Inny Hegel
Ukazanie się Pism wczesnych z filozofii religii należy uznać za jedno z ważniejszych wydarzeń polskiego życia filozoficznego ostatniego czasu. Książka wypełnia translatorską
i historyczną lukę w naszej wiedzy dokumentującej intelektualny rozwój Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Rozwój ten zaczyna się wraz ze studiami w Tybindze (1788-1793), po ukończeniu których Hegel pracował jako nauczyciel prywatny w Bernie (1793-1796)
i Frankfurcie (1797-1800), by wreszcie rozpocząć karierę uniwersytecką w Jenie (1801-1807). Pobyt w Jenie był czasem dojrzewania Hegla-filozofa. Jego ramy w pisarstwie Hegla wyznaczają prace O różnicy między systemami filozoficznymi Fichtego i Schellinga z 1801 r. i Fenomenologia Ducha z 1807 r. Właśnie pracując nad Fenomenologią Ducha Hegel „młody” przeistoczył się w Hegla „starego”...
Teksty napisane przez Hegla w Tybindze, Bernie, Frankfurcie, a nawet jeszcze w rodzinnym Stuttgarcie, nie były przeznaczone do druku. Powstawały one zapewne pod wpływem prowadzonych z przyjaciółmi dyskusji, a niektóre z nich to po prostu wprawki młodego autora. Zostały wydane po raz pierwszy przez H. Nohla w 1907 r. Edycja ta na długie lata określiła kanon dzieł młodoheglowskich, ich tematyczne zestawienie i tytuły, które nie zawsze pochodziły od samego autora manuskryptów. Tak było, między innymi, w przypadku jednej z piękniejszych części spuścizny Hegla - pracy zatytułowanej Duch Chrześcijaństwa
i jego los, która także znalazła się w omawianym tomie. Pomimo ciągłości myśli Heglowskiej i zawartych we wcześniejszych pismach zapowiedzi systemu, można by pokusić się
o przedstawienie problemów charakterystycznych i właściwych tej właśnie wczesnej fazie rozwoju filozofii Hegla, koncepcji - nieraz zaskakującej dla kogoś, kto zna tylko dzieła późniejsze. Z tej do przełomu wieków prawie całkowicie ignorowanej i zapomnianej spuścizny, pomysłodawcy tomu wybrali przede wszystkim teksty z okresu berneńsko-frankfurckiego. Teologiczną, polityczną, estetyczną i historyczną tematykę poznajemy dzięki tłumaczeniom Fragmentów o religii ludowej i chrześcijaństwie, Życia Jezusa (tekst znany wcześniej w przekładzie M. J. Siemka), zbioru Pozytywność religii chrześcijańskiej oraz mniejszych fragmentów Najstarszego programu systemu niemieckiego idealizmu (wcześniejszy przekład B. Markiewicz) i Fragmentu systemu. Berno to okres przemożnego wpływu filozofii Kanta, lecz nie tyle Kanta „krytycznego”, co „rewolucyjnego” - filozofa, którego moralno-religijne poglądy uderzały w chrześcijańską ortodoksję. Frankfurt natomiast to okres wpływu spinozyzmu oraz estetycznego platonizmu, które dopełniają kantowską filozofię dualistyczną antycypującymi kategorię ducha, jednoczącymi pojęciami życia, miłości czy ideą piękna w Najstarszym programie systemu niemieckiego idealizmu.
Centralnym problemem zebranych w tomie pism jest próba urzeczywistnienia wartości rozumu i wolności przez duchową (i polityczną) rewolucję znoszącą pozytywność religii, która polega na alienacji „zdegenerowanych” elementów chrześcijaństwa (dogmaty, nakazy, kary) w stosunku do wymagań rozumu. Pozytywność jednak rozpoznaje w końcu Hegel jako produkt działalności samego rozumu. Ostatecznie pogodzenie tego, co skończone z tym, co nieskończone okazuje się możliwe jako anihilacja wszelkich opozycji, co też dokonuje się
w religii, która wymyka się ograniczającej władzy pojęć (Fragment systemu). Idea stworzenia nowej religii, która czerpałaby z wzorów antycznych (Volksreligion), wiąże się u młodego Hegla z powołaniem do życia nowej mitologii, łączącej rozum z fantazją, które to roszczenie zostaje sformułowane w jednym z najczęściej komentowanych tekstów spośród drobniejszych prac Hegla, wspomnianym już Najstarszym programie systemu niemieckiego idealizmu. Hegla nie satysfakcjonuje także ortodoksyjna wykładnia nauki i życia Jezusa. W tekście Życie Jezusa stoi on na czysto racjonalistycznej pozycji: cześć jaką oddaje się Bogu wypływa i jest ufundowana na rozumie i prawie moralnym. Jezus ukazany jest jako osoba, której postawa moralna i takaż nauka przegrywa w zetknięciu ze wspólnotą i prawami żydowskimi oraz której ofiara nie prowadzi do wyższego, duchowego życia a zwiększa tylko moc „starej” religii.
Tłumaczenia pism młodego Hegla - sprawdzianu najwyższej próby - podjął się Grzegorz Sowinski, któremu udało się zachować swoisty, narracyjno-uczuciowy klimat tekstów. Bardzo dobry przekład, nienaganna edytorska i wizualna strona książki podnoszą walor
i wyjątkowość publikacji. Pisma wczesne z filozofii religii dokumentują inny obraz Hegla niż ten do którego jesteśmy przyzwyczajeni - daleki od spekulatywno-systemowego charakteru jego dojrzałej filozofii. Pomimo wielu prób, by odnaleźć wątki łączące etap młodzieńczy
z dojrzałym, by opisać stopniową ewolucję i postępujący wedle „praw konieczności” rozwój myśli Heglowskiej, „młody” Hegel różni się od Hegla „starego” (podobnie jak „młody” Marx od Marxa „starego”). I ten fakt właśnie należy docenić. Jest to tym bardziej ciekawe
i „heglowskie” zarazem, skoro pamiętamy, że Hegel sam musiał przejść drogę pełną sprzeczności i meandrów rozwoju ducha i jako twórca swojej filozofii nie postawił się poza jej nawiasem.
Katarzyna Guczalska
Hegel anders, G. W. F. Hegel, Pisma wczesne z filozofii religii, w: Ekspres Filozoficzny 26 (2001), Kraków, s. 35-37. Tekst opublikowany pod panieńskim nazwiskiem „Morajko”.