POZYTYWIZM Granice chronologiczne: Polska ~1870-90; Europa od 1840; 1890 - rozpoczęcie żywiołowego buntu Młodopolan (Galicja); Poglądy Comte'a: pozytywny = realny, użyteczny, pewny, ścisły; społeczeństwo to organizm (niedowład 1 organu powoduje chorobę organizmu); POGLĄDY ewolucjonizm - człowiek i społ. podlegają tym samym prawom, co wszystko żyjące na ziemi, a przede wszystkim prawie ewolucji; postęp sprawia, że człowiek i społ. stale się rozwija gospodarczo i intelektualnie /Herbert Spencer i K. Darwin/; utylitaryzm - wszelkie działania człowieka (nauka, sztuka, literatura) powinna cechować społeczna użyteczność /John S. Mill "O zasadzie użyteczności"/; scjentyzm - rozum i doświadczenie są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy, a wszelkie dociekania zmierzające do wyjaśnienia sensu życia i śmierci są zbędne, bo niesprawdzalne /A. Comte/; agnostycyzm - świata nie można do końca opisać i poznać, są bowiem rzeczy, których rozum nie ogarnia, należy je zatem dokładnie opisać nie wnikając w istotę; optymizm - istniejący świat jest najlepszym z możliwych, życie jest dobre, można więc osiągnąć w nim szczęście i doskonałość moralną; także wiara w lepszą przyszłość; tolerancja - wyrozumiałość dla cudzych poglądów, upodobań i wierzeń, dla cudzego postępowania; republikanizm - republika jest najlepszą formą rządu (najwyższe organy władzy w drodze wyborów); demokratyzm - wyznawanie zasad demokratycznych (władzę sprawuje lud bezpośr. lub przez przedstawicieli); materializm - tezy: poznawalność, niezależne istnienie świata, pierwotność materii i wtórność świadomości (świadomość to funkcja materii), przeciwieństwo idealizmu; Sytuacja w zaborach po powst. stycz.: rosyjski - "noc apuchtinowska", zamknięto UW, powołano Szkołę Główną; Król. Polskie "Priwislanski Kraj", zakaz języka polskiego; konfiskaty, zsyłki; austriacki - większe swobody polityczne, rozwój szkół i kultury, wielka nędza chłopów, niechęć do ruchów powstańczych (ugrupowanie Stańczyków); pruski - antypolska polityka, germanizacja, ograniczenie kultury i oświaty, utrudnienia w osiedlaniu się, praca na rzecz utrzymania polskości (H. Cegielski, K. Marcinkowski, A. Cieszkowski); Hasła w-wskiego pozytywizmu: praca organiczna (EO Nad Niemnem, ABC..., BP Lalka), praca u podstaw, filantropia (BP Lalka, MK Miłosierdzie gminy), emancypacja kobiet (walka o równoupr. społ. i polit.; EO Nad Niemnem, BP Emancypantki), asymilacja mniejszości narodowych (Żydzi, UKR, BAL, LIT; EO Meir Ezofowicz, BP Lalka), zainteresowanie biednym uzdolnionym dzieckiem; kreacja Homo-Faber człowiek pracy - nowy wzorzec bohatera (racjonalnie ocenia rzeczywistość i hołduje wiedzy i rozumowi; EO Nad Niemnem, BP Lalka, HS Rodzina Połanieckich); Walka starej i młodej klasy "młodzi": pozytywiści, organicznicy, idealiści, entuzjaści (czasopisma: "Przegląd tygodniowy" Świętochowskiego, "Niwa" i "Ateneum" Chmielowskiego, "Przegląd Polski", "Kraj", "Tygodnik Wlkpol.", "Kurier W-wski"; "starzy": romantycy, konserwatyści, tradycje szlacheckich dworków i powstań narodowych, przeciwnicy postępowych zmian społ. (czasopisma: "Biblioteka W-wska", "Tygodnik Ilustrowany", "Czas"); Realizm (cechuje go: typowość, prawdopodobieństwo, skłonność do przekazywania czytelnikowi wiedzy encyklopedycznej) - kierunek ukazujący prawdę o otaczającym świecie w odzwierciedleniu panoramicznej wizji życia społeczeństwa, ma stwarzać iluzję rzeczywistości, prawdziwości (więcej dialogów, narrator wszechwiedzący), ukazane szczegóły geograficzne, polityczne, historyczne, wykluczono cudowność i fantastykę; przedstawiciele: Balzac Komedia ludzka, Stendhal Czerwone i czarne (FRA), K. Dickens Klub Pickwicka, Twist David Copperfield (ENG), Gogol, Czechow, Tołstoj Wojna i pokój, Dostojewski Zbrodnia i kara (RUS); realizm krytyczny - pojawił się pod koniec lat 70. w Pol. - EO Nad Niemnem, BP Lalka, Emancypantki, HS Rodzina Połanieckich; Naturalizm (twórca kierunku: Emil Zola) - literatura powinna fotograficznie (szczegóły flory i fauny, anatomii, obyczajów, tradycji) odzwierciedlać rzeczywistość, narrator wszechwiedzący obiektywny; nie ma tematów zakazanych; ukazywanie życia: lumpenproletariatu, kryminalistów, dewiatów, prostytutek, a także określonych profesji (górników, aktorów, rzeźbiarzy); przedstawiciele: Zola, Gustaw Flaubert, Stendhal (FRA), Czechow 3 siostry, Wyśniony sad (RUS), elementy: Nad Niemnem, Lalka, Szkice Węglem; zasada "weryzmu" - dosłowności (widząc kawę trzeba poczuć jej zapach); SZTUKA modernizm: Artur Grotter, Jan Matejko (Bitwa pod Grunwaldem, Kościuszko pod Racławicami, Konstytucja 3 maja, Hołd Pruski, Poczet Królów itd.); realizm: krajobrazy, obrazy historyczne, pogrzeb, martwa natura (Juliusz Kossak, January Suchodulski, Kostrzewski); naturalizm: dokładne przedst. natury (Garczyński, Słończyński); MUZYKA szkoły narodowe: Edwarg Grieg, Siergiej Rachmaninow, Antoni Dvorak, Jan Strauss (Nad pięknym modrym Dunajem); realizm (neoklasycyzm): J. Brahms, Mex Reger; opery: Giuseppe Verdi (Rigoletto, Traviata), Ryszard Wagner (Pierścień Nibelungów); Polska: Stanisław Moniuszko (1819-72, opery: Halka, Straszny dwór), Henryk Wieniawski, Ignacy Paderewski, Zygmunt Noskowski; HONORIUSZ BALZAC (1789-1850, pseudonim: Horace de Saint-Aubin), 1829 Szuanie, 1831 Jaszczur, 1833 - żeni się z Eweliną Hańską, 1834-5 Ojciec Goriot (część Komedii ludzkiej - 137 utworów); charakter twórczości: krytyczny i surowy obserwator życia Paryża, ukazuje mechanizm robienia kariery kosztem uczciwości i moralności, ukazanie świata na progu narodzin kapitalizmu (bezwzględny i niszczący); OJCIEC GORIOT Balzac bezwzględnie obnaża mechanizmy narodzin epoki wczesnego kapitalizmu (czasy określane mianem "hipnozy pieniądza"; Goriot robiąc karierę finansową nie miał czasu na wychowanie córek) stosując poetykę realizmu krytycznego; narrator ma autorytet poznawczy i moralny, Balzac szczegółowo opisuje ludzkie otoczenie, pokazuje powtarzające się typy postaci, zdarzeń, sytuacji; ELIZA ORZESZKOWA (szlachcianka, 1841-1910), dwukrotna kandydatka do Nobla; 1873 Marta, Meir Ezofowicz, 1885 Dziurdziowie, Mirtali, 1888 Nad Niemnem, Chama, 1910 Gloria Victis; NAD NIEMNEM dwa plany czasowe (1. - współczesny 1886; 2. - retrospekcje: XVI - panowanie Zygmunta Augusta - historia Jana i Cecylii, kampania napoleońska, powst. listop., powst. styczn. (polegli Jerzy Bohatyr. i Andrzej Korczyński)); dwie kat. ludzi (pracy: Benedykt i Witold Korcz., Marta, Maria Kirłowa, Justyna Orzelska; pasożyci społ.: Emilia i Zygmunt Korcz., Bogusław Kirło, Ignacy Orzelski, Teofil Różyc); Bohatyrowiczowie - szlachta zaściankowa, pieczętują się herbem, ale sami pracują na roli, kultywują tradycje; Wątki patriotyczne - mogiła powstańcza (1863), śpiewane pieśni patriotyczne, kultywowanie tradycji; powieść tendencyjno-dydaktyczna - kryterium wartości - stosunek do przeszłości i do pracy oraz utylitaryzm; kreacja homo-faber (Witold i Benedykt, Justyna, Janek Boh., Marta); podkreślenie roli oświaty w budowaniu społeczeństwa, demokratyzm i liberalizm w stos. społ.; BOLESŁAW PRUS (1847-1912. naprawdę Aleksander Głowacki), z rodz. Szlacheckiej herbu Prus, brał udział w powst. styczn., więziony na Cytadeli, początkowo dziennikarz, 1880 - powieść Anielka, nowele Powracająca fala, Kamizelka, 1886 Placówka, 1887-89 Lalka, 1894 Emancypantki, 1897 Faraon, 1905 Dzieci; LALKA: 2 narratorów (1. - obiektywny, wszechwiedzący, 2. - subiektywny - Rzecki - wojny napoleońskie, powst. list., kampania węgierska 1848, powst. stycz.), struktura utworu szkatułkowa (obie części mogą bez siebie funkcjonować); akcja 1878-79; społeczeństwo w Lalce schierarchizowane (o przynależności decyduje rodowód): arystokracja rodowa (wszyscy związani ze sobą, konserwatyści: książę, Łęccy, Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Ochocki, Starski), mieszczaństwo (zróżnicowane narodowościowo i majątkowo: zdeklasowany szlachcic Wokulski, Krzeszowska, subiekci, p. Stawska; inteligencja: zarządca Wirski, radca Węgrowicz; Żydzi: Szlangbaumowie, dr Szuman; Niemcy: Minclowie; proletariat: Węgiełek, Wysoccy); Wokulski - cechy romantyka (wychowany na literaturze romant., romantyczna miłość do Izabeli, próba samobójstwa, pojedynek, fantazja i ryzyko) i pozytywisty (wiara w naukę, wiedzę, znamiona homo-faber, organicznik, filantrop, zwolennik asymilacji); idealiści: Wokulski (wierzył w szlachetność ludzkich działań, sprawiedliwość, uważał, że nędzę można zlikwidować zapewniając ludziom pracę), Rzecki (ideal. polityczny, wierzył w Napoleona, wierzył w konspirację i odzyskanie wolności), Ochocki ("ideal. naukowy", wyznawca pracy organicznej i scjentyzmu, wierzył w "świat bez granic", ludzi równych, wolnych i szcześliwych; HENRYK SIENKIEWICZ (1846-1916; noblista - Quo vadis 1905); nurty twórczości: społ.-obyczaj. (Szkice węglem, Za chlebem, Janko muz., Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Sachem, Latarnik, W pustyni i w puszczy), powieści histor. (Trylogia, Quo vadis, Krzyżacy, Na polu chwały); TRYLOGIA (cel powieści: ku pokrzepieniu serc): elementy baśni (żywioł optymizmu, wiara w pokonanie zła, bohaterowie nie załamują się pod wpływem przeciwności, podział na bohaterów szlachetnych i złych tryumf dobra nad złem), el. eposu antycznego (całe życie boh. to przygoda, heroiczni obrońcy ojczyzny, doskonali rycerze, popełniają błędy, ale dokonują ekspiacji - Kmicic wojna obronna narodową świętością), el. westernu (dynamizm zdarzeń, stopniowanie napięcia, porwania, pojedynki, podstępy, ucieczki, nagłe zwroty akcji; bohaterowie nieskomplikowani, ale o silnych prostych charakt., szczerzy, podział na dobrych i złych); uświęcenie wojny (sacrum) "Rany odniesione w bitwie o ojczyznę nie bolą, trudy nie przygnębiają" /Kmicic/; cechy sarmatów: odwaga, waleczność, prawdomównośc, wierność, bezinteresowność, braterstwo, honor, wyrzeczenie dobra własnego na rzecz ojczyzny, pobożność; tchórzostwo, megalomania, ksenofobia, warcholstwo, pieniactwo, egoizm, NOWELISTYKA problem biednego uzdolnionego dziecka (BP Antek, HS Janko Muzykant, EO ABC...), nędza i zacofanie wsi polskiej (HS Szkice węglem, Bartek zwycięzca), nędza proletariatu miejskiego (MK Nasza szkapa), demaskacja fałszywej filantropii (MK Miłosierdzie gminy; EO Dobra pani); problem równouprawnienia mniejszości narod. (MK Mendel Gdański), losy emigrantów polskich (HS Za chlebem, Latarnik); ADAM ASNYK (1838-97), pochodził z rodz. szlacheckiej, więziony na Cyteadeli za działalność konspiracyjną przez powst. stycz., 1869 - debiut tomem poezji; kilka dramatów (Gałązka heliotropu, Kiejstut); nurty w twórczości: osobisto-patriotyczny (rozrachunek z przeszłością powst. - pamiętnik liryczny straconego pokolenia powst., wątek odpowiedzialności za klęskę powst. Sen grobów, Epilog do snu grobów), nurt pozytywistycznych deklaracji, którym proponował umiejętność pogodzenia idei pozytyw. z romant. (Dzisiejszym idealistom, Do młodych, Daremne żale), miłosny (Różowa chwilka, Abdykacja, Oświadczyny, Między nami nic nie było, Karmelkowy wiersz), filozoficzny (30 sonetów); "Do Młodych" - apel do młodych (manifest pozytywistyczny) - zachęcenie do działania, pracy, poznawania świata; wiara w postęp i ewolucję; cytaty: "Szukajcie prawdy jasnego promienia, szukajcie nowych, nieodkrytych dróg", "Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach", "Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, choć sami macie doskonalsze wznieść"