Charakterystyka wybranej powieści tendencyjnej epoki pozytywizmu. Powieść tendencyjna - głosi prymat celów dydaktycznych i utylitarnych. Służy realizacji haseł pozytywizmu np.: pracy u podstaw , pracy organicznej , równouprawnienia itd.. Pierwiastki ideowo - programowe dominują fabułę. Celem takiej powieści jest udowodnienie z góry założonej tezy. Propagowanie haseł epoki realizowane jest przez ukazanie postaci podzielonych na dobre i złe(czarno-białe) lub pokazanie ,iż ci bohaterowie , którzy realizują te hasła są szczęśliwi , a ci co nie są pozytywistami przegrywają swoje życie. Powieść tendencyjna jest podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występuje w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno - satyrycznej. Wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Autor powieści tendencyjnej zakładał bowiem potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadniła. „Nad Niemnem” jako powieść tendencyjna. 1. Teza - praca daje ludziom szczęście i jest celem w życiu bohaterów, jest najwyższą wartością wolnego człowieka.
2. Podział bohaterów na dwie grupy: * pozytywni: praca daje im zdrowie, są szczęśliwi i piękni, spełniają się ich marzenia, praca jest dla nich aktem patriotyzmu (zaścianek Bohatyrowiczów, Benedykt i Marta Korczyńscy, Maria Kirłowa);

* negatywni: są schorowani i nieszczęśliwi, ich życie nie ma sensu, nie są w stanie zaangażować się uczuciowo, żyją kosztem innych (Teofil Różyc, Ignacy Orzelski, Bolesław Kirło).

3. Poruszane są bieżące problemy społeczne i obyczajowe.

* Praca organiczna (rozwój techniki i edukowanie chłopów).

* Praca u podstaw (przełamanie barier klasowych i podniesienie poziomu oświaty).

* Utylitaryzm (jednostka ma być użyteczna wobec społeczeństwa).

Powieść tendencyjna (łac. tendentia - skłoność; tendere - kierować) to główna, obok noweli oraz tzw. sztuki z tezą, forma literacka, charakterystyczna dla wczesnego okresu pozytywizmu, obejmującego w Polsce lata 60. i 70. XIX wieku. Powieść tendencyjna miała przede wszystkim pełnić funkcje wychowawcze, dostarczając czytelnikom słusznych i właściwych, w przekonaniu autora, wzorców postaw i zachowań.

Elementami konstytutywnymi wzorcowej powieści tendencyjnej były: schematyczne przedstawianie postaci kontrastowych, dobrych i złych, przy czym - co stanowi drugi podstawowy element gatunku - narrator w sposób jednoznaczny i subiektywny opowiadał się za linią postępowania bohatera "pozytywnego", który całym swoim życiem realizował poprawny scenariusz działania według przyjętego z góry modelu, przenikniętego nade wszystko filantropią i etycznym nastawieniem wobec gromady.

Powieść tendencyjna zmierzała do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy. Rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowania postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Bohaterowie powieści tendencyjnych byli nieskomplikowani sprowadzani do właściwie jednej cechy tzw. "papierowi bohaterowie".

Tendencyjny charakter sprowadzający funkcję literatury do realizacji celów propagandowych, obniżał jednak wartość artystyczną utworów.

Przykłady powieści tendencyjnych^[1]:

• Michał Bałucki, Błyszczące nędze, Siostrzenica księdza proboszcza

• Józef Ignacy Kraszewski, Pałac i folwark, Resurrecturi

• Eliza Orzeszkowa, Pan Graba, Pamiętnik Wacławy, Na prowincji

• Adam Pług, Oficjalista

---