Temat lekcji: Komunikacja niewerbalna
Liczba jednostek lekcyjnych: 1 h
Cel zajęć: Zapoznanie uczniów z elementami komunikacji niewerbalnej oraz ich rolą w procesie komunikacji międzyludzkiej.
Nauczyciel prosi uczniów o to, by wymienili znane im elementy komunikacji niewerbalnej. Wśród odpowiedzi uczniów mogą pojawić się następujące propozycje:
Mimika twarzy;
Gestykulacja;
Tempo mówienia;
Częstość nawiązywania kontaktu wzrokowego z rozmówcą;
Makijaż;
Ubranie;
Podane przez uczniów odpowiedzi zapisujemy na tablicy, a następnie próbujemy je uporządkować w większe grupy sygnałów.
Nauczyciel porządkuje wiedzę uczniów na temat elementów komunikacji niewerbalnej i wprowadza następujące pojęcia:
Kinezjetyka, czyli tzw. mowa ciała (mimika twarzy, gestykulacja, przyjmowane pozy, kontakt wzrokowy);
Parajęzyk, czyli cechy wykalne głosu (ton, barwa, wysokość, natężenie, tempo mówienia), ich wzajemne nakładanie się na siebie oraz tzw. dźwięki pozajęzykowe (`eh', `uh', `aa', itd.);
Wygląd fizyczny człowieka (budowa ciała, ubiór, makijaż, fryzura, tatuaże w widocznych partiach ciała, itd.);
Dotyk, który może wyrażać się w uścisku dłoni, poklepywaniu po plecach, chwytaniu rozmówcy za wybrane części ciała (np. łokieć, nogę, dłoń, kark);
Proksemika, czyli `komunikacyjne' wykorzystanie dystansu między ludźmi oraz relacji przestrzennych między ludźmi i przedmiotami oraz między samymi przedmiotami;
Chronemika, czyli komunikacyjne wykorzystanie czasu (np. punktualność lub brak punktualności może świadczyć o innych cechach danego człowieka);
Wybrane elementy otoczenia fizycznego, w którym przebiega proces komunikacji: temperatura powietrza, natężenie światła, kolorystyka wnętrza, itd.
Nauczyciel prezentuje uczniom fotografie twarzy z prośbą, by określili oni rodzaj emocji, jaki kryje się za każdym wyrazem mimicznym. Każdy z uczniów zapisuje swoją odpowiedź na kartce, bez konsultacji z kolegami. Po zakończeniu ćwiczenia porównujemy odpowiedzi uczniów. Co zadecydowało o ich zgodności w ocenie? Co wywołało rozbieżności między ich opiniami?
Na podstawie badań psychologicznych nad odczytywaniem znaczenia mimiki twarzy okazuje się, że wysoka zbieżność ocen występuje w przypadku wyrażania emocji podstawowych, jak np.: strach, gniew, radość, zdziwienie. [Uwaga: podobne ćwiczenie można przeprowadzić z uczniami wykorzystując fragmenty filmu niemego lub przy wyłączonym głosie, tak by komentarz słowny nie ułatwiał interpretacji].
Nauczyciel wraz z uczniami próbuje ustalić, jakie mogą zachodzić relacje między komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi w ramach jednego procesu komunikacji. Podstawowe typy zależności to:
Relacja komplementarna: komunikaty werbalne i niewerbalne przekazywane przez konkretną jednostkę są spójne i wzajemnie się uzupełniają, np. człowiek na widok dobrego przyjaciela może powiedzieć: „Cieszę się, że cię widzę”, a jednocześnie na jego twarzy widać uśmiech, postawa ciała jest rozluźniona i nakierowana na przyjazne przyjęcie przyjaciela;
Relacja substytucyjna: komunikaty niewerbalne zastępują komunikaty werbalne, np. gdy jeden uczeń pyta drugiego, w której sali będą odbywały się zajęcia z języka polskiego, zamiast odpowiedzi werbalnej może uzyskać wskazanie odpowiedniej sali ręką (gest wskazania zastępuje odpowiedź: „W tej sali”).
Relacja wykluczania: Komunikaty werbalne i niewerbalne są niespójne, np. ktoś mówi: „Cieszę się, że cię widzę”, a jednocześnie ma zaciśnięte zęby, ręce, sztywną postawę ciała.
Uwaga: W sytuacji gdy występuje konflikt między komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi (zachodzi relacja wykluczania) zwracamy większą uwagę na komunikaty niewerbalne i ich znaczenie. Psychologowie twierdzą, iż 35% znaczenia komunikowania międzyludzkiego tworzone jest poprzez język, a pozostałe 65% poprzez różne typy komunikatów niewerbalnych.
Nauczyciel wraz z uczniami próbuje określić bardziej szczegółowo funkcje komunikacji niewerbalnej w relacji do komunikatów werbalnych.
Emblematy - to komunikaty niewerbalne, które mogą być użyte w miejsce słów lub zdań, np. gest wskazywania miejsca, zamiast słownej informacji;
Ilustratory - to komunikaty niewerbalne, które uzupełniają komunikat słowny, np. w odpowiedzi na pytanie: ”Jak ci poszła klasówka?”, pytany może odpowiedzieć, że „Super!”, a jednocześnie unieść kciuk do góry.
Pozy - to komunikaty niewerbalne, które umożliwiają ukazanie emocji i uczuć towarzyszących wypowiedzi słownej, np. człowiek może powiedzieć: „Strasznie boli mnie głowa”, a jednocześnie wykrzywić twarz, co ma podkreślić natężenie bólu.
Regulatory - to komunikaty niewerbalne, które służą kształtowaniu płynności konwersacji, np. potakiwanie głową podczas wypowiedzi drugiej osoby, co ma wskazywać, iż uważnie słucha się jej wypowiedzi.
Adaptery - to komunikaty niewerbalne, które redukują stres wywołany rozmową, np. podczas egzaminu: drapanie się po głowie, dotykanie ust, zaciskanie pięści, obgryzanie paznokci, itd.
Uczniowie na polecenie nauczyciela zastanawiają się nad sposobami wykorzystania komunikatów niewerbalnych w przekazach audiowizualnych i wizualnych, np.
Emotikony - jako wskaźniki emocji w komunikacji e-mailowej lub sms-owej;
Strój i wygląd bohatera w filmach fabularnych, np. w westernie, filmie policyjnym, melodramacie oraz w grach komputerowych, programach telewizyjnych, wideoklipach;
Wizerunki kobiet, mężczyzn i dzieci w różnych formach reklamy zewnętrznej, np. na billboardach, plakatach, afiszach, itd.
Wystrój wnętrz, kolorystyka ścian i mebli jako źródło informacji o bohaterze filmu.
7. Nauczyciel poleca uczniom, by przy wykorzystaniu wiedzy na temat komunikacji niewerbalnej zdobytej na lekcji dokonali wyboru tekstu (audio)wizualnego (np.filmu, zdjęcia, plakatu), na którym wykorzystane są komunikaty werbalne i niewerbalne oraz dokonali analizy: ich funkcji, wzajemnych zależności i znaczenia.
4