Pierwsza wojna światowa
SYTUACJA POLITYCZNA NA ZIEMIACH POLSKICH W PRZEDEDNIU WOJNY
Polacy chcieli doprowadzić do międzynarodowego konfliktu, który doprowadziłby do poprawy położenia politycznego Polski. W programie Endecji z 1908r Dmowski uznawał, że o ile dla Rosji ziemie polskie są terytorium peryferyjnym, o tyle dla Niemiec utrzymanie ziem zaboru położonych „wewnątrz” państwa pruskiego, między Prusami właściwymi a Prusami Wschodnimi, jest kwestią „być lub nie być”. Niemcy prowadzili w tym czasie politykę zwalczania polskości na wszystkich frontach: gospodarczym i narodowym. Gdyby jednak odnieśli zwycięstwo nie odebrałyby Galicji Austro - Węgrom. To ukazywało konieczność „postawienia na Rosję”. Dla obozu narodowego, głoszącego hasło „wszechpolskości”, bliska była idea zjednoczenia zaborów, a takie możliwości stwarzało tylko zwycięstwo Rosji. Dmowski również ukazywał tendencje do demokratyzacji Rosji, co mogło być spowodowane sojuszem z Francją - obrońcą sprawy polskiej.Przeciwną orientację reprezentowały środowiska przyszłej lewicy niepodległościowej. Koncepcje, że w zbliżającym się konflikcie interesem Polaków jest poparcie A-W oraz Niemiec głosili działacze PPS - Frakcji Rewolucyjnej (J. Piłsudski), „Fronda” z Endecji, stronnictwa galicyjskie: PPSD, ludowcy i Polskie Stronnictwo Postępowe. Autonomia Galicji wyniosła ją do roli polskiego Piemontu (można było jawnie prowadzić szkolenie wojskowe młodzieży). Kolejne wydarzenia nie były jeszcze określone. Piłsudski planował, że odebranie Rosji ziem Królestwa może być początkiem polskiej państwowości. Było to przeciwstawienie się endeckiemu „zjednoczeniu” bez państwowości. Pozostali członkowie chcieli utworzyć „dwuzaborowy” człon monarchii Habsburgów.
Na przełomie XIX/XX w narastały konflikty międzynarodowe - dotyczyły poszerzenia posiadanych kolonii i sfer wpływów politycznych. Głównym agresorem były Niemcy. Posiadały one niewielkie kolonie w Afryce i Azji, co nie zaspokajało rosnących aspiracji politycznych i gospodarczych Niemiec. Rynki zbytu widziały we wsch i pd Europie i na Bliskim Wschodzie. Na drodze do władzy Niemcy napotykały sprzeciw Anglii, zaniepokojonej m.in. rozbudową floty niemieckiej, starania o uzyskanie wpływów na Bl. Wsch. Plany podporządkowania Turcji Niemcom nie podobały się też Rosji, chcącej uzyskać dostęp do Konstantynopola i cieśnin n/Morzem Czarnym. Narastał też konflikt Niemiec z Francją, która oprócz odzyskania Alzacji i Lotaryngii chciała też zabrać Zagłębie Saary.
Również Japonii nie podobała się polityka Niemiec. Chciała ona zagarnąć kolonie niemieckie w Chinach i na Pacyfiku. Nie były to jedyne konflikty, ale te były najważniejsze.
Powstały 2 bloki militarne:- Trójprzymierze - sojusz Niemiec z Austro - Węgrami, a od 1882 również z Włochami / państwa centralne/- Trójporozumienie - zapoczątkowane cyklem układów sojuszniczych między Francją i Rosją 1891 - 94, następnie zawarto „serdeczne porozumienie” między Francją i Wlk Brytanią 1904 i układ bryt - rosyjski 1907 /państwa ententy. W początkach wieku ważnym konfliktem był konflikt bałkański, związany z ruchami narodowowyzwoleńczymi przeciw Turcji i A-W oraz innym. Przeciwko sobie występowały również Rosja i A-W. W 1912r wspólnymi siłami: Serbia, Czarnogóra, Bułgaria i Grecja wygrały z Turcją (I wojna bałkańska). II wojna bałkańska 1913r zaczęła się od zbrojnego starcia między Bułgarią a Serbią i Grecją - podział obszarów zabranych Turcji rok wcześniej.
WYBUCH I PRZEBIEG WOJNY ŚWIATOWEJ
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był zamach na austriackiego następcę tronu - Franciszka Ferdynanda Habsburga. Został on zastrzelony przez Gavrila Principa 28 VI 1914r w Sarajewie (Bośnia). Dokładnie miesiąc później A-W wypowiedziały Serbii wojnę. Uruchomiło to mechanizm sojuszy: Rosja w obronie Serbii wypowiedziała wojnę A-W, Niemcy - Rosji, Francji i Belgii (neutralna). To spowodowało, że GB wypowiedziała wojnę Niemcom. Wszystko to trwało tydzień. Do walk przystąpiły również Japonia i Turcja, co spowodowało, że wojna stała się wojną światową - część państw miało kolonie w Azji i Afryce. W Paryżu, Petersburgu (później Piotrogrodzie), Berlinie żołnierze wyjeżdżali z nadzieją krótkiej wygranej wojny. Parlamenty przyjmowały budżety wojenne, walczące państwa zorganizowały milionowe armie (ok. 65 mln żołnierzy) uzbrojone w granaty, karabiny, artylerię, bagnety; samoloty i czołgi, łodzie podwodne, gazy bojowe (Niemcy). Gospodarka tych państw pracowała tylko na potrzeby wojny Niemcy miały plan szybkiego ataku na Francję, aby móc potem skierować wszystkie siły przeciw Rosji. Wojska niemieckie były oddalone od Paryża o 20 km. We IX stoczono bitwę n/Marną - zatrzymano atak niemiecki. Od tego czasu front zachodni to linia okopów, umocnień i zasieków. Tamtejsze oddziały stoczyły w następnych latach ciężkie bitwy o każdy kilometr. Jednak mimo to front nie przesuwał się, a rosła tylko liczba martwych. Na froncie wschodnim nie doszło do długotrwałej wojny pozycyjnej. Na przełomie 1914/15 front się chwilowo ustabilizował, ale wiadomo było, że wojna potrwa dłużej niż chciano. W 1915r zwiększyła się liczba państw walczących. Włochy chciały zdobyć pogranicze z Austrią oraz kolonie afrykańskie. Bułgaria dążyła do odebrania części terytorium Serbii. W 1916r do wojny przystąpiła Rumunia. Największą flotę miała GB, a najważniejsza walka morska to bitwa jutlandzka z V 1916r. Nie przyniosła ona jednak rozstrzygnięcia. W l. 1917-18 nastąpiły wydarzenia mające ogromne znaczenie na przebieg wojny. W I 1917 Niemcy podjęły decyzję o nieograniczonej wojnie podwodnej. Ponad 100 U-Bootów atakowało wszystkie okręty handlowe, pasażerskie i wojenne - tak państw walczących jak i neutralnych. To zmusiło USA do przystąpienia w 1917r do wojny (także państwa Am. Pd. oraz Chiny). Rosja coraz ciężej znosiła trudy wojny - były dezercje, rzadkie walki wojsk. 11 XI 1918r w lasku Compiegne podpisano zawieszenie broni na wszystkich frontach. Wojna się skończyła, a kształt powojennego świata miał być dopiero określany przez traktaty i ruchy społ-polit i narodowe. Na wojnie zginęło ok. 10 mln ludzi, 20 mln było rannych, straty wyniosły ok. 200 mld franków.
REWOLUCJE ROSYJSKIE
W całym państwie była napięta sytuacja. Groziło to rewolucją. Próby jej zaradzeniu poprzez zdjęcie z tronu Mikołaja II nie przyniosły żadnych skutków. Inflacja, powodująca spadek płac robotników, i głód w ich mieszkaniach przyspieszały narastanie kryzysu rewolucyjnego. Ciągle rosła ilość strajków i demonstracji robotniczych. 21 II 1917r (6 III) rozpoczął się strajk w Piotrogrodzie, a następnego dnia odbyła się 200tys demonstracja uliczna. Ludzie domagali się zatrzymania drożyzny i poprawy warunków życia. Przez kilka dni organizowane były wystąpienia rewolucyjne, a 26 II (11 III) doszło do największej demonstracji, w wyniku której doszło do walk z policją i korupcji. W ciągu kilku dni Duma powołała Tymczasowy Komitet, który sformował Rząd Tymczasowy. Jednocześnie powstała Rada Delegatów Robotniczych, a potem Żołnierskich, złożona z przedstawicieli załóg fabrycznych i oddziałów wojskowych. Car podpisał kilka dni później akt abdykacji, co spowodowało upadek monarchii rosyjskiej.
We wrześniu na czele Rady Delegatów stanął Lew Dawidowicz Trocki. Partia bolszewicka przygotowywała się do zbrojnego przejęcia władzy. Lenin w dramatycznych wystąpieniach żądał od kierownictwa partii przyspieszenia terminu zjazdu. W dniach 24-25 X (6-7 XI) bolszewicy przejęli władzę. Na Zjeździe Rad, odbywającym się w tym czasie w Piotrogrodzie, doszło do rozłamu, duża część delegatów, gł. mienszewików, opuściła obrady. W składzie bolszewicy i lewica eserowców zjazd uchwalił przekazanie władzy Radzie Komisarzy Ludowych z Leninem na czele (Trocki, J. Stalin). Zjazd wydał też dekrety o pokoju i o ziemi. W wyniku wojny domowej w Rosji powstał w 1922r ZSRR.
SYSTEM WERSALSKI
18 I 1919r w Wersalu zebrali się przywódcy 27 państw, które walczyły i zwyciężyły w wojnie, aby ustalić zasady trwałego pokoju i określić losy państw pokonanych. Przez pół roku powstał text traktatu wersalskiego (440 art.). W konferencji nie brali udziału przedstawiciele Niemiec - podpisali tylko traktat. Główną rolę na konferencji odgrywali przywódcy Francji - Clemenceau, GB - Lloyd George i USA - Woodrow Wilson. Po wielu przetargach 28 VI 1919r został podpisany traktat pokojowy z Niemcami. Mimo to sprzeczności i konflikty pozostały. Niemcy miały być zdemilitaryzowane, zlikwidowano ich przemysł zbrojeniowy, zakazano powszechnej służby wojskowej, armia miała liczyć 100tys żołnierzy i oficerów. Na zachodniej granicy państwa zniszczeniu ulec miały wszelkie fortyfikacje. Niemcy oddawały Francji Alzację i Lotaryngię, Belgii - okręgi Eupen i Malmedy, a Zagłębie Saary na 15 lat przechodziło pod zarząd Ligi Narodów - potem miano przeprowadzić tam plebiscyt. Na wschodzie Niemcy oddawały Polsce Wielkopolskę i pas Pomorza wzdłuż Wisły, Gdańsk stawał się wolnym miastem, na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miał odbyć się plebiscyt. Odebrano Niemcom wszystkie posiadłości kolonialne - o ich losie miała zadecydować Liga Narodów. Powierzyła je ona pod zarząd Francji i Anglii. Japonia zagarnęła posiadłości niemieckie na Dalekim Wschodzie. Oprócz tego Niemcy miały zapłacić odszkodowania, które w 1921r określono na wartość ponad 100 mld marek w złocie.
Do traktatu dołączono statut nowej organizacji - Ligi Narodów. Postulat jej powstania zawierało 14-punktowe orędzie Wilsona. Organizacja przetrwała 20 lat. Jej głównym celem miała być ochrona pokoju i zapobieganie konfliktom zbrojnym. Do Ligi Narodów początkowo nie należał ZSRR oraz USA, które zainicjowały jej powstanie. Działalnością polityczną Ligi miała kierować jej Rada, której stałymi członkami były: Francja, Japonia, GB, Włochy, Niemcy i ZSRR (1934-39). Nie miała żadnych sił zbrojnych, siedziba - Genewa (neutralna Szwajcaria). Liga zapoczątkowała akcję opieki nad uchodźcami, międzynarodową pomoc ofiarom epidemii, opiekę nad matką i dzieckiem. Przy niej powstały: Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej i Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) zajmująca się ustawodawstwem pracy; Międzynarodowy Instytut Współpracy Kulturalnej (poprzednik UNESCO). Dziś ONZ kontynuuje obyczaje współpracy narodowej stworzone przez Ligę.
WALKA O GRANICE POLSKI NA WSCHODZIE
Od początku 1919r trwały zacięte walki pl - ukraińskie o Galicję Wschodnią. 20 tys żołnierzy polskich walczyło z wojskami ukraińskimi pod Rawą Ruską, Chyrowem i na Wołyniu. W połowie V wojska polskie podjęły wielką ofensywę przeciw Ukrainie i w 2 miesiące opanowały całą Galicję Wschodnią po rzekę Zbrucz. Również na Białorusi bolszewicy stanowili coraz większą groźbę. Po klęsce Niemiec bolszewicka Rosja wypowiedziała traktat brzeski, a Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę na zachód w celu przeniesienia rewolucji do Europy. Natarcie bolszewickie doprowadziło do upadku narodowego rządu białoruskiego i do wycofania się władz i wojsk litewskich z Wilna. Gdziekolwiek Bolszewicy ustanawiali swe władze, rozpoczynał się rabunek i rewolucyjny terror. W II 1919r polskie siły gen. Stanisława Szeptyckiego podjęły kontrofensywę przeciw oddziałom bolszewickim. W marcu zajęli Pińsk, a 19 IV Wilno. Ofensywa na Białorusi doprowadziło do zajęcia Mińska.
WOJNA POLSKO - RADZIECKA
Do końca 1919r Polacy weszli w głąb Białorusi, Litwy i Ukrainy - do rz. Słucz. 7 V 1920 w wyniku ofensywy wojsk polskich na Ukrainie zajęto Kijów, ale duże siły Armii Czerwonej nie zostały rozbite. W połowie maja przeszła do ofensywy na Białorusi i Ukrainie. W jej wyniku wojska polskie zostały zmuszone do wycofania się. W dn. 5-7 VII wojska polskie znalazły się na linii Wisły i Wieprza. Wywołało to duży kryzys, dla zażegnania którego utworzono Radę Obrony Narodowej (J. Piłsudski), oraz Rząd Obrony Narodowej (W. Witos). W dn. 17-25 VIII wojsko polskie przeszło do kontrofensywy, w wyniku której front radziecki został rozbity (tzw. „cud nad Wisłą”). 8 X 1920r doszło do zawieszenia broni, a 18 III 1921r w Rydze podpisano traktat pokojowy między Polską a republikami radzieckimi.
Ostatnią sporną kwestią była sprawa Wileńszczyzny. W VII 1920 została oddana przez Rosję Litwie, ale w X tego roku wojska polskie znowu ją zajęły. Próbowano ponownie wywrzeć nacisk na Litwę, aby zgodziła się na federację z Polską. Odmówiono, a Wileńszczyznę ostatecznie wcielono w 1922r do Polski. Rząd litewski nie uznał tej inkorporacji traktując Wileńszczyznę jako część Litwy
WALKA O GRANICE ZACHODNIE POLSKI
Czynnikiem decydującym o układzie granicy były konflikty zbrojne zakończone mediacją i ostatecznymi decyzjami zwycięskich mocarstw zachodnich. Traktat wersalski ustalił granicę pl-niem w Wielkopolsce, Rada Ligi Narodó zadecydowała o podziale Górnego Śląska 12 X 1921r - przy Polsce pozostała 1/3 obszaru plebiscytowego z większością przemysłu górnośląskiego. 28 XII 1918r wybuchło powstanie w Wielkopolsce (przeciw Niemcom). 8 I 1919r władzę na terenach zajętych przez Polaków objęła Naczelna Rada Ludowa. Na czele Sił Zbrojnych Wielkopolski stanął w tym samym czasie gen. J. Dowbór - Muśnicki. 16 II ultimatum Ententy powstrzymało niemiecką ofensywę styczniową - zawieszono działania na większą skalę. 28 VI niemal cała Wielkopolska przeszła w ręce Polaków. Zostało to oficjalnie usankcjonowane decyzją mocarstw na konferencji w Wersalu. Tego samego dnia na konferencji wydano decyzję, że o przynależności państwowej Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt. W dn. 17-24 VIII 1919, w wyniku nasilających się wystąpień antypolskich, miało miejsce 1 powstanie śląskie. Było ono źle przygotowane i zostało szybko rozbite przez Niemców. Wybuch 2 powstania był wynikiem reakcji na terror i naciski dyplomacji niemieckiej zmierzającej do uchylenia decyzji o plebiscycie. Rozpoczęcie 20 VIII 1920, 28 VIII podpisano rozejm o wyrzeczeniu się terroru i stworzeniu wspólnej policji plebiscytowej. 20 III 1921r odbył się plebiscyt na Górnym Śląsku. Ok. 500 gmin było za przyłączeniem do Polski, a ponad 700 - za Niemcami. Po ogłoszeniu przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową projektu podziału Śląska (tylko 2 powiaty do Polski) wybuchło 2 V 1921r 3 powstanie śląskie. Było ono najlepiej przygotowane, zakończone w lipcu 1921 rozejmem z inicjatywy państw Ententy.