Powieść historyczna epoki pozytywizmu.
Świat przedstawiony jest umieszczony w ramach epoki, która jest traktowana przez pisarza oraz jego odbiorców na wzór zamkniętego okresu dziejowego z przeszłości. Każda powieść historyczna zmierza zazwyczaj do przekazywania prawdy historycznej, stawia sobie za zadanie oddanie charakterystycznych cech epoki wraz z jej problemami. Oprócz bohaterów znanych z historii, pojawiają się bohaterowie fikcyjni (zdarza się, że półfikcyjni). W epoce romantyzmu, gatunek powieści historycznej uległ znacznemu rozwojowi, wiązało się to z zainteresowaniami przedstawicieli tej epoki, dziejami historycznymi. Powieść historyczna pragnęła oddać najbardziej wiernie realia historyczne, a także problemy ważne dla konkretnego czasu, lecz nie jest odcięta od spraw literackich, politycznych, czy też czasów w jakich została stworzona. Nierzadko nadaje się powieści historycznej konkretne funkcje (np. w Trylogii są to funkcje ideologiczne, gdyż została napisana "u pokrzepieniu serc"). Niektóre powieści historyczne przedstawia się to w postaci pewnej maski, kostiumu, który służy do nakreślenia kwestii współczesnych. Ponadto, powieść historyczna, zaliczana jest również do literatury tzw. rozrywkowej, może być zbliżona do dzieł literatury sensacyjnej (jak np. "Trzej muszkieterowie"). Zdarza się, iż powieść historyczna usiłuje w niezwykle szczegółowy sposób nakreślić epokę - całościowa archaizacja użytego języka, nadawanie mu cech języka konkretnych czasów. Niekiedy blisko jej do eseju. Czasem jest swoistą rekonstrukcją mitu czy legendy. Powieść historyczna, pozostaje przy formach XIX -wiecznego realizmu, pojawia się narrator wszechwiedzący, zaś układ jej fabuły jest wyraźnie nakreślony.
Powieść historyczna była wielkim sukcesem czytelniczym, stanowiło to, po pierwsze potwierdzenie jej walorów artystycznych, a po wtóre - dowód na to, iż powieść odpowiadała oczekiwaniom społecznym na optymistyczną legendę heroicznych dziejów narodowych.
Jako przykład powieści historycznej, można tutaj przywołać "Popioły", które to dzieło jest powieścią historyczną, mającą związek z kampanią dowódcy Napoleona, która jest dyskusją z wrogą dla Żeromskiego ideologią tzw. politycznej ugody oraz uległego poddaństwa wobec władzy zaborczej. Z tego też powodu sceny batalistyczne zajmują w powieści historycznej czołowe miejsca. Autor skupia całkowicie swą uwagę na starciach zbrojnych polskich oddziałów na europejskich polach wojennych, ich sukcesach oraz klęskach.
Następnym przykładem mogą być dzieła Henryka Sienkiewicza, który napisał powieści historyczne "ku pokrzepieniu serc". Jego zbiór, zwany "Trylogią" (w skład której wchodzą powieści: "Ogniem i mieczem" z 1884 r., "Potop" z 1886 r., oraz "Pan Wołodyjowski" z lat 1887 - 88), zawiera niesamowicie barwny oraz sugestywny, mimo, iż wyidealizowany, a także subiektywny wizerunek życia oraz wydarzeń z historii Polski, okresu XVII stulecia ( w okresie wojen kozackich oraz najazdu Szwedów, a także wojny tureckiej).
W utworze pt. "Krzyżacy", pisarz przedstawił doskonałą wizję starć polskich rycerzy z Krzyżakami, aż do spektakularnego zwycięstwa nad nimi pod Grunwaldem. Z kolei w utworze, którego akcja toczy się za panowania Nerona, zatytułowanym "Quo vadis", przedstawił duchowe zwycięstwo chrześcijaństwa nad imperium rzymskim.
Także i "Faraon", autorstwa Bolesława Prusa to powieść historyczna. Pisarz skomponował nowy model gatunku powieści historycznej, tzw. "model paraboli historycznej", stworzonej w takim okresie dziejowym, gdzie istnieje luka źródłowa (np. źródła to: Ramzes XII - luka - Hektor) i tą właśnie lukę, pisarz zapełnia postacią Ramzesa XIII. Wydarzenia w powieści, rozgrywają się w Egipcie, mimo, iż nigdy nie było Egiptu Ramzesa XIII. Równocześnie rozgrywa się akcja wszędzie oraz od stuleci, gdyż wszędzie może się rozgrywać.
Dodatkowo "Faraon" to utwór rzetelnie napisany, według wiadomości związanych z antycznym Egiptem.
"Potop" to druga część sienkiewiczowskiego cyklu powieści historycznych, wydana okresie lat 1884 - 86.
Pisarz przedstawił tu wydarzenia z historii z okresu 1655-58.
Sienkiewicz ukazuje bardzo ciężką sytuację polityczną oraz militarną naszego kraju. W 1655 roku, Wielkie Księstwo Litewskie, zostało owładnięte przez armie ukraińskich Kozaków. Jeśli zaś chodzi o Polskę, to w tym również czasie, została ona napadnięta przez oddziały Szwedów. Celem napaści było zawładnięcie ziemiami Polski, zdobycie całkowitego panowania na wodach Morza Bałtyckiego, grabież dóbr ziemskich. Poprzez zdradzieckie działania magnatów oraz szlachty polskiej, nieprzyjaciel odniósł liczne zwycięstwa. Kroniki przedstawiają dokonywanie grabieży oraz gwałty wroga, powstawanie dużej liczby oddziałów partyzanckich. Punktem zwrotnym tzw. "potopu szwedzkiego", pisarz uczynił obronę Częstochowy, a ściślej - Jasnej Góry. Rezultatem tego zdarzenia jest konferencja tyszowiecka - a więc wypowiedzenie posłuszeństwa władcy Karolowi X, dokonane przez oddziały polskich hetmanów, utworzenie konfederacji w celu obrony Polski. Król wraca do ojczyzny z wygnania, zwołuje ludność do walk. Stanowiło to próbę I rozbioru Polski, gdzie miały brać udział Szwecja, Prusy oraz książę Siedmiogrodu, czyli Rakoczy.
Powieść "Potop" odznacza się istnieniem anonimowego, ale wszystkowiedzącego narratora, pojawiającego się w trzech funkcjach:
- świadka oraz obserwatora toczących się zdarzeń, czasem i ich uczestnika, mówi on o konkretnych wydarzeniach, albo przedstawia postaci
- kronikarza, który przekazuje wiadomości o kraju oraz ludziach XVII stulecia, według powszechnej opinii
- historyka, który wnosi współczesną pisarzowi wiedzę na temat dawnych czasów (lecz praktycznie nie zabiera on głosu).
Poprzez mistrzowski język Sienkiewicza, znaczny realizm oraz dramaturgię zyskały również opisy scen bitewnych.
W "Potopie", można wyraźnie zauważyć przeplatanie się elementów historii z fikcją. Sienkiewicz ukazał czytelnikowi sceny bitewne, które mają swoje odbicie w historii, a także prawdziwe i fikcyjne postaci, bądź sceny, które znacząco wpływają na konstrukcję świata przedstawionego w utworze.