Budowa geologiczna i tektoniczna Pienińskiego Pasa Skałkowego - wyeksponowanie przełomu Dunajca przez Pieniny
Pieniński Pas Skałkowy leży pomiędzy głównymi jednostkami strukturalnymi Karpat - Karpatami Zewnętrznymi (fliszowymi) i Wewnętrznymi. Tworzy on wąską na 3,5 km (wyjątkowo do 20 km) strefę graniczną, ciągnącą się łukiem o długości ok.550 km od okolic Wiednia aż po Rumunię. Na całej długości ma on analogiczny styl budowy geologicznej, na który składają się pojedyncze skałki lub ich niewielkie pasma i grupy.
Budowa geologiczna i historia powstania pierwotnego krajobrazu Pienin jest wyjątkowo skomplikowana i mimo licznych prowadzonych badań nie została jeszcze do końca wyjaśniona. Pieniński pas skałkowy tworzą głównie skały osadowe wieku jurajskiego i kredowego, wyjątkowo triasowego. Ich warstwy osadzały się na dnie morza sprzed ok. 200-100 mln lat, w obszarze zapadliskowego basenu morskiego zwanego skałkowym lub pienińskim. W jego obrębie wyróżnianych jest 6 równoległych serii osadów (czorsztyńska, czertezicka, niedzicka, braniska, pienińska i haligowiecka). Pieniński pas skałkowy zbudowany jest główne ze skał węglanowych (wapieni i margli), choć występują także łupki i flisz. W okresie górnej kredy miało miejsce sfałdowanie i wydźwignięcie warstw nagromadzonych w basenie pienińskim. Osady wynurzyły się z morza w postaci wysp i wąskiego pasma górskiego. Po pewnym czasie nastąpił ponowny zalew morski a wraz z nim długa faza osadzania się tzw. „osłony skałkowej” złożonej z piaskowców i łupków. Na początku trzeciorzędu odnotowano drugą falę ruchów tektonicznych, w dalszej kolejności formował się flisz, tzw. flisz magurski. Na przełomie paleogenu i neogenu rozpoczęły się trzecie z kolei ruchy górotwórcze, które zgniotły pas skałkowy z szerokości ok. 50 km do do kilku km, miejscami nawet kilkuset metrów. W wyniku tych ruchów zgniatających skały plastyczne takie jak flisz, łupki i margle zostały sfałdowane, sprasowane w łuski i fałdy, natomiast twarde wapienie rozbite na bloki i kry i poprzesuwane wśród płaszczyzn uskokowych. Spękania w skorupie ziemskiej sprzyjały rozwojowi działalności wulkanicznej, w szczeliny wtargnęła magma tworząc intruzje andezytów i bazaltów. Andezyty budują górę Wdżar oraz Bryjarkę i Jarmutę nad Szczawnicą. Bazalty stwierdzono w dolinie Białej Wody. Po fazach ruchów tektonicznych rzeźba psa skałkowego kształtowała się głównie pod wpływem erozji wodnej i denudacji, które wymodelowały obecną i wyjątkową w swym urozmaiceniu rzeźbę. Twarde, odporne na niszczenie skały (jurajskie i dolnokredowe) takie jak wapienie krynoidowe budują szczyty, ściany, urwiska, strzeliste turnie. Przełęcze, doliny, obniżenia powstały z mniej odpornych skał - głównie flisz, margle, łupki i niektóre radiolaryty (paleogeńskie i górnokredowe). W czwartorzędzie Pieniny nie uległy zlodowaceniu, choć wystawione były na procesy peryglacjalne i napływ mas materiału żwirowo-gruzowego z Tatr.
Szczególnie charakterystycznym elementem rzeźby i krajobrazu Pienin jest przełom Dunajca. Dunajec dwukrotnie rozcina skalne masywy Pienin, a w jego przebiegu wyróżnia się trzy odcinki: najkrótszy pomiędzy Czorsztynem a Niedzicą, zalany obecnie wodami zbiornika zaporowego; drugi od Niedzicy do Czerwonego Klasztoru i trzeci, właściwy przełom pieniński wyżłobiony przez Dunajec między Czerwonym Klasztorem a Szczawnicą. Na odcinku zaledwie 2,5 km w linii prostej rzeka tworzy 7 ostrych zakrętów o łącznej długości 9 km. Dno doliny jest bardzo wąskie, otoczone stromymi ścianami wznoszącymi się przeciętnie 300-500 m ponad poziom rzeki.
Geneza pienińskiego przełomu nie została jeszcze całkowicie wyjaśniona, prawdopodobnie jest to przełom antecedentno-strukturalny. Przyjmuje się, że system głównych rzek i potoków pienińskiego pasa skałkowego istniały w formie zbliżonej do obecnej już w młodszym trzeciorzędzie. W pliocenie rzeki płynęły na wysokości dzisiejszych szczytów Pienin. Wypiętrzające się stopniowo Pieniny nie spowodowały zmiany koryta rzeki, która wcinała się coraz głębiej wznoszącego obszaru, a równocześnie wykorzystywała pęknięcia i przesunięcia tektoniczne.
Obecna bardzo zróżnicowana budowa geologiczna pasa skałkowego jest wynikiem dużej intensywności alpejskich ruchów tektonicznych. Mała szerokość pasa skałkowego przy znacznej długości, wskazuje, że jest on genetycznie związany z dyslokacją (lub zespołem dyslokacji) ciągnącą się wzdłuż Karpat Zachodnich. Za tą hipotezą przemawia obecność andezytów i głęboki uskok tektoniczny. Potwierdzony przy pomocy badań geofizycznych uskok perypieniński oddziela dwa bloki skorupy o różnych własnościach fizycznych i różnej głębokości występowania nieciągłości Mohorovicića. Według R. Neya pieniński pas skałkowy leży nad strefą subdukcji powstałą na granicy dwóch płyt: stabilnej - Europy Środkowej, która obejmuje masywy czeski, górnośląski i małopolski oraz ruchomej - śródziemnomorskiej obejmującej Karpaty wewnętrzne.
Budowa geologiczna i tektoniczna Pienińskiego Pasa Skałkowego - wyeksponowanie przełomu Dunajca przez Pieniny
______________________________________________