Robert Juskowiak
Różnorodność i odmienność kulturowa
w ujęciu antropologicznym
Antropologia jest nauką o człowieku jako istocie biologicznej , badającej zmienność jego cech fizycznych oraz jej zależność od warunków rozwoju osobniczego, rozwoju rodowego, rasy i wpływów środowiska. Wyróżnia się kilka rodzajów antropologii. Jednym jest antropologia społeczna - kulturowa, która zajmuje się badaniem zwyczajów i kultur, zwłaszcza ludów pierwotnych, wiąże się ona również z socjologią.
Antropologia kulturowa ma za przedmiot człowieka jako istotę zdolną do tworzenia kultury i organizowania się w społeczeństwo. By zrozumieć odmienności i różnorodność kulturową antropologowie, badając różne ludy świata, zwracają uwagę na głęboko zakorzenione wspólne elementy. Pod barwną paletą rytuałów i obyczajów dostrzegają wspólne, powtarzające się prawa rządzące rodziną, przyjaźnią, polityką i zalotami. Mimo iż istnieje odmienność i różnorodność kulturowa, to ludziom we wszystkich kulturach zależy na statusie społecznym, dyskutują na te same tematy, mężczyzn i kobiety różni to samo, tak samo czują się winni, szukają poczucia sprawiedliwości. Te elementy mają wpływ na życie ludzi na całej planecie.
Wojciech J. Burszta wyróżnia dwie obszerne kategorie pojęciowe związane z antropologicznym postrzeganiem rzeczywistości kulturowej (jej etniczności i wielokulturowości). Według niego nowożytny świat podzielił się na:
„centrum” - Zachód, który osiągnął mobilność kulturową, dokonał wielkiego rozwoju nauki i osiągnął potęgę militarną,
„peryferie” - reszta świata, która jest niezwykle ciekawa pod względem kulturowym, ale dostała się w obręb oddziaływania cywilizacji nowożytnoeuropejskich.
Warto zaznaczyć, że pojęcia „kultura” i „kultury” należą do grona najważniejszych pojęć, jakimi posługuje się współczesna humanistyka. Dla antropologii kultury pojęcie to ukierunkowuje sposób myślenia, w jaki określa świat ludzkiej intencjonalności. Edward Tylor, autor pierwszej antropologicznej definicji kultury określił sposób podejścia do tego pojęcia. Dał istotną wskazówkę teoretyczną, określającą sposób podejścia do zróżnicowanych zjawisk objętych pojęciem kultury. Tylor zadeklarował, że kultura jest pewną złożoną całością, dającą się analitycznie rozłożyć na swoje czynniki składowe. O odmienności i różnorodności kulturowej będą świadczyć te czynniki kulturowe - aspekty, które ewoluują.
Człowiek jest istotą wyjątkową. Teoria kultury zakłada, że antropologia zajmuje się człowiekiem jako twórcą i reprezentantem unikatowej w świecie przyrody umiejętności, jaką jest nabywanie, przekazywanie i transformowanie kultury. Dla antropologa kultura jest przeciwstawna do natury, bowiem kulturę tworzą przymioty typowo ludzkie. Od nich zależy ich różnorodność i odmienność.
Warto zaznaczyć, że to, co charakteryzuje ludzkość, daje się streścić w słowie „kultura”. Jest ona przekazywana i dziedziczona, lecz ewoluuje i dostosowuje się do społeczeństw. Zmienia się bowiem język, myślenie o świecie, zmieniają się wartości, które tworzą pewną uniwersalność, zmienia się także rodzina - przede wszystkim sposób jej funkcjonowania, coraz bardziej rozwija się globalizacja, która ma wpływ na nową lokalność i kulturę. Etniczność różnych społeczeństw tworzy wielokulturowość, nowe społeczeństwa, które z upływem lat nadal będą ewoluowały.
Wojciech J. Burszta podkreśla, że to, co zwiemy kulturą w najszerszym rozumieniu antropologicznym, i co stanowi swoistą abstrakcję, rozpisuje się na wiele konkretnych, empirycznie istniejących i zróżnicowanych kultur realnego świata. Różnorodność i odmienność kulturowa wiąże się także z wpływem kultury elitarnej i popularnej na ludzi.
Należy zadać sobie pytanie dlaczego kultura w ujęciu antropologicznym jest różnorodna i odmienna? Co powoduje, że ewoluuje, zmienia się? Jakie są granice kultur? Odpowiedzi można szukać w:
systemie społeczno - kulturowym (uwarunkowanym religijnie, politycznie, międzyludzko) , który znacznie ewoluuje,
granicach lokalnych, międzygrupowych czy nawet indywidualnych, a te również się zmieniają,
granicach hierarchii statusu i klasy, a do nich dążą społeczeństwa czy jednostki ludzkie.
Można wnioskować, że dzisiaj kultura, obojętnie jak będziemy ją rozumieli, nie ogranicza się do ram jakiejkolwiek społeczności lokalnej. Kultura popularna pokazuje, że dochodzi do ciągłego przełamywania granic poszczególnych kultur. Ma to wpływ na różnorodny sposób pojmowania kultury i sposób życia ludzi.
Znaczną część wiedzy kulturowej stanowią normy, wartości i światopogląd. To przede wszystkim one będą decydowały o różnorodności i odmienności kultury.
Normy wyznaczają reguły właściwego zachowywania się, lecz nie zakłada się faktu jej powszechnego obowiązywania. Normy ewoluują, a wpływ na to mają ludzie, ponieważ je zmieniają.
Wartości są podzielanymi powszechnie ideami dotyczącymi pożądanych celów i sposobów życia w wymiarze jednostkowym, grupowym, ogólnospołecznym, a nawet ogólnoludzkim. Wartości maja wpływ na postrzeganie świata, a zależne jest to od grupy, społeczeństwa, ludzi (różnych narodów), z którymi przebywamy, żyjemy. Wartości są przekazywane kolejnym pokoleniem, lecz także jak normy zmieniają się i wpływ na to mają ludzie.
Światopogląd jest natomiast utrwalonym sposobem, w jaki w wyróżnionych systemach społeczno - kulturowych postrzega się i interpretuje rzeczywistość. Osądza się ją za pomocą dobra i zła, bo to one decydują o obrazie świata, losu jednostki, pojmowania czasu i przestrzeni. Osądu dokonuje człowiek. Światopogląd może się zatem zmieniać.
Dzięki uniwersalnemu i ogólnemu pojęciu kultury antropologia po dzień dzisiejszy może zajmować się konkretnymi społeczeństwami po to, by pokazać wielkość, różnorodność i odmienność kultur ludzkich istniejących na świecie. Może badać wpływy jednej kultury na drugą, jej oddziaływania na społeczeństwa. Tzw. „amerykanizacja” itp. są przejawami takich oddziaływań.
Należy pamiętać o tym, że różnorodność i odmienność kulturowa sięga do czasów, gdy zaczęły się tworzyć pierwsze społeczeństwa. Według antropologów bogate w „czystą” kulturę są małe grupy etniczne, ludy tubylcze, protonarody, bo nie są „skażone” zachodnią cywilizacją. W tych grupach doskonale widać kulturowe różnice.
Świat staje się dziś coraz bardziej wielokulturowy oraz popkulturowy.
Wielokulturowy, ponieważ świat to wielość kultur, ich bogactwo i odmienność, które przenikają, ewoluują, zmieniają się.
Popkulturowy, ponieważ koniec wieku XX i wiek XXI nastawione są na mass media. Przekaźnikiem popkulturowości są szeroko rozwinięte i łatwo dostępne Internet i telewizja.
Cechą współczesnego świata jest wzrastająca liczba etnicznych państw imigranckich, które są wielokulturowe. Za ojczyznę wielokulturowości różnorodnej i odmiennej uważa się cztery kraje: Stany Zjednoczone, Kanadę, Australię i Nową Zelandię. Społeczność wielokulturowa może być źródłem nierówności społecznych, etnicznych i klasowych. Jest to problem współczesnego świata.
Kultura rozumiana w sensie szerokim (antropologicznym) dotyczy różnorodnych zjawisk, przedmiotów oraz obiektów, które są wytworami ludzkiej pracy, działalności ludzkiej, procesami dotyczącymi psychiki ludzkiej, mówimy tu o dyspozycjach, postawach oraz nawykach. Jako obywatele świata, który jest niezwykle różnorodny powinniśmy pamiętać, że:
kultura stanowi zjawisko bardzo zróżnicowane, nie istnieje jeden model kulturowy,
kultura stanowi zjawisko symboliczne, możemy to rozumieć jako wyuczone zachowania człowieka,
kultura przekazywana jest przez pokolenia poprzez tradycję,
kultura stanowi historyczną rzeczywistość, chodzi o to, że społeczności w ciągu historii ciągle ulegają przemianą,
kultura posiada instrumentalny charakter, stanowi sztuczne, wtórne środowisko będące wytworem ludzkim, stworzone, aby zaspokoić potrzeby człowieka,
kultura stanowi holistyczną całość (kanon, który obowiązuje), elementy składające się na nią maja określone zadania, które sumują się na tą całość,
kultura stanowi zjawisko psychologiczne, w odniesieniu do człowieka. Człowiek pozostaje pod wpływem kultury.
Współczesny świat wymaga, by uczyć o różnorodności i odmienności kulturowej. Edukacja międzykulturowa jest więc bardzo ważna. Uświadomienie tego, że różnorodne grupach żyją w danym kraju czy na danym obszarze jest koniecznością. Zadaniem dla wszelkich społeczności jest wzajemne poznanie i rozwijanie umiejętności życia obok siebie.
BIBLIOGRAFIA:
Wojciech J. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998
Wincenty Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001
Robert Wright, Moralne zwierzę. Dlaczego jesteśmy tacy, a nie inni? Kraków 2003
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 26.
R. Wright, Moralne zwierzę. Dlaczego jesteśmy tacy, a nie inni? Kraków 2003, s. 14 - 15.
W. J. Burszta, Antropologia kultury, Poznań 1998, s. 133 - 134.
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 36.
Ibidem, s. 41.
Ibidem, s. 46.
Ibibem, s. 50 - 51.
Ibidem, s. 151.
4