System Zarządzania Środowiskowego ISO 14000
Coraz częściej spotykamy w naszym codziennym życiu przejawy troski człowieka
o otaczające nas środowisko naturalne. Dlaczego tak się dzieje? Co skłania przedsiębiorstwa
do działań, mających na celu eliminowanie ich szkodliwego wpływu na środowisko? Po pierwsze wzrost świadomości społeczeństwa przyczynia się do pragnienia zachowania środowiska w stanie naturalnym, nieskażonym dla nas i dla przyszłych pokoleń. Po drugie przepisy prawne dotyczące korzystania ze środowiska wymuszają ograniczenie wytwarzania odpadów, emisji do atmosfery szkodliwych substancji oraz zanieczyszczenia wód, gleby. Poza tym polityka ekonomiczna przedsiębiorstwa skłania do poszukiwania możliwości finansowania działalności tańszym kapitałem i zmniejszenia wydatków. Odpowiedzią na te poszukiwania mogą być tańsze kredyty na inwestycje ekologiczne, ulgi w ubezpieczeniach dla firm posiadających System Zarządzania Środowiskowego. Dzięki temu tworzymy też lepszy wizerunek firmy w oczach społeczeństwa oraz partnerów handlowych.
Ustanowiona w czasie Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro “Agenda 21” mówi, iż
“Światowa gospodarka musi zaspokajać ludzkie potrzeby i uzasadnione wymagania, ale jej wzrost nie powinien ograniczać możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń”. W roku 1990 powstała Rada Biznesu dla Zrównoważonego Rozwoju (BCSD - Business Council
for Sustainable Development), która za swoje podstawowe zadania uznała:
promowanie zrozumienia koncepcji zrównoważonego rozwoju,
motywację przemysłu do samokontroli,
motywacje przemysłu do opracowania i realizacji własnych zamierzeń
dla zrównoważonego rozwoju,
włączenie przemysłu do międzynarodowego ruchu na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Podstawowym dokumentem BCSD była publikacja “Changing Course” wyrażająca poglądy 50 liderów międzynarodowych korporacji, dotyczące sposobów adaptacji przemysłu
do programu “Agenda 21”. Rok później powstała Karta Biznesu Zrównoważonego Rozwoju (ICC - Business Charter for Sustainable Development). Karta ta, mająca 620 sygnatariuszy, określa pryncypia środowiskowego zarządzania przedsiębiorstwem:
Priorytety korporacji.
Zarządzanie środowiskiem powinno znajdować się wśród najwyższych priorytetów korporacji jako kluczowy czynnik do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju; stworzyć politykę, programy i praktyki prowadzenia działań w sposób przyjazny dla środowiska.
Zarządzanie zintegrowane.
Zintegrować w pełni stworzone polityki, programy i praktyki z każdym przedsięwzięciem tak, aby stały się one istotnym elementem zarządzania.
Proces udoskonalania.
Kontynuować udoskonalenie polityk i programów korporacji oraz działań na rzecz środowiska, biorąc pod uwagę postęp techniczny i naukowy, potrzeby konsumenta i oczekiwania społeczeństwa, mając za punkt wyjścia przepisy prawne. Stosować te same kryteria ekologiczne w skali międzynarodowej.
Kształcenie pracowników.
Kształcić, szkolić i motywować pracowników, aby wykonywali swoje obowiązki w sposób odpowiedzialny z myślą o środowisku.
Wstępna ocena.
Oceniać wstępnie wpływ nowej działalności lub projektu na środowisko przed ich rozpoczęciem oraz przed likwidacją przedsiębiorstwa lub opuszczeniem zakładu.
Produkty i usługi.
Wytwarzać i dostarczać produkty i usługi, które nie mają nadmiernego wpływu na środowisko i są bezpieczne przy swoim zamierzonym wykorzystaniu. Produkty powinny być oszczędne pod względem zużycia energii i wykorzystaniu zasobów naturalnych, a także nadawać się do powtórnego użycia lub bezpiecznego usuwania.
Porady dla klientów.
Doradzać i, gdy zaistnieje taka potrzeba, szkolić klientów, dystrybutorów i społeczeństwo w zakresie bezpiecznego używania, transportu, magazynowania i likwidowania dostarczanych produktów. Podejmować podobne działania w odniesieniu do świadczonych usług.
Urządzenia i operacje.
Tworząc, projektując i obsługując urządzenia oraz prowadząc działania brać pod uwagę efektywne wykorzystanie energii i materiałów, zrównoważone zużycie odnawialnych zasobów, minimalizację niekorzystnego wpływu na środowisko i minimalizację ilości wytwarzanych odpadów oraz bezpieczną i odpowiedzialną likwidację pozostałych odpadów.
Badania.
Prowadzić i popierać badania wpływu na środowisko surowców, produktów, procesów, emisji i odpadów związanych z działalnością oraz szukać sposobów zmierzających do minimalizowania tych niekorzystnych oddziaływań.
Zapobiegawcze podejście.
Modyfikować produkcję, marketing i wykorzystanie produktów lub usług czy sposób prowadzenia działalności, zgodnie z osiągnięciami nauki i techniki, w celu zapobiegania poważnej i nieodwracalnej degradacji środowiska.
Podwykonawcy i dostawcy.
Promować przyjęcie tych zasad przez podwykonawców działających w imieniu przedsiębiorstwa, zachęcając i, gdzie jest to zasadne, wymagając ulepszeń w ich metodach działania, aby stały się one zgodne z obowiązującymi w przedsiębiorstwie; zachęcać do pełniejszego przyjęcia tych zasad przez dostawców.
Przygotowanie do sytuacji awaryjnych.
Opracować i utrzymać, tam gdzie istnieje realne niebezpieczeństwo, plany postępowania w razie awarii, we współpracy z odpowiednimi służbami, władzami lokalnymi i społeczeństwem, w celu uwzględnienia potencjalnego wpływu awarii na otoczenie.
Transfer technologii.
Przyczyniać się do transferu technologii przyjaznych środowisku, jak również metod zarządzania w sektorze przemysłowym i publicznym.
Udział we wspólnych wysiłkach.
Uczestniczyć w rozwoju wszelkich inicjatyw, programów oraz działań rządowych i międzynarodowych mających na celu pogłębienie świadomości i zintensyfikowanie działań na rzecz ochrony środowiska.
Otwarcie na zainteresowanie.
Popierać otwartość i dialog z pracownikami i społeczeństwem, przewidując i odpowiadając na ich obawy dotyczące potencjalnego niebezpieczeństwa i wpływu na środowisko wszelkich działań, produktów, odpadów lub usług, również tych o ponadgranicznym lub światowym zasięgu.
Stosowanie się do przepisów i raportowanie.
Monitorować swoje działania w zakresie ochrony środowiska; przeprowadzać regularnie audity środowiskowe i oceniać stosowanie się do wymogów przepisów prawnych; dostarczać okresowo odpowiednie informacje zarządowi, wspólnikom, pracownikom, władzom i społeczeństwu.
W 1992 roku została wydana pierwsza norma regulująca zasady zarządzania przedsiębiorstwem z uwzględnieniem zasad ekorozwoju brytyjska norma BS 7750. Była ona wzorem do opracowania normy międzynarodowej ISO 14001. Następnie w roku 1993 zostały wydane przepisy Unii Europejskiej EEC 1836/93 (znane pod nazwą Eko-Audit lub EMAS). W 1996 roku Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) wprowadziła szereg norm serii 14000 związanych z zarządzaniem środowiskowym.
Oddziaływanie na środowisko naturalne już dawno przestało być problemem pojedynczego przedsiębiorstwa lub kraju. Codzienne wiadomości o klęskach ekologicznych uświadamiają nam, że wymagane jest globalne podejście, które nie kończy się na granicy przedsiębiorstwa czy kraju. Ochrona środowiska naturalnego i zarządzanie środowiskowe stały się zadaniami, dla których nie bez znaczenia są takie procesy jak przemiany zachodzące w Europie, tworzenie rynku wewnętrznego oraz globalna integracja gospodarki światowej.
Ochronę środowiska naturalnego coraz bardziej należy włączać do planowania rozwoju przedsiębiorstwa i procesów zarządzania. Ochrona środowiska musi zająć w strukturze organizacyjnej odpowiednie miejsce do jej znaczenia. Przedsiębiorstwo powinno tak uwzględnić zagadnienia środowiskowe przy podejmowaniu decyzji planowo-strategicznych , by można było pogodzić zadania ekonomiczne i technologiczne z ekologią.
Celem obecnie obowiązujących wymagań stawianych systemom zarządzania środowiskowego nie jest wytyczenie absolutnych wskaźników środowiskowych dla przedsiębiorstw, lecz wzmacnianie roli, którą ochrona środowiska naturalnego winna odegrać we wszystkich działach przedsiębiorstwa oraz wspieranie inicjatyw środowiskowych zainicjowanych przez przedsiębiorstwa. Wyrazem tego jest polityka środowiskowa, którą formułuje każde przedsiębiorstwo. Powinna w niej się znajdować miedzy innymi deklaracja przestrzegania przez firmę obowiązujących wymagań prawnych i innych oraz oświadczenie o ciągłym doskonaleniu czyli np. że firma zmierza ku stosowaniu coraz nowocześniejszych technologii do realizacji ochrony środowiska oraz ku ciągłej aktualizacji celów środowiskowych.
Punktem wyjścia do budowy systemów zarządzania środowiskowego mogą być: Zarządzenie EWG, BS 7750, seria norm ISO 14000 oraz już funkcjonujące w przedsiębiorstwach systemy zarządzania. Obowiązujące normy dot. systemów zarządzania środowiskowego wyraźnie polecają wykorzystanie już wcześniej wdrożonych zgodnie z serią norm ISO 9000 itd. systemów zarządzania jakością. Nie należy jednak zapomnieć o tym, że obok cech analogicznych oba systemy różnią się od siebie znacząco. Systemy zarządzania jakością dotyczą w zasadzie wyrobu lub usługi i ukierunkowane są na potrzeby klienta.
Systemy zarządzania środowiskowego na tle rosnącego zainteresowania społeczeństwa ochroną środowiska muszą uwzględnić całą gamę interesów ludzi bezpośrednio pośrednio związanych i nie związanych z przedsiębiorstwem. Przy tworzeniu systemów zarządzania środowiskowego należy więc szczególna uwagę poświęcić następującym zagadnieniom, aby móc je zaprezentować społeczeństwu lub jednostce certyfikującej:
Szczegółowy opis stosowanych w przedsiębiorstwie operacji i procesów musi pokazać jak firma oddziałuje na środowisko pod kątem:
odpadów,
zanieczyszczeń powietrza,
ścieków,
zanieczyszczenia gleby,
hałasu,
oddziaływania samego wyrobu na środowisko.
Tam, gdzie przedsiębiorstwo jest zobowiązane do przestrzegania przepisów prawnych należy uregulować odpowiedzialność za nadzór oraz za powiadamianie odpowiednich organów. Społeczeństwo należy w sposób przekonywujący poinformować, a jednostce certyfikującej wykazać, że działalność przedsiębiorstwa jest zgodna z obowiązującymi przepisami prawnymi.
Firma powinna ustalić odpowiedzialność i procedurę postępowania w przypadku awarii, pożarów i innych sytuacji awaryjnych.
Ważne jest krytyczne spojrzenie na przedsiębiorstwo, nie omijanie takich punktów jak: sprawdzenie aktualności wymagań i ustaleń, celowość stosowanych urządzeń pod względem ich energochłonności, poziom techniki, stosowanie materiałów mniej szkodliwych dla środowiska tzn. nadających się do powtórnego użycia (recycling), sprawna logistyka transportowa, wymagania stawiane nowym wyrobom projektowanym firmie. Ocena takich i innych zagadnień jest rzeczą nieodzowną, jeżeli firma zechcecie wdrożyć system zarządzania środowiskowego lub rozszerzyć istniejący system zarządzania.
Komitet TC 207 odpowiedzialny za stworzenie całej serii norm ISO 14000 wydał nie tylko normę ISO 14001, której wdrożenie jest podstawą do uzyskania certyfikatu, ale również inne. Norma ISO 14004 są to ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających. Podano w niej praktyczne rady dotyczące wdrożenia lub ulepszenia Systemu Zarządzania Środowiskowego. Normy ISO 14010÷14012 dotyczą audytowania. Podseria 14020 jest dopiero w opracowaniu, a dotyczy ona etykietowania. Ogólnie znane są znaki typu “der grü ne punkt” lub “blue angel”, jednak obecnie już nie spełniają swojego zadania, gdyż uzyskanie pozwolenia na ich stosowanie jest zbyt łatwe. Dlatego Komitet TC 207 opracowuje nową międzynarodową normę dotyczącą oznakowania. Ciekawy jest też szereg norm ISO 14040÷14043, dotyczą one analizy cyklu życia produktu. Również tutaj większość z nich jest dopiero opracowywana. Należy tu zwrócić uwagę, że norma ISO 14001, będącą podstawową normą, w załączniku w punkcie A.4.2.1 nie wymaga stosowania analizy cyklu życia produktu.
Norma ISO 14001 nie ustanawia bezwzględnych wymagań odnośnie ochrony środowiska. Wymaga zobowiązania się w polityce do działania zgodnie z przepisami prawnymi oraz do ciągłego doskonalenia. Określa ona jedynie ramy, jakim powinny odpowiadać działania, natomiast precyzyjny system realizowania zadań tworzony jest bezpośrednio w przedsiębiorstwie z uwzględnieniem specyfiki samej firmy i jej branży. Podstawowymi elementami Systemu Zarządzania Środowiskowego są:
Polityka środowiskowa
Planowanie
Wdrożenie i funkcjonowanie
Sprawdzanie i działania korygujące
Przegląd dokonywany przez kierownictwo
ISO 14001 stanowi zbiór wymagań wraz z wytycznymi ich stosowania. Szczegółowe wymagania wymienione są w części 4 i są one możliwe do oceny. Załączniki, które zawierają wytyczne, nie są bezpośrednią częścią normy i nie można według nich dokonywać oceny. Tylko wymagania normy mogą być podstawą oceny SZŚ. Kluczowym czynnikiem dla wdrożenia systemu jest ustalenie środowiskowych aspektów działań, produktów i usług, nad którymi jednostka organizacyjna ma kontrolę i na które ma wpływ. Po wykonaniu tego kroku, jednostka organizacyjna musi określić, które z danych aspektów środowiskowych powodują istniejące bądź potencjalne istotne wpływy na środowisko w prawidłowych warunkach funkcjonowania lub nieprawidłowych oraz w sytuacjach awaryjnych. Pomimo, że w ISO 14001 część dotycząca polityki środowiskowej wyprzedza ocenę aspektów i określenia wpływów na środowisko, to wykonanie tego zadania pozwoli organizacji określić swoją politykę środowiskową po to, aby zarządzić tymi istotnymi wpływami. Ważne jest aby jednostka organizacyjna miała dostęp do wszystkich wymagań prawnych ją obowiązujących i ustalić “inne wymagania”, do których się stosuje, a następnie odzwierciedlić je w swojej polityce, celach i uwzględnić przy audytowaniu. Polityka może określać ogólne cele organizacji, ale ponadto muszą być ustalone bardziej szczegółowe cele i zadania aby uzyskiwać ciągłą poprawę osiągnięć jednostki organizacyjnej w oddziaływaniu na środowisko. Cele i zadania są ustalane dla aspektów istotnych, uwzględniając wpływy na środowisko, wymagania prawne i inne oraz opinie zainteresowanych stron. Ponadto powinny być one zgodne z polityką środowiskową i zapewniać realizację celów polityki. Norma wymaga ustalenia programów działań, które należy ustalić i utrzymywać aby zapewnić realizację ustalonych celów i zadań. Takie programy muszą określać odpowiedzialności oraz środki, za pomocą których dane cele i zadania zostaną osiągnięte. Należy także opracować metody, przy pomocy których mierzy się i monitoruje osiągnięcie celów i zadań. W celu zapewnienia realizacji wytyczonych programów środowiskowych i zobowiązań w polityce środowiskowej jednostka organizacyjna musi zaplanować, wdrożyć i zapewnić funkcjonowanie pozostałym elementom systemu. Do elementów tych zaliczamy określenie struktury organizacyjnej i odpowiedzialności, ustalenie potrzeb szkoleniowych i podniesienie świadomości załogi, posiadanie skutecznego sposobu komunikowania się (wewnątrz i na zewnątrz), przygotowanie pełnej dokumentacji, wdrożenie skutecznego sterowania operacyjnego oraz przygotowanie na wypadek wystąpienia sytuacji awaryjnych. Ponadto pozostałe punkty normy odnoszą się do:
monitoringu i pomiarów kluczowych charakterystyk procesów;
audytów systemu;
niezgodności i działań korygujących i zapobiegawczych;
przeglądu wykonywanego przez kierownictwo;
zapisów.
Należy podkreślić, że system ten zakłada wprowadzenie niekończącego się łańcucha działań ciągłego doskonalenia i włączenie weń wszystkich osób danej jednostki organizacyjnej.
Oprócz wewnętrznych korzyści, które przynosi system zarządzania środowiskowego ważne są też efekty zewnętrzne. Każda firma jest zainteresowana pokazaniem społeczeństwu, klientom, dostawcom, partnerom handlowym oraz organom administracji państwowej, że skutecznie zostały zrealizowane wymagania stawiane systemowi zarządzania środowiskowego. Aby zapewnić sobie optymalne “wewnętrzne” i “zewnętrzne” funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego celowe jest dokonanie certyfikacji systemu przez zewnętrzną jednostkę certyfikującą. Dla systemów zapewnienia jakości według norm serii ISO 9000 takie postępowanie jest praktykowane od kilku lat i to z dużym powodzeniem.
Zarządzanie środowiskowe jest korzystne dla środowiska naturalnego i jednocześnie w pełni uzasadnione ekonomicznie. Poprzez wymóg ciągłego doskonalenia działalności prośrodowiskowej SZŚ jest narzędziem służącym ochronie środowiska. Realizacja programów środowiskowych wymagana przez normę zmierza do ograniczenia negatywnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko naturalne. Przyczynami dążenia w kierunku zarządzania środowiskowego w sposób systematyczny są też, a może przede wszystkim, poprawa biznesu i poprawa wizerunku firmy. Jakie będą prawdopodobne wyniki zarządzania środowiskowego:
W przyszłości firmy, które będą mogły wykazać się dobrym systemem zarządzania środowiskowego, będą bardziej zdolne przyciągnąć poważnych inwestorów
Firmy, które mogą wykazać się dobrym zarządzaniem środowiskowym będą mogły liczyć na korzystniejsze stawki ubezpieczeniowe, a także mogą przekonać swojego ubezpieczyciela, że poprawi się wizerunek społeczny firmy, choć mniej wymierny w formie pieniężnej, to jednak coraz ważniejszy.
Dostawcy coraz częściej są proszeni o wykazanie się certyfikatem Systemu Zarządzania Środowiskowego w trakcie uczestniczenia w przetargach. Oczekuje się, że w przyszłości wymaganie to będzie stawało się coraz bardziej powszechne
Zaufanie władz ustawowych. Przewiduje się, iż firmy posiadające dobre zapisy środowiskowe (np. z pomiarów emisji, czy ładunku zanieczyszczeń w ściekach) mogą wpływać na sposób ustanawiania przepisów, w celu zapewnienia, że wymagania prawne nie będą odbiegać zbyt daleko od rzeczywistości.
Zgodność z pozwoleniami i decyzjami wydanymi dla jednostki organizacyjnej jest istotna z punktu widzenia ekonomicznego. Naruszenie tych wymagań skutkuje znacznymi karami pieniężnymi.
Działania prowadzące do oszczędności w przedsiębiorstwie są na ogół wypracowane przez załogę w wyniku ustalenia nowych metod wykonywanej pracy, a nie w wyniku zarządzeń podjętych przez kierownictwo.
Wdrożenie systemu konkretnie przeznaczonego do zarządzania zagrożeniami dla środowiska jest już u podstaw błędny. Podstawą dobrego zarządzania jest to, że obejmuje ono wszystkie elementy działalności przedsiębiorstwa, ocenia zagrożenia u ich źródeł i angażuje cały personel. Tak więc zapobieganie zagrożeniom dla środowiska powinno być ustalane wraz z polityką finansową firmy.
Co zatem należy zrobić aby spełnić wymagania stawiane przez jednostki certyfikujące system zarządzania środowiskowego? Podstawą pracy nad systemem włącznie z opracowaniem Polityki środowiskowej firmy, opracowaniem Księgi, merytorycznymi formalnym stworzeniem dalszych elementów systemowych jak procedury i instrukcje jest norma ISO 14001. Możliwe jest połączenie z wymaganiami jakościowymi związanymi z systemem zarządzania jakością zgodnym z serią norm ISO 9000, należy je uzupełnić o zagadnienia ochrony środowiska.
ISO 14001 jest normą międzynarodową dot. tworzenia i stosowania systemów zarządzania środowiskowego składającą się z następujących elementów:
określenie polityki środowiskowej
planowanie istotnej pod względem ochrony środowiska działalności
wdrożenie i stosowanie systemu
ustalenie działań korygujących i zapobiegawczych
przegląd systemu dokonany przez kierownictwo firmy.
Bazuje ona na doświadczeniach wynikających ze stosowania brytyjskiej normy British Standard 7750 dla systemów zarządzania środowiskowego.
Przebieg certyfikacji jest analogiczny do certyfikacji systemów zapewnienia jakości zgodnie z opisanym harmonogramem.
W fazie 1 należy udowodnić zasadniczą zdatność systemu zarządzania ekologicznego do certyfikacji - albo przez wypełnienie przekazanego przez jednostkę certyfikującą kwestionariuszu lub przez przeprowadzenie auditu wstępnego.
W fazie 2 opracowana przez państwa dokumentacja systemowa oddana zostaje jednostce certyfikującej do zaopiniowania.
Faza 4 zacznie się w momencie, gdy spełnione zostały wszystkie wymagania. Wręczony zostanie certyfikat poświadczający zgodność z normami oraz skuteczność systemu zarządzania środowiskowego. Regularnie przeprowadzone audity nadzorcze i re-audity prowadzą do przedłużenia ważności certyfikatu.
Jeśli przedsiębiorstwa posiadającego już certyfikat jakości siłą rzeczy powstaje pytanie, czy nie ma możliwości łącznej certyfikacji obu systemów? Oczywiście można, a nawet jest to wskazane. Łączna certyfikacja obu systemów ma następujące zalety:
W fazie opracowywania dokumentacji systemowej można wykorzystać analogię systemów i znacznie uprościć pracę.
Wewnętrzne nakłady firmy na opracowanie i aktualizację dokumentacji maleją.
Koszty zaopiniowania i oceny dokumentacji przez jednostkę certyfikującą są mniejsze niż w przypadku dwóch nie związanych ze sobą systemów.
Nakład czasu pracy personelu na przeprowadzenie auditów wewnętrznych i zewnętrznych maleje.
Załoga chętniej będzie akceptowała połączony system zarządzania jakościowo-środowiskowy i trudniej byłoby wykazać sens wdrożenia i stosowania dwóch niezwiązanych ze sobą systemów zarządzania.
Zalety systemu zarządzania środowiskowego:
akceptacja ze strony klientów, sąsiadów i własnej załogi,
ustalenie odpowiedzialności za zakładową ochronę środowiska,
możliwość udowodnienia przestrzegania przepisów prawnych,
zmniejszenie ryzyka związanego z awariami i w związku z tym korzystniejsze stawki ubezpieczeniowe,
dokładny i jasny opis struktury organizacyjne przedsiębiorstwa,
łatwiejsze stosunki z urzędami,
zmniejszenie kosztów poprzez wcześniejsze uwzględnianie wymagań ochrony środowiska w procesach planowania i decyzjach strategicznych,
polepszenie zdolności kredytowej.
Posiadanie systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z normą
ISO 14001, która jest podstawą do certyfikacji, zapewnia przewagę na rynku.
1