Aleksandra Godula Lublin, 6.10.2006
Historia sztuki, gr.2.
RENESANS WAWELSKI
Sztuka renesansu została ukształtowana przez artystów włoskich. Z dwóch głównych założeń tej epoki, czyli zwrot do natury i zwrot do antyku, ten drugi charakterystyczny był dla Florencji, gdzie ze względu na korzystne uwarunkowania społeczne, kulturowe i polityczne powstał ośrodek renesansu. Z Florencji nowa sztuka rozprzestrzeniła się do innych ośrodków artystycznych we Włoszech ale też poza włoskie granice. Nastąpiło to w wyniku działania 3 głównych czynników: eksportu dzieł, wedrówek artystów oraz związanego z tym rozpowszechniania się wzorników i teoretycznych prac. Najwieksza rola przypadła w tym procesie artystom którzy przenosili swoje umiejętności i wiedzę teoretyczną na grunt pozawłoski.
Proces zakorzeniania sie sztuki renesansu poza Włochami uzależniony był od wielu czynników kulturowych. Największym wyznacznikiem jego pojawienia się był rozwój humanizmu i związany z nim rozwój nowożytnej twórczości równoznacznej ze sztuką włoską oraz przynależność kulturowa do religii katolickiej. Oprócz tego istotnym czynnikiem była popularność indywidualnych zamówień na dworach możnowładców i wyższego duchowieństwa, charakterystyczna dla 2 połowy XV wieku, kiedy to moda na renesansową sztukę opanowała wielkie dwory.
Warunki, które konieczne były do pojawienia sie sztuki renesansowej spełniała Polska. Rozwój nauki w tym czasie doprowadził do pojawienia się, obok uniwersytrtów, nowych grup intelektualnych, głównie obejmujących biskupów, uczonych humanistów i dyplomatów. Poza tym Polska utrzymywała ścisłe kontakty z Włochami. W XV wieku nastąpił znaczny rozwój nowożytnej sztuki, chociaz jej poczatki siegały juz XIV-wiecznych fundacji Kazimierza Wielkiego. Ujawniło się w tym czasie dążenie do blokowego kształtowania form, jedności przestrzeni i scalania elementów, które miały na celu symetryczne rozwiazania. W Polsce te cechy przyjęły się dość szybko, ze względu na to, że architektura gotycka nie wykształciła na ziemiach polskich klasycznego gotyku, zachowując blokowość i zwartość bryły.
Trudności w zakorzenieniu się renesansu w Polsce sprawiały warunki polityczne. Rozwój nowej mody w sztuce hamowany był przez podział kraju na dzielnice i związany z tym brak jednolitości, ujawniający się między innymi w kulturze. Czynnikiem utrudniającym przyjęcie się renesansu na ziemiach polskich była także specyficzna orientacja artystyczna Jagiellonów - Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka, która poprzez związek z Litwą przyniosła zainteresowanie sztuka ruską. Dopiero kiedy w 1490 roku na tronie Węgier zasiada Władysław Jagiellończyk, brat Zygmunta I Starego, możliwe jest przeniesienie nowej sztuki na grunt polski. Zygmunt I, przebywając u Władysława w Budzie i zaznajomiwszy się tam z renesansem, sprowadził w 1501 lub 1502 roku do Krakowa Franciszka Florentczyka, który zostaje na dworze królewskim.
Na okres działalności Florentczyka w Krakowie przypada pierwsza faza sztuki renesansowej w Polsce (1501-1516). Dla tego czasu wyróżnia sie trzy cechy: ograniczenie twórczości renesansowej do małych form architektury i rzeźby, florencki charakter sztuki oraz współistnienie z gotykiem. Te cechy ujmuje w sobie przebudowywany na Wawelu Zamek Królewski : późnogotycki plan i kształt połączony z renesansowymi detalami (wykusz 2. pietra i arkadowe galerie).
Innym przykładem jest nagrobek Jana Olbrachta z lat 1502-1503, wykonany przez Florentczyka. Renesansowa obudowa wnęki wzorowana na dziełach Rosselina połączona jest z późnogotycką płytą z postacią króla, prawdopodobnie wzorowana na nagrobku Jana z Blina Wita Stwosza.
O współdziałaniu sztuki późnego gotyku i renesansu w Polsce świadczyć także może płyta nagrobna, zamówiona przez prymasa Jana Łaskiego u Jana Florentczyka na Węgrzech oraz zbudowane przez niego tondo z Madonną dla gotyckiego kościoła w Łasku w 1525 roku.
Największe dzieło poczatków renesansu w Polsce, przebudowa Zamku Królewskiego na Wawelu, kontynuowane było przez Benedykta Sandomierzanina, a potem przez Bartłomieja Berecciego. Nie jest pewne, czy Berecci przybył do Polski z Włoch, czy dzięki staraniom prymasa Łaskiego z Węgier, w 1516 roku. To on podsunął królowi pomysł wzniesienia kaplicy, nazwanej później Zygmuntowską. Zorganizował wraz z Janem Soli, uczniem Franciszka Florentczyka, pracownię liczącą 10 architektów i rzeżbiarzy. Kaplica znacznie przewyższała swym kunsztem nie tylko prace Florentczyka, ale wszystkie renesansowe budowle europejskie poza Włochami. Było to pierwsze dzieło nowej epoki bez gotyckich powiązań. Na szczególną uwagę zasługuje podkreślenie humanistycznych teorii oraz motywów antycznych, takich jak nawiązanie do sztuki Bramantego i Rafaela oraz koncepcji Leonarda. Główna rzeźba kaplicy, nagrobny posąg króla Zygmunta I, wykonana w latach 1529-31, wskazuje na równoczesny czas rozwoju sztuki w Polsce i we Włoszech.
Podczas budowy Kaplicy Zygmuntowskiej Berecci uczestniczył czynnie w przebudowie Zamku, jednak nie da sie ocenić wkładu jego pracy. Zamek, przez to, że nie był dziełem jednego budowniczego, nie ma jednolitych cech renesansowych. Gotycko-renesansowe sa portale na parterze i 1. pietrze oraz obramienie okien w tej części, belkowo-kasetonowe stropy w sypialni królewskiej i antyczny wątek Cebesa na malowanym fryzie w Sali Poselskiej.
Wkład Berecciego widoczny jest także w rzeźbie. Ukonstytuował on w sztuce polskiej ukośne zastosowanie płyty nagrobnej z wypukłą postacią zmarłego. Nie jest to nowy sposób przedstawienia, ale zaktualizowana forma nagrobka pseudotumbowego. Przekształcenie takiego typu można zaobserwować na przykładzie nagrobka Jana Olbrachta, bliźniaczych pomników biskupów Jana Konarskiego w Krakowie i Jana Lubrańskiego w Poznaniu. Tutaj zachowana jest jeszcze forma nagrobka Piotra z Bnina. Ostatnim, w pełni ukształtowanym dziełem jest nagrobek Mikołaja Szydłowieckiego z 1531 roku, w którym na ukośnie ustawionej płycie znajduje się swobodnie ułożona postać.
Od połowy XVI wieku sztuka renesansowa w Polsce ulega znacznemu ożywieniu. Mecenacami stają się nie tylko władcy i sfera duchowieństwa ale też miejski patrycjat. W związku ze zwiekszającą się liczbą osób popierającą nową sztukę, rośnie zapotrzebowanie na dzieła a tym samym liczba artystów. Pojawiają się w Polsce włoscy malarze, jednak poza „Ukrzyżowaniem” Piotra Venetusa z 1546 roku w katedrze w Bodzentynie ich dzieła nie zachowały się.
Największe zapotrzebowanie na sztukę renesansu istniało w architekturze i rzeźbie. Artysci przyjeżdżali nie tylko z Florencji ale z całego terenu Włoch. Ujawnili sie w tym czasie także polscy twórcy, m.in. Jan Michałowicz, a także artyści z Niderlandów i Niemiec. Prezentowali różne kierunki stylowe, ale głównie był to manieryzm.
Znane były dwie rodziny pochodzenia szwajcarsko-włoskiego, Parrowie i Quadrowie. Dziełem Parrów jest zamek w Brzegu, zaczęty jeszcze przed 1532 rokiem, wzorowany na Zamku Wawelskim. Była to rezydencja książęca Fryderyka II, z galeriami arkadowymi na dziedzińcu i wysuniętym budynkiem bramnym. Zamek stał się najważniejsza budowlą renesansową na Ślasku. Działalność rodziny Quadrów skoncentrowała się w Poznaniu. Najwybitniejszy budowniczy, Jan Baptysta był autorem rozbudowy poznańskiego ratusza.
Z Wenecji do Polski przybył Bernardo Morando. Rozpoczął swą pracę od kierownictwa robót na zamku w Warszawie w 1572 roku, jednak dziełem jego życia była budowa Zamościa, której poświęcił ostatnie 20 lat swojego życia.
W Krakowie podejmowano się także inwestycji miejskich. Największą z nich była odbudowa spalonych w 1555 roku Sukiennic. Podjął się tego mistrz Pankracy 2 lata później, odbudowując sklepienie hali oraz stosując attyki i fryzy arkadowe.
Także w Krakowie zaznaczyła sie twórczość Jana Marii Padovano z Wenecji, jednak przytłumionej przez warsztat Berecciego. Znany jest z takich dzieł jak nagrobek biskupa Gamrata, wykonany na zlecenie królowej Bony, która zamówiła również u niego skopiowanie ołtarza z Kaplicy Zygmuntowskiej.
Swój udział w kształtowaniu sie sztuki włoskiej w Polsce miał tez florentczyk Santi Gucci, który po przybyciu w 1550 roku do Krakowa sporządził model maszkaronu do Sukiennic. Realizował zamówienia Zygmunta Augusta, głównie pałace, takie jak pałac Stefana Batorego w Łobzowie pod Krakowem i biskupa Piotra Myszkowskiego w Książu Wielkim, projekty zamku w Janowcu, Pińczowie i Baranowie oraz kaplicę Myszkowskich przy kościele Dominikanów w Krakowie. Jako rzeźbiarz zasłynął dzięki nagrobkowi Batorego na Wawelu i pomnika piętrowego Firlejów w Janowcu. Wykonał równiez nagrobki Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w Kaplicy Zygmuntowskiej. Twórczośc Gucciego uważa się za kontynuacje działalności Berecciego, wskazując na przynależność do florenckiego nurtu.
Najważniejszymi dziełami początku renesansu w Polsce były Kaplica Zygmuntowska i Zamek na Wawelu. Obie te budowle powstały na zlecenie Zygmunta Starego i jego współpracowników, m.in. Jana i Seweryna Bonerów. Reprezentują one tzw. „renesans wawelski”. Czas trwania „renasansu wawelskiego” pokrywa się czasowo z czasem panowania Zygmunta I (1506-1548). Jest to termin stworzony dla określenia I fazy stylu renesansowego w Polsce. Używanie go,w odróżnieniu od „renesansu krakowskiego” ma na celu ukazanie istnienia na Wawelu odrębnych treści funkcjonalnych niż w samym Krakowie. Zamek, usytuowany na wzgórzu, pełnił rolę ośrodka władzy państwowej i kościelnej oraz rezydencji królewskiej. Miejsce to miało być „mieszkaniem doczesnym” i „mieszkaniem wiecznym” władcy. Tak Zygmunt I Stary wyraził się w 1517 roku w liście do Jana Bonera, w odpowiedzi na nadesłany projekt kaplicy. Król osobiście zatwierdzał dzieła sztuki, których modele mu przedstawiano.
Współistnienie form późnogotyckich i renesansowych w Zamku jest wynikiem nie tylko długiego trwania cech gotyckich ale takze działalności kilku warsztatów: Franciszka Florentczyka, Benedykta Sandomierzanina i Bartłomieja Berecciego. Połączyli oni tradycyjne wartości architektoniczne z nowymi elementami renesansowymi. Architektura zamku oceniana jest różnorako, jako spójna i jednolita, ale też niekiedy różne elementy traktuje się jako autonomiczne, oderwane od całości.
W 1499 roku ulega spaleniu część mieszkalno-reprezentacyjna. W 1502 roku odbudowane zostaje najkrótsze skrzydło zachodnie,a w 1516 roku, kiedy umiera Franciszek Florentczyk, wykończono i urzadzono dwa skrzydła, zachodnie i północne. Skrzydło południowe, wybudowane w latach 1530-33 przez Berecciego, zamykało częściowo czworobok dziedzińca. Poszczególne części zamku zostały połączone za pomocą krużganków, które z czterech stron miały otaczać wewnętrzny dziedziniec. Elementem łączącym były również wysokie dachy nakrywające skrzydła pałacowe. Tak więc projekt przewidywał integracyjny charakter budowli.
W 1536 roku pożar ponownie zniszczył część Zamku, m.in. środkowa część krużganków. W tym samym roku następuje śmierć Berecciego. Odbudową zajmuje sie Mikołaj Castiglione, zachowując wygląd budunku sprzed pożaru. Taki stan zachował się do dziś.
Schyłek renesansu na gruncie polskim datuje się na koniec XVI wieku, kiedy umierają najwięksi artyści : Jan Baptysta Quadro (1590/91), Santi Gucci (1599/1600), Bernardo Morando (1600/1601). Koniec tej epoki wyznacza także rozwój nowego kierunku i ośrodka sztuki kontrreformacyjnej, tzw. Stylu Wazów. Renesans włoski trwa więc w Polsce przez sto lat, pokrywając się z XVI wiekiem. Ujawnił się przede wszystkim w architekturze i rzeźbie, przenikając w niewielkim stopniu do malarstwa. I połowa XVI wieku to przede wszystkim wpływy florenckie lub weneckie,współtrwające z gotyckimi formami, natomiast w II połowie XVI wieku zapanuje manieryzm w różnych odmianach, przy czym florencki charakter sztuki nie zaginie i bedzie przodował w Polsce przez całe sto lat.
BIBLIOGRAFIA:
Wiliński S., O renesansie wawelskim, w: Renesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976
Fischinger A., Kierunki włoskiej twórczości renesansowej w Polsce XVI w., w: Renesans. Sztuka i ideologia, Warszawa 1976
4