Pieniński Pas Skałkowy

Pieniński pas skałkowy Karpat jest jednostką tektoniczną o długości około 600 km.
Pieniński pas skałkowy oddziela dwie wielkie jednostki strukturalne Karpat:
-Karpaty wewnętrzne
-Karpaty zewnętrzne

Ryc. 1. Położenie pienińskiego pasa skałkowego na tle struktury geologicznej Karpat.

        Zachodnie zakończenie pasa znajduje się w Australii, wschodnie – w Rumunii.
        Pieniński pas skałkowy zbudowany jest głównie z warstw skał osadowych powstałych w morzu okresu jurajskiego i kredowego sprzed około 200-100 milionów lat (głównie z mało odpornych na wietrzenie wapieni, margli, łupków ilastych i iłowców kredowych).. W wyniku ruchów górotwórczych warstwy te zostały silnie sfałdowane w górnej kredzie, następnie pokryte nowymi osadami morskimi, a po ponownym wypiętrzeniu w kolejnych fazach ruchów tektonicznych w trzeciorzędzie podlegały procesom erozji wód płynących. Swój malowniczy charakter zawdzięcza pieniński krajobraz także różnorodnej kolorystyce skał: od białych, szarych, kremowych, różowych, jasnobrązowych, poprzez czerwone, niebieskie, zielone, aż po ciemnosine, brunatne i niemal zupełnie czarne.
        Strefa pienińska, oddzielona jest od strefy tatrzańskiej wielką dyslokacją, powstała w miejscu głównej linii subdukcji w północnej części oceanu Tetydy. Skały wchodzące w ich skład postały w zbiorniku utworzonym w późnym triasie wskutek ryftogenezy platformy węglanowej Europy i powstania rowu o dnie oceanicznym. Na nim i na stokach ograniczających je bloków litosfery kontynentalnej powstały osady o duzym zróżnicowaniu facjalnym. W wyniku subdukcji nastąpiła likwidacja litosfery oceanicznej basenu pienińskiego, czemu towarzyszyło powstanie płaszczowin oraz zjawiska wulkaniczne. Pierwsze fałdowania nastąpiły w późnej kredzie i trwały z przerwami aż do fazy sawskiej. Transgresja styryjska doprowadziła do silnego zwężenia i porozrywania pasma górskiego.

        Geneza pienińskiego przełomu nie została jeszcze całkowicie wyjaśniona. Geolodzy i geomorfolodzy przedstawiają różne teorie tłumaczące powstawanie tego rodzaju przełomów. Najbardziej znane jednak są koncepcje opisane przez kilka osób :
• K. Birkenmajer
• E. Jurewicz

        Najbardziej trafną koncepcję budowy i genezy pasa skałkowego, będącą uwieńczeniem ponad 30-letniego okresu badań, opracował Krzysztof Birkenmajer. Jest jedynym, jak do tej pory, badaczem, który dokonał rozpoznania budowy geologicznej obszaru Starego Bystrego.
Na terenie Starego Bystrego Birkenmajer stwierdził najbardziej zachodnie odsłonięcie jednostki braniskiej i górnokredowej osłony skałkowej polskiego pasa skałkowego. Zdaniem Birkenmajera pierwsze fałdowania, które doprowadziły do powstania płaszczowin w pienińskim pasie skałkowym, zachodziły w górnej kredzie i dolnym paleocenie. Równocześnie z nimi trwała sedymentacja osadów synorogenicznych molasowych starszej osłony skałkowej, której sfałdowanie nastąpiło w fazie laramijskiej i doprowadziło do powstania wstecznie nasuniętej na pas skałkowy jednostki Grajcarka. W paleogenie struktura skałkowa uległa pogrążeniu i osadził się na niej flisz tworzący młodszą osłonę. Na granicy oligocenu i miocenu miały miejsce fałdowania fazy sawskiej, które spowodowały stłoczenie struktury skałkowej i powstanie szeregu uskoków podłużnych, wykorzystanych przez intruzje magmy andezytowej. Ostatni etap deformacji tektonicznych miał miejsce w fazie styryjskiej, a ich efektem było powstanie uskoków poprzecznych względem pasa skałkowego. Uskoki te przecinają północną granicę pasa oraz dajki andezytowe starszej generacji. Począwszy od miocenu, pieniński pas skałkowy ulegał stopniowo erozji i denudacji.

        W młodszym trzeciorzędzie (neogenie) rzeźba pasa skałkowego kształtowała się głównie pod wpływem erozji wodnej i denudacji. Miękkie i łatwiej podatne na niszczące działanie wód oraz innych czynników klimatycznych utwory (np. margle, łupki, zlepieńce, piaskowce) zostały w znacznej części usunięte, a spod ich pokrywy zaczęty się wyłaniać i wznosić coraz wyżej strome, strzeliste skaty zbudowane z twardych wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Dominują one dziś w krajobrazie wysoko ponad poziomem łagodnych grzbietów zdobiąc malowniczymi labiryntami zbocza wąwozów erozyjnych oraz przełomowych odcinków rzek i potoków: Dunajca, Białki, Białej Wody - w polskiej i pogranicznej części Pienin, a także potoków: Leśnickiego, Jarabińskiego i Litmanowskiego - na Słowacji.

Ryc. 2. ruchy wypiętrzające.

        Dr Edyta Jurewicz nieco inaczej przedstawia Genezę pienińskiego pasa skałkowego, poddała Ona w wątpliwość obecność w pasie skałkowym zakładanego przez Birkenmajera wstecznego fałdowania, jakie miało miejsce w kolejnym etapie tektonicznym, w dobie fałdowań laramijskich. Eliminacja jednej fazy fałdowej i jednej fazy tektonicznej sprawiła, zdaniem Jurewicz że nie ma powodów do wydzielania jednostki Grajcarka, będącej, w interpretacji K. Birkenmajera , wynikiem wstecznego nasunięcia. Według Niej przyjmując koncepcję nasunięcia postępowego za możliwą, można przypuszczać, że fałdowania płaszczowinowe jako proces ciągły, zachodzący w jednej fazie górotwórczej , postępowały z południa ku północy, obejmując coraz bardziej północne strefy sedymentacyjne. W czasie fałdowań płaszczowinowych obszar pienińskiego pasa skałkowego został wydźwignięty i był obrzeżony od północy morzem magurskim, w którym trwała sedymentacja molasowa. W końcowym etapie fałdowań jednostki skałkowe nasunęły się na swoje przedgórskie, częściowo sfałdowane, magurskie przedpole, którego najmłodsze osady stanowiła synorogeniczna formacja jarmucka a fałdowania były zdecydowanie grawitacyjne.

Bibliografia

• Tomasz Falkowski, Hanna Złotoszewska-Niedziałek „Zarys Geologii” wydawnictow SGGW

• Strona WWW: http://www.szczawnica.mnet.pl/pl/geologia.htm

• www.mount.cad.pl/pieniny/geologia/hist/prawa/miocen/miocen.htm