywne efekty są widoczne, choć generalnie rzecz biorąc, niewspółmierne do zapowiadanych w drukach reklamowych. Trzeba również wiedzieć, że metoda Domana nie uzyskała pozytywnej aprobaty Amerykańskiej Akademii Medycyny i spotkała się z surową krytyką we Francji. „Wspólna Troska" (J. Serejski, Drogi usprawniania dzieci z uszkodzeniami mózgu — rzeczywistość i mity, 1992, nr 1).

Należy pamiętać, że nie ma jednego, wzorcowego programu terapii dzieci z mpdz. Terapeuci wraz z rodzicami opracowują indywidualny program rewalidacyjny. Przedstawione wyżej propozycje ćwiczeń i programy terapii są jedynie ofertą; osoby odpowiedzialne za terapię wybiorą to, co ich zdaniem jest potrzebne w każdym indywidualnym przypadku — dostosowując ćwiczenia do poziomu rozwojowego dziecka.

LITERATURA ZALECANA

l.Borkowska M. (red.). ABC rehabilitacji dzieci, t. l—2. Pelikan, Warszawa 1989

2. Finnie N.R.. Domowa pielęgnacja dziecka z porażeniem mózgowym, „Tor", Warszawa 1994

3. Killilea M.. Karen. Pax. Warszawa 1978

4. Killilea M.. Z pozdrowieniem od Karen. Pax. Warszawa 1980

5. Olechnowicz H. (red.). U źródel rozwoju dziecka. O wspomaganiu rozwoju prawldlowego l zaklóconego. NK, Warszawa 1988

6. „Tu jesteśmy". Magazyn Środowiska Rodziców Dzieci Niepełnosprawnych Ru­chowo. „Samcom", P. Rajewski, Warszawa 1994

---