Opracowała: Danuta Panikowska

Praca z uczniem dyslektycznym - zalecenia, zestawy ćwiczeń terapeutycznych

WSTĘP

Ponieważ pracuję w szkole podstawowej kilkanaście lat, zetknęłam się w swej praktyce zawodowej z różnymi problemami. Są one związane z przystosowaniem  ucznia  do  środowiska  szkolnego,  najczęściej ze sprostaniem wymaganiom programowym. U wielu dzieci można zauważyć istnienie dysharmonii rozwojowych i zaburzeń przy prawidłowo rozwiniętych funkcjach intelektualnych. Owe nierówności rozwoju mogą dotyczyć rozwoju mowy, ruchowego, emocjonalnego, społecznego, czy też najbardziej interesujących mnie - a mianowicie funkcji poznawczych.

Bardzo ważne z mojego punktu widzenia jako polonisty są specyficzne trudności w nauce czytania i pisania, czyli dysleksja oraz dysgrafia.

Zarówno pedagodzy, jak i psycholodzy, analizując przyczyny niepowodzeń szkolnych dyslektyków opracowują metody ich przezwyciężania, wskazują na prawidłowe sposoby postępowania z takim dzieckiem. Podobny cel przyświeca pisaniu niniejszej pracy zaliczeniowej. Pragnę przybliżyć zjawiska dysleksji i dysgrafii, aby pomóc uczniom z tymi zaburzeniami w podołaniu wymaganiom szkoły.

Według ekspertów Światowego Kongresu Neurologów, dysleksja to specyficzne zaburzenie manifestujące się trudnościami w nauce czytania i pisania, mimo stosowania konwencjonalnych metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjających warunków społeczno - kulturowych. Dysleksja jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych, które często uwarunkowane są stanem układu nerwowego.

ROZDZIAŁ I - Przedstawienie problemu dysleksji

na przykładzie ucznia klasy IV-Rafała

Rafał S. uczęszcza do klasy czwartej szkoły podstawowej. Przybył do mojej szkoły ze szkoły, która skierowała go na badania do poradni psychologiczno - pedagogicznej w klasie H.

Uczeń, pomimo umiejętności logicznego wypowiadania się ustnie na dane tematy ma trudności w poprawnym i estetycznym pisemnym wyrażaniu myśli oraz w czytaniu. Chłopiec podczas zajęć jest bierny wobec postawionych poleceń, niekiedy zachowuje się gwałtownie. Z czasem okazało się, iż ich nie rozumie, nie wie, jak ma wykonać dane zadanie. Zaniepokoiło mnie również u niego wolne tempo uczenia się. Chłopiec ma trudności z opanowaniem materiału zapisanego. Nie umie uczyć się za pomocą analizatora wzroku. Dużo lepsze efekty przynosi nauka z wykorzystaniem analizatora słuchowego. Stwierdziłam również, iż dziecko nie rozumie przeczytanego tekstu. Potrafi określić bohatera, miejsce zdarzeń i samo zdarzenie, natomiast nie pamięta szczegółów, np. wyglądu postaci. Czyta w dość wolnym tempie, wykonując sporo błędów: przekręca wyrazy, zmienia końcówki.

Uczeń odstaje również od poziomu kolegów pod względem estetyki pisma oraz jej poprawności. Pisze mało czytelnie: wadliwie odtwarza kształt liter, nie łączy ich, myli litery: o - a, a - o, g - b. Zastanawia się nad pisownią zmiękczeń. Jeszcze większe kłopoty występują w poprawności ortograficznej, pomimo opanowanych zasad poprawnej pisowni. Popełnia błędy typu: ó - u, rz - ż, ch - h. Ogromne trudności towarzyszą pisowni „nie" z różnymi częściami mowy. Chłopiec posiada lateralizację prawostronną.

Podkreślić należy natomiast potencjalne możliwości chłopca przejawiające się w dobrze rozwiniętym myśleniu logicznym i abstrakcyjnym.

Pod względem osobowościowym na pierwszy plan wysuwa się bardzo duża wrażliwość emocjonalna oraz duże uzależnienie od osób bliskich i wszelkich autorytetów. Wrażliwość ta w połączeniu z występującym napięciem oraz niepewnością wskazuje na występowanie u Rafała pewnych zaburzeń procesów emocjonalnych o charakterze reakcji nerwicowych. Pojawiają się one głównie w sytuacjach zbyt trudnych - szczególnie dotyczy to eksponowania wiedzy w dużej grupie, jak również w działaniu w krótkim czasie, co prowadzi do zniechęcenia. W sytuacjach trudnych, stresujących dziecka aktywność wewnętrzna i ruchliwość psychiczna nie ujawniają się na zewnątrz, bądź też przybierają formę chaotycznego myślenia, czy zachowania. Często pojawia się u chłopca element rezygnacji, co może wynikać z przeżywanego niepokoju.

ROZDZIAŁ II - Jak rozwijała się dysleksja u Rafała?

Rafał jest najstarszym dzieckiem z pierwszej ciąży. Ciąża przebiegała bez powikłań. Poród przedłużony, z komplikacjami. Dziecko urodziło się w stanie średnim. Po urodzeniu zauważono u chłopca niewielką deformację główki (spłaszczenie z lewej strony), która wyrównała się w ciągu pierwszego miesiąca życia. Rozwój psychomotoryczny w niemowlęctwie przebiegał normalnie. Mowa kształtowała się prawidłowo i bez opóźnień. Żadnych urazów i poważniejszych chorób nie przebył, jednak bardzo często choruje na anginę.

a) Etap przedszkolny. Od trzeciego roku życia uczęszczał do przedszkola, gdzie zauważono u Rafała bardzo niską sprawność manualną. Nauczycielki sygnalizowały, że ma on trudności z wykonywaniem prac plastycznych i w zakresie samoobsługi oraz zwolnione tempo wykonywania wszelkich czynności. Miał kłopoty z zapinaniem guzików, nie potrafił wiązać sznurowadeł. Buty nauczył się wiązać dopiero, gdy miał 8 lat. Dotąd nie lubi odzieży z guzikami, ma szczególnie kłopoty z zapinaniem guzików jedną ręką (przy rękawach). Natomiast ładnie i chętnie układał klocki i różne układanki.

b) W klasach I - III - trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania, mimo stosunkowo szybkiego przyswajania liter, wiele z nich mylił i myli do tej pory. Miał ogromne kłopoty z analizą i syntezą słów i ich graficznych desygnatów. Pod koniec klasy I czytał bardzo powoli (16 wyrazów w ciągu l minuty) głoskując z syntezą, przy czym popełniał wiele błędów, które sam potrafił korygować. Jeszcze większe kłopoty występowały w pisowni. Mylił szereg liter, zwłaszcza cechujących się podobieństwem kształtów takich jak:

b-p-d,l-ł-t,u-y,ł-f, nagminnie mylił m - n, a - o. Ponadto pisał zamiennie litery bez jakiegokolwiek podobieństwa graficznego czy słuchowego ich odpowiedników w postaci głosek. W pisaniu z pamięci i ze słuchu popełniał mnóstwo błędów, spotęgowanych dodatkowo przez opuszczanie liter. Natomiast w matematyce osiągał bardzo dobre postępy w nauce.

ROZDZIAŁ III - Wnioski

Na podstawie wiedzy, którą nabyłam podczas kursu z pedagogiki opiekuńczo - wychowawczej oraz zdobytej podczas praktyki szkolnej, stwierdziłam, iż uczeń jest dzieckiem dyslektycznym, a zarazem dysgrafikiem.

Zatem w tym przypadku dopatrywałabym się trudności w czytaniu i pisaniu w czynnikach natury emocjonalnej. Zauważam zależność między zaburzeniami natury poznawczej z nadmierną aktywnością, niepokojem ruchowym Rafała, trudnościami w koncentracji uwagi, niewłaściwą motywacją uczenia się, negatywną postawą uczuciową.

Uważam, iż trudności w czytaniu są symptomem wielu niewłaściwych postaw, nawyków i nieprzystosowania społecznego oraz , że zawsze wiąże się to z czynnikami natury emocjonalnej. Zgodnie z tym poglądem trudności w czytaniu  traktowane są jako objaw nerwicowy, wskazujący na konflikt emocjonalny, tzn., że dziecko może unikało czytania z powodu nacisku rodziców pragnących, by uzyskiwało dobre postępy w nauce, a dziecko nie czyniąc postępów w czytaniu podtrzymywało swoją niezależność.

Bardzo często w parze z dysleksja występują zaburzenia rozwoju psychomotorycznego pod postacią funkcji percepcyjno - motorycznych i pisania. Mam na myśli dysgrafię, czyli zaburzenia w opanowaniu umiejętności poprawnego graficznie pisma. Rafał nie umie sprawnie pisać, ponieważ nie ma wykształconych sporych umiejętności manualnych, precyzji ruchów ręki i dobrej koordynacji wzrokowo - ruchowej. Zaburzenia w obrębie aparatu kinestetyczno - ruchowego, brak precyzyjnego kierowania impulsów z centralnego układu nerwowego do odpowiednich grup mięśni ręki, powodują trudności w realizowaniu płynnych , następujących po sobie ruchów pisarskich. Skutkiem tego jest u chłopca zniekształcenie graficznej strony pisma. Mają one niezwykle zróżnicowany obraz. Oprócz zaburzeń w zakresie aparatu kinestetyczno — ruchowego^niebagatemy wpływ na jakość pisma ma stan emocjonalny piszącego np.: trema, pośpiech, chęć uzyskania jak najlepszego rezultatu, nerwowość. Reasumując, nadpobudliwość Rafała niekorzystnie wpływa na jego procesy poznawcze - głównie na analizator wzrokowy.

ROZDZIAŁ IV - Zalecenia

1. Dziecko zostaje skierowane do poradni psychologiczno - pedagogicznej po uprzednio przeprowadzonej rozmowie z matką na temat zaburzeń u

syna.

2. Po potwierdzeniu diagnozy przez poradnię należy podjąć działania terapeutyczne w szkole i w domu zgodnie z zaleceniami placówki diagnostycznej.

3. Bez względu na wynik badania należy ustalić z nauczycielami uczącymi ucznia i wcielić w życie zastosowanie następujących oddziaływań w procesie edukacyjnym:

a) Oceniać zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, która mówi o dostosowaniu treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych ucznia

b) dostosować swoje wymagania i sposób uczenia do sposobu uczenia się ucznia

c) prace pisemne oceniać ze względu na ich zawartość merytoryczną, a nie poprawność ortograficzną, czy poziom graficzny pisma

d) częściej oceniać na podstawie odpowiedzi ustnych niż pisemnych, gdyż są one lepszym wskaźnikiem umiejętności dziecka

e) stosować łagodne metody perswazji i dostosować tempo pracy do możliwości ucznia

f) usprawniać umiejętność czytania ze zrozumieniem

g) nie odpytywać z głośnego czytania przy całej klasie

h) przed omówieniem lektur wyznaczyć część książki do przeczytania, a pozostałą do wysłuchania z kasety (Biblioteka dla dyslektyków, Gdańsk, ul. Targ Rakowy, tel. 301 - 48 - 11 wew. 248)

i) z wiadomości ortograficznych odpytywać ustnie wraz z prostymi wyrazami z daną trudnością w pisowni (uczeń nie pisze dyktand)

j) chwalić za najdrobniejsze postępy w pracy ucznia k) na każdej lekcji sprawdzać umiejętność wykonania pracy domowej

l) częściej niż pozostałym uczniom objaśniać polecenia do zadań, kontrolować zrozumienie ich.

Zmiana stosunku do dziecka z niepowodzeniami w nauce czytania i pisania dotyczy nie tylko szkoły, ale i rodziców. Ważne jest, aby wspólnie być nastawionym pozytywnie d<\ jego kłopotów. Na pewno nie można dziecka narażać na śmiechy kolegów i głośno krytykować przez porównywanie z dziećmi dobrze czytającymi i piszącymi.

Należy, jak wspomniałam zmniejszyć wymagania w stosunku do tych dzieci i traktować je w miarę możliwości nieco łagodniej. Szczególnie ma to znaczenie, gdy dziecko rozpocznie ćwiczenia reedukacyjne. Nauczyciel powinien czynnie uczestniczyć w procesie reedukacji, gdyż jemu najłatwiej jest dostrzec choćby minimalny postęp w umiejętnościach dziecka. Życzliwa uwaga nauczyciela, czasami lepszy stopień stanowią bardzo istotny czynnik mobilizujący dziecko do dalszych ćwiczeń.

Reedukację mogą też prowadzić rodzice kierując się ćwiczeniami według udzielonych wskazówek. Z niektórymi dziećmi zajęcia usprawniające mogą być prowadzone np. w świetlicy szkolnej.

ROZDZIAŁ V - Wskazówki terapeutyczne

l. Ćwiczenia usprawniające percepcję wzrokową.

Ważną przyczyną trudności Rafała w uczeniu się jest zaburzenie spostrzegania wzrokowego. Niezbędnym warunkiem prawidłowego przebiegu tego procesu jest anatomicznie zbudowany i sprawnie funkcjonujący analizator wzrokowy. Dla uniknięcia lub osłabienia niepowodzeń u niego należy podjąć pracę usprawniającą percepcję wzrokową z uwzględnieniem wszystkich jej aspektów: spostrzegawczość, analizę, syntezę, kierunkowość i pamięć wzrokową.

Usprawnianie analizy i syntezy wzrokowej należałoby rozpocząć od ćwiczeń z przedmiotami naturalnymi, następnie równolegle prowadzić je na materiale konkretnym i materiale abstrakcyjnym - figury geometryczne. W ostatniej kolejności należy przejść do ćwiczeń na materiale literopodobnym i literowym. W każdym ćwiczeniu należy zwrócić uwagę na:

a) różnicowanie   wzrokowe   (szukanie   różnic,   podobieństw, obserwowanie, porównywanie, segregowanie, klasyfikowanie)

b) werbalizowanie spostrzeżeń

c) autokorektę - sprawdzenie poprawności wykonanej pracy.

Zgodnie z zasadą pracy terapeutycznej stosować zasadę stopniowania trudności,  przechodząc  od zadań najłatwiejszych do najtrudniejszych. O stopniu trudności decyduje sposób eksponowania materiału:

a) im krótszy czas ekspozycji, tym zadanie jest trudniejsze

b) im mniejsze obrazki, większa odległość, tym większa trudność d) im więcej elementów w obrazie, tym rośnie stopień trudności.

Zestaw ćwiczeń kształtujących percepcja wzrokową:

1.„Co się zmieniło?" - zapamiętywanie położenia przedmiotów.

2. Szukanie ukrytego przedmiotu.

3. Dobieranie par jednakowych obrazków.

4. Domino obrazkowe.

5. Wyszukiwanie takich samych przedmiotów w szeregu.

6. Dorysowywanie brakujących elementów do obrazków według wzoru.

7. Składanie obrazka z części.

8. Wyodrębnianie różnic między obrazkami (dziecko otrzyma dwa obrazki podobne różniące się kilkoma szczegółami. Dziecko odszukuje i wskazuje te różnice, wyszukiwanie w serii obrazków dwóch jednakowych).

9. Układanie patyczków, klocków według wzoru.

10.Układanie wg wzoru, a później przyklejanie na papierze wyciętych uprzednio figur geometrycznych.

11.Różnicowanie figur geometrycznych (sortowanie figur wg koloru,

kształtu, wielkości).

12. Układanie mozaiki z figur geometrycznych.

13. Odtwarzanie rysunkiem z pamięci pokazanej na krótko figury geometrycznej.

14. Układanie historyjek obrazkowych.

15. Wyszukiwanie znaków literopodobnych nie pasujących do pozostałych.

16. Lepienie z plasteliny lub układanie z drutu liter.

17. Składanie liter z części.

18. Różnicowanie podobnych znaków, przygotowanie do rozpoznawania liter - b - p - d.

19. Wyszukiwanie podobnych liter i sylab (pokazujemy dziecku określoną literę i polecamy wyszukać taką samą w tekście i podkreślić ją , w dalszym etapie piszemy literę o podobnym do poprzedniego kształcie i ponawiamy polecenie, z tym, ze dziecko podkreśla ją innym kolorem: o - a, p - g, m - w, n - u, d - b).

20. Wyszukiwanie wyrazów z jednakową literą (dziecko przyglądające się tekstowi ma odczytać tylko te wyrazy, w których występuje np. litera „g".

21. Wyszukiwanie i skreślanie liter.

22. „Zgadywanie liter". Na kartonie wykonujemy za pomocą patyczka ruchy pisania określonej litery i dziecko ma zgadnąć, jaką literę napisaliśmy.

23. Uzupełnianie liter w wyrazie (dajemy listę wyrazów z brakującymi literami i polecamy uzupełnić ją np. „ą" czy „ę" - goł_b, goł_bie, d_b, d__by, wyj__ł,wyj__li).

24. Segregowanie liter (rozkładamy kartoniki z literami i polecamy dziecku wyszukiwać np. wszystkie „a" i ułożyć je w jednej kolumnie).

25. Rozpoznawanie odmiennej litery w szeregu identycznych liter, np. u,u,u,m,u, t,t,t,ł,t,t.

2. Ćwiczenia usprawniające grafomotorykę ręki piszącej.

Brzydkie pismo u Rafała wynika z zaburzonej sprawności manualnej. Rozpoczynając naukę w szkole dziecko powinno być sprawne ruchowo, szczególnie w zakresie czynności manualnych, zorientowane prawidłowo w lewej i prawej stronie ciała. Powinno umieć różnicować kierunki w przestrzeni, poprawnie trzymać ołówek przy pisaniu, zachowywać kierunek od lewej do prawej, właściwie lokalizować w przestrzeni odtwarzane rysunki.

Rafał pisząc w sposób nieczytelny. W dodatku wolno, napotyka na spore utrudnienia w uczeniu się. Ma problem z samokontrolą popełnionych błędów.

Zestaw ćwiczeń grafomotorycznych:

1. Ćwiczenia dużych grup mięśniowych i stopniowe przechodzenie do ćwiczeń kształtujących precyzyjne ruchy rąk.

2. Kreślenie dużych płynnych linii wykonywanych całą ręką i ramieniem, „leniwe ósemki" — Dennisona, kolorowanie dużych powierzchni, obwodzenie dużych konturów.

3. Ugniatanie różnego rodzaju materiału.

4. Kształcenie kontroli wykonywanych ruchów (wycinanki, wydzieranki, rysowanie po śladzie, po przerywanej linii, obrysowywanie przez kalkę, pogrubianie konturów, wypełnianie ich farbkami).

5. Zabawy ruchowe, ćwiczenia rozluźniające.

6. Usprawnianie małych grup mięśniowych dłoni i palców, ćwiczenia graficzne podnoszące poziom graficzny pisma od dużych powierzchni do miniatury.

7. Rysowanie znaków literopodobnych.

8. Pisanie szlaczków.

9. Obrysowywanie liter.

10. Kalkowanie liter.

11. Odwzorowywanie liter drukowanych , pisanych.

12. Kopiowanie całych wyrazów i zdań.

Po wdrożeniu działań terapeutycznych w szkole i w domu spodziewam się, że uczeń:

- podniesie wiarę we własne możliwości i umiejętności

- usprawni technikę czytania i pisania

- zdobędzie nową wiedzę i umiejętności stymulujące dalszy rozwój dziecka

- będzie bardziej systematyczny w nauce

- chętnie będzie podejmował próby wykonania zadań na lekcji i w domu

- ukończy szkolę podstawową z wynikiem pozytywnym oraz na dobrym poziomie napisze sprawdzian wiadomości na koniec szóstej klasy.

BIBLIOGRAFIA

1. Gąsowska T. „Praca wyrównawcza z dzieckiem mającym trudności w czytaniu i pisaniu"

2. Jastrząb J. „Usprawnianie funkcji percepcyjno - motorycznych dzieci dyslektycznych"

3. Mickiewicz J. „Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafli w starszym wieku szkolnym"

4. Sawa B. „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze"

---