POZYTYWIZM:
Hasła i tendencje epoki pozytywizmu w publicystyce i nowelistyce :
Okres pozytywizmu to epoka, która zanegowała hasła romantyczne, w szczególności hasło walki zbrojnej. Polski pozytywizm będący przed wszystkim programem społecznym głosił hasła: pracy organicznej zmierzającej do wzbogacenia kraju, pracy u podstaw niosącej pomoc najuboższym warstwom społeczeństwa, emancypacji kobiet i asymilacji mniejszości narodowych, przed wszystkim Żydów. Program pozytywistów pojawił się najpierw w artykułach, później w krótkich formach prozatorskich - nowelach.
Aleksander Świętochowski w artykule "Praca u podstaw" snuje refleksje nad sytuacją polskich chłopów. Podkreśla, że reforma uwłaszczeniowa, która w innych państwach wydała pozytywne owoce, w Polsce nie przyniosła pożądanych rezultatów. Przyczyn tego doszukuje się w ciemnocie i niedojrzałości chłopów, którzy nie potrafili wykorzystać danych im praw. Według Świętochowskiego drugą przyczyną nieskuteczności tej reformy była nieumiejętność znalezienia się w takiej sytuacji polskiej szlachty , która nie była do tego przygotowana. Autor podkreśla, że to oni właśnie jako ludzie oświeceni powinni zadbać o to, aby reforma była skuteczna.
Bolesław Prus w artykule "Szkice programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa" zastanawia się nad wzajemnymi relacjami między społeczeństwem a jednostką. Stwierdza, że tylko kraj zamieszkały przez ludność silną, pracowitą i mądrą jest krajem prawidłowo funkcjonującym, bowiem szczęście jednostki jest szczęściem społeczeństwa. Autor artykułu propaguje dążenie każdego człowieka do wszechstronnego rozwoju mającego umocnić państwo polskie.
Eliza Orzeszkowa w artykule "Kilka słów o kobietach" odnosi się do hasła emancypacji kobiet i rozważa sytuację kobiety w społeczeństwie polskim. Stara się przeciwstawić obiegowym formułom, że kobieta jest jedynie żoną, matką i gospodynią. Uważa również za niesprawiedliwe to, że jedynie pewne zawody (nauczycielstwo) są dostępne dla kobiet , a tym samym uważa się je za gorsze w pracy. Ta sama autorka porusza sprawę antysemityzmu w artykule "O Żydach i kwestii żydowskiej". Orzeszkową zdumiewa fakt, iż Polacy przez wieki mieszkając wraz z narodem żydowskim nie znają ich kultury, zwyczajów i religii. Uważa, że kwestia żydowska powstała tylko i wyłącznie z winy Polaków.
Hasła programowe zawarte w publicystyce pozytywizmu odnalazły swe odzwierciedlenie w nowelach. Wiele z nich, ukazując nędzę, bezrobocie, krzywdę najniższych warstw społecznych postuluje konieczność realizacji hasła "praca u podstaw" przez ludzi światłych. Wstrząsającym obrazem nędzy jest nowela "Nasza szkapa" Marii Konopnickiej. Autorka opisuje historię biednej rodziny piaskarza warszawskiego, który z powodu choroby swojej żony pozbywa się całego dobytku, a na końcu konia , który był źródłem utrzymania całej rodziny. Dramatyczną sytuację ciemnych i nieznających swych praw chłopów przedstawił Henryk Sienkiewicz w "Szkicach węglem". Pisarz z jednej strony przedstawił obojętność wobec tragedii Rzepy ludzi światłych, takich jak dziedzic i ksiądz. Z drugiej strony przedstawił ciemnotę chłopa, który nie zna swoich praw i jest dlatego przez wszystkich oszukiwany i wyzyskiwany.
O niemożności kształcenia wiejskich dzieci, nawet tych obdarzonych talentem opowiada nowela "Janko muzykant" Henryka Sienkiewicza i "Antek" Bolesława Prusa. Kwestią żydowską zajęła się Maria Konopnicka w noweli pt "Mendel Gdański". Autorka nakreśliła portret starego Żyda, człowieka szlachetnego , pracowitego, pełnego godności, który z jednej strony kultywuje kulturę i religię swojego narodu, z drugiej strony czuje się Polakiem i kocha Polskę. Zamieszki antysemickie, głupota i bezmyślność motłochu sprawiają , że Mendel przestaje w Polsce czuć się jak u siebie. Jego własna ojczyzna sprawiła mu gorzki zawód. Kreśląc portret tak szlachetnego człowieka pisarka stara się przekazać , że nie ważna jest narodowość lecz charakter.
Nowelistyka publicystyczna została przez jej twórców niemal całkowicie podporządkowana głoszeniu haseł programowych pozytywizmu.
Realizm XIX-wieczny - podstawowe cechy konwencji :
Podstawowym prądem epoki pozytywizmu był realizm. Kierunek ten zakłada podejmowanie na tematy dzieł mechanizmów społecznych epoki: ukazywanie zachowań i stosunków, szczegółów życia, oraz dokładne odwzorowanie równie typowych bohaterów. Wizja przedstawionego świata musiała być prawdopodobna, odzwierciedlać rzeczywistość, zaś dobór postaci i sytuacji reprezentatywny dla środowiska. Istotną funkcję w dziele realistycznym pełni wszechwiedzący, obdarzony autorytetem moralnym narrator, który w sposób obiektywny przedstawia postacie i sytuacje. Wiek XIX stanowi szczytowy moment rozwoju powieści. W jego drugiej połowie kształtuje się nurt tzw. dojrzałego realizmu. Twórcą nowoczesnej powieści realistycznej jest m.in. Honore de Balzac. Jego powieść "Ojciec Goriot" to rozbudowany, wielowątkowy utwór, w którym główne miejsce zajmują dwa splatające się ze sobą wątki - historia Rastignaca i ojca Goriot. Akcja rozgrywa się w Paryżu od października 1819 roku do stycznia 1820 roku. Jej tłem jest wspaniały socjologiczny i topograficzny obraz Paryża. Autor przedstawił miasto w sposób bardzo drobiazgowy, a co najważniejsze absolutnie zgodny z rzeczywistością. Podobnie w "Ojcu Goriot" , jak i w "Lalce" występują konkretne nazwy ulic, dzielnic, obiektów. Miasto przedstawione w "Ojcu Goriot" to miejsce bezwzględnej walki o pozycję, miejsce w społeczeństwie, to rzeczywistość , w której wszystkim rządzi pieniądz. Najlepszym tego dowodem jest los ojca Goriot, a także kariera młodego i ubogiego Rastignaca. Balzac umieścił w swej powieści szereg bohaterów i osobowości charakterystycznych, a zarazem typowych dla opisywanych środowisk. zepsuty świat arystokracji reprezentują córki ojca Goriot. Postacią szczególnie tajemniczą jest galernik i zbrodniarz Vautrin. Swych bohaterów starał się Balzac Przedstawiać poprzez ich otoczenie, a więc przedmioty, miejsce zamieszkania, przyjaciół. Tak właśnie ukazany jest pensjonat, w którym mieszka ojciec Goriot.
W Polsce wybitnymi twórcami pozytywistycznej powieści realistycznej byli: Eliza Orzeszkowa i Bolesław Prus.
"Potop" H.Sienkiewicza powieścią ku pokrzepieniu serc:
W "Potopie" widoczny jest niewątpliwy patriotyzm pisarza, nakazujący mu kwestie społeczne i polityczne podporządkować idei narodowej. Wielkimi i mądrymi patriotami byli wówczas i Orzeszkowa, i Prus, ale ich zainteresowania koncentrowały się na współczesności, natomiast w postawie Sienkiewicza punkt ciężkości przesuwał się wyraźnie ku tradycji historycznej, zabarwionej konserwatyzmem. W niej dostrzegał pisarz więzi łączące Polaków, wzory postępowania. etyczny ideał rycerskiego patrotyzmu. oraz zasady narodowego solidaryzmu jako warunki oporu wobec zaborcy. W tych założeniach krył sie także aktualny sens „Potopu”, który powstał w momencie coraz ostrzejszej polityki wynaradawiającej w zaborach rosyjskim i pruskim. Ta sytuacja uwarunkowała wybór tematu, którego zasadniczą przesłanką było zwycieskie przetrwanie najwiekszego zagrożenia niepodległości. Pisarz ukazał w powieści potężny zryw ujarzmionego narodu, oraz realną wówczas groźbę rozbiorów, a równocześnie i to stanowiło o krzepiącej idei dzieła, przedstawił pisarz triumf patriotyzmu tych, którzy skuili się przy prawowitym monarsze. Punktem kulminacyjnym ukazanego przez siebie potopu uczynił pisarz obrone Częstochowy, która owiana była legendą zarówno hist. Jak i relig. Ukazując Matkę Boską osłaniającą swym płaszczem klasztor, powrócił Sienkiewicz do sarmackiego przekonania, iż Polska znajduje się pod specjalną opieką Matki Boskiej. Jest to element krzepiący, bo przecież pod taką opieką Polakom nic złego stać się nie może.
Bohaterowie „Potopu” poddani są idealizacji i heroizacji. Hetman Czarniecki to wódz i człowiek bez skazy, Kmicic i Włodyjowski dają nadludzkie dowody męstwa i nawet jeśli Kmicic wcześniej był warhołem i zabijaką to przeobraził się w patriotę stawiającego na pierwszym miejscu swoją ojczyznę. Bohaterom pozytywnym bardzo ostro przeciwstawił pisarz negatywnych. Bohaterowie dobrzy są głęboko religijni, szanują tradycje i przeszłość. Zło na ogół przychodzi z zew. Wraz z obcą kulturą, wzorcami zachowań. Jego uosobieniem są np. Janusz i Bogusław Radziwiłłowie. Polaków ukazał Sienkiewicz jako naród szlachetny, dzielny, pełen patriotyzmu, który potrafi wydobyć się z najgorszych opresji.
Prawda historyczna i fikcja literacka w „Potopie” H.Sienkiewicza:
H.Sienkiewicz do tematu wojen szwedzkich przygotowywał się bardzo sumiennie. Sięgnął do opracowań źródłowych oraz dzieł literackich. Temat nie był bowiem nowy. Pisali o nim już wcześniej H.Rzewuski, M.Czajkowski, I.Kraszewski. Korzystał również Sienkiewicz z pamiętników epoki, głównie z „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska. Przedstawił pisarz w „Potopie” dwie płaszczyzny historyczne. Historię „wielką” tworzą wydarzenia z lat 1655-1658. Pierwsza ukazana w powieści bitwa odbyła się pod ujściem i zakończyła się zdradą Opalińskiego i Grudzińskiego. Symbolem magnackiej zdrady są w powieści Radziwiłłowie, którzy zawarli układ ze Szwecja w Kiejdanach. W tej sytuacji Król Jan Kazimierz opuszcza Polskę, zaś w kraju rozpoczyna sie wojna podjazdowa, którą prowadzi Stefan Czarniecki. Punktem kulminacyjnym walki uczynił Sienkiewicz obronę klasztoru na Jasnej Górze. Po tym wydarzeniu następuje przełom i całe społeczeństwo polskie zrywa się do walki. Zawiązana zostaje konfederacja w Tyszowcach. Ostatnim elementem historycznym w powieści jest próba dokonania I rozbioru Polski przez Szwecje, Prusy, księcia Rakoczego.
Drugą płaszczyzną powieści, oprócz historii „wielkiej” jest historia obyczajowo-szlachecka, odtwarzająca fikcyjne losy postaci. Losy te są ściśle związane z historią np. obrona Częstochowy wiążę się z bohaterską walką Andrzeja Kmicica uwznioślając jego dążenia do ekspiacji. Świat fikcyjnych postaci to przede wszystkim środowisko szlacheckie - z tej warstwy wywodzą się bohaterowie Kmicic, Włodyjowski, Zagłoba. Oni są w powieści nosicielami wartości moralnych i patriotycznych, to ich przeciwstawia pisarz zdradzieckim magnatom. W powieści występują także postacie historyczne, których wizerunek nie odpowiada jednak prawdzie historycznej. Przykładem może być król Jan Kazimierz, który w rzeczywistości był władcą słabym i nieudolnym, w „Potopie” zaś jest troskliwym ojcem swoich poddanych i męczennikiem sprawy narodowej. Pisarz zmienił tu prawdę historyczną na fikcję, chcąc byc w zgodzie z ideą „ku pokrzepieniu serc”. Dlatego również wysunął na czoło oblężenie klasztoru jasnogórskiego, która w rzeczywistości nie miała tak wielkiego znaczenia.
W „Potopie” pisarz połączył w jedna całość historię i fikcję. Pracując nad materiałem źródłowym zestawiał fakty i wątki, przekształcał je i nadawał im nowe znaczenie, po to aby ukazać triumf patriotyzmu i jego zwycięstwo.
„Lalka” Bolesława Prusa - powieść o karierze, czy klęsce? :
„Lalka” Bolesława Prusa to wielka powieść XIX-wiecznego realizmu krytycznego. Sam pisarz zapytany o to co chciał przedstawić w utworze powiedział „ Chciałem ukazać pokolenie idealistów na tle rozkładu społeczeństwa”. Jednym z tych idealistów - człowiekiem przełomu dwóch epok, romantyzmu i pozytywizmu jest Stanisław Wokulski Życie bohatera można rozpatrywać zarówno w kategorii kariery, jak i klęski. Stanisław Wokulski pochodził z biednej, podobno szlacheckiej rodziny. Kiedy go, poznajemy pracuje w jadłodajni u Hopfera. Zainteresowany nauką pragnie zdawać do Szkoły Głównej. Plany te jednak upadają w momencie, gdy przystępuje do powstania styczniowego, za udział w którym zostaje skazany na zesłanie na Syberię. Właśnie tutaj, po raz pierwszy Stanisław Wokulski zostaje doceniony i rysuje się przed nim możliwość kariery naukowej. Swymi odkryciami zdobywa uznanie naukowców rosyjskich. Jednak kiedy wraca do Warszawy nie akceptuje go polskie środowisko naukowe. Kolejnym krokiem do osiągnięcia wyższego statusu materialnego i społecznego jest małżeństwo z Małgorzatą Mincel. Wielu ma to bohaterowi za złe nazywając Wokulskiego dorobkiewiczem. Kiedy umiera żona Stanisław Wokulski okazuje się człowiekiem interesu, który potrafi zwielokrotnić odziedziczona fortunę, unowocześnić sklep i założyć spółkę zajmującą się handlem na Wschodzie. Biorąc pod uwagę młodość Stanisława Wokulskiego, pierwszą pracę w jadłodajni , z całą pewnością można powiedzieć , że zrobił karierę i osiągnął wysoką pozycję społeczna i finansową.
Z drugiej jednak strony życie jego to opowieść o klęsce, ponieważ pieniądze nie były celem, do którego zmierzał przez całe życie, miały być jedynie środkiem do uzyskania wymarzonego celu. Stanisław Wokulski zdobywa majątek, po to by wejść do salonów arystokracji. Za pomocą pieniędzy chce zdobyć miłość Izabeli Łęckiej. Zakochany w niej miłością wielką i romantyczną idealizuje obiekt uczuć i to staje się przyczyną jego klęski. Nie potrafi zrozumieć, że można próżna i głupia arystokratka nie jest warta wszystkich jego zabiegów. Nieszczęśliwe uczucie odbiera Stanisławowi Wokulskiemu radość życia, zapał i naukowe zainteresowania. Nawet medalion, w którym ma kawałek metalu lżejszego od powietrza oddaje Izabeli. Destrukcyjne uczucie prowadzi nawet do próby samobójstwa.
Inną przyczyną klęski Stanisława Wokulskiego jest odrzucenie go przez społeczeństwo. Nie chce go arystokracja, gdyż jest kupcem, nie przyznaje się do niego mieszczaństwo, gdyż jest naukowcem. Odrzucają go kręgi naukowe, gdyż ma sklep galanteryjny. Stanisław Wokulski to przykład jednostki wartościowej, zniszczonej przez otoczenie, zaś jego życie to kariera, która przyniosła mu same klęski.