NAZWA: Termin "pozytywizm" jest związany z filozofią. Został opisany w dziele Francuza, Augusta Comte'a, pt. Kurs filozofii pozytywnej. „Pozytywny” znaczy tu: realny (co łączy się z odrzuceniem wszystkiego, czego nie da się naukowo udowodnić), użyteczny (taki, który ma konkretne, jasne cele i dąży do ich spełnienia), pewny i ścisły oraz względny (T. Bujnicki Pozytywizm).

ETAP	EUROPA	POLSKA - ZABORY
początek pozytywizmu	połowa XIX w. - pojawiły się sygnały nowego światopoglądu: 1830-1842 Kurs filozofii pozytywnej A. Comte'a; 1844 r. Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej A. Comte'a; 1852 r. Katechizm pozytywisty A. Comte'a; ukazały się dzieła H. T. Buckle'a, H. Spencera, H. Taine'a, J. S. Milla	1864 r. - upadek powstania styczniowego. 1871 r. na łamach "Przeglądu Tygodniowego" ukazał się artykuł A. Świętochowskiego My i Wy - manifest programowy polskiego pozytywizmu; 1870 - Teka Stańczyka Lata 70.: rozkwit literatury tendencyjnej, służącej propagowaniu pozytywistycznych założeń programowych
rozkwit pozytywizmu	Lata 70. i 80. - rozwój nauki, filozofii, kultury i sztuki: 1866 r. - A. Nobel wynalazł dynamit; 1869 r. - A. Mendelejew przedstawił układ pierwiastków; 1871 r. - K. Darwin przedstawił teorię ewolucji; 1876 r. A. Bell wynalazł telefon; zostały odkryte prątki gruźlicy (B. Kocha), zastosowano szczepionkę Pasteura. 1885 r. wynaleziono silnik samochodowy (Deimler, Benz); w Europie tworzyły się potęgi kolonialne: Anglia, Francja, Niemcy; 1869 - budowano Kanał Sueski; 1870 r. - H. Schliemann odkopał Troję; 1887 r. - powstał teatr A. Antoine'a w Paryżu (nowe koncepcje teatralne); 1889 r. - w Paryżu zorganizowano wystawę powszechną (zbudowanie wieży Eiffla) Ukazały się: Zbrodnia i kara, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow Dostojewskiego, Anna Karenina L. Tołstoja, Ziemia, Nana, 0 powieści eksperymentalnej (1880 r.) E. Zoli; 1891 r. Przygody Sherlocka Holmesa A. Conan-Doyle'a	Lata 80. najważniejsze fakty literackie: 1884 r. H. Sienkiewicz Ogniem i mieczem; 1885 r. E. Orzeszkowa Nad Niemnem; 1886 r. H. Sienkiewicz Potop, B. Prus Lalka; 1888 r. H. Sienkiewicz Pan Wołodyjowski; 1882 r. - powstał Hołd pruski J. Matejki; 1887 r. - założono warszawskie "Życie" 1890 r. - przewieziono zwłoki Mickiewicza na Wawel Wynalazki: 1883 r. - Z. Wróblewski i K. Olszewski skroplili powietrze; I. Łukasiewicz wydestylował z ropy naftowej naftę; M. Skłodowska-Curie wraz z mężem odkryli rad i polon (Francja)
schyłek pozytywizmu	lata 90. XIX w. - obok idei pozytywistycznych wyraźnie widoczne były nowe - modernistyczne, powstały: Dzika kaczka Ibsena, Ślepcy M. Maeterlincka, Tkacze G. Hauptmanna; 1895 r. - bracia Lumiere wynaleźli kinematograf, zastosowano promienie Roentgena, wynaleziono radio i telegraf	1891 r. - debiut poetów młodopolskich: K. Przerwy-Tetmajera, A. Niemojewskiego, F. Nowickiego; ale: 1895 r. Quo vadis H. Sienkiewicza; 1888 r. Założenie Politechniki Warszawskiej, Budowa Gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych; 1900 - Jubileusz Sienkiewicza; 1905 - Nagroda Nobla dla Sienkiewicza
Czas trwania	ok. 50 lat	ok. 20 lat

Choć rozkwit pozytywizmu przypadł na środkową część 2 poł. XIX w., właśnie wtedy wydano dzieła uważane za wielkie literackie manifesty literatury modernistycznej: słynne Kwiaty zła K. Baudelaire'a (1857 r.), Sezon w piekle A. Rimbauda (1873 r.), Popołudnie Fauna S. Mallarme'ego (1876 r). U schyłku pozytywizmu europejskiego powstał także manifest dekadentyzmu - Na wspak (1884) J. K. Huysmansa, powieść, której bohaterem jest typowy dekadent-dandys, postać już z zupełnie innej epoki.

FILOZOFICZNE PODSTAWY POZYTYWIZMU

A. Comte sformułował podstawy pozytywizmu w swoim dziele Kurs filozofii pozytywnej (sześć tomów, 1830-1842). Według Comte'a, kluczowe dla całego nurtu światopoglądowo-filozoficznego słowo "pozytywny" miało znaczyć mniej więcej tyle co: realny, użyteczny, pewny, ścisły, relatywny. Oznacza to w praktyce, że pozytywizm był prądem filozoficznym o nastawieniu socjologicznym, jego entuzjaści kładli nacisk na poznanie jednostki jako cząstki społeczeństwa i ludzkości. Pozytywiści głosili scjentyzm, którego głównymi wyznacznikami było: zaufanie do nauki, oparcie się na metodzie empirycznej i na naukach przyrodniczych. Cechowała ich również niechęć do metafizyki oraz wszelkiego irracjonalizmu. Myśl filozoficzną A. Comte'a podjęli i rozwinęli Anglicy J. S. Mill i H. Spencer oraz Francuz H. Taine.

John Stuart Mill (1806-1873) głosił utylitaryzm, czyli pogląd etyczny, u podstaw którego legło założenie, że to, co dobre, jest pożyteczne. Każda jednostka powinna dążyć do własnego szczęścia, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu.

Herbert Spencer (1820-1903), opierając się na poglądach Karola Darwina (teoria powstawania nowych gatunków i walki o byt), głosił teorię ewolucjonizmu. Spencer, wychodząc z założenia, że cała rzeczywistość podlega ewolucji, czyli ciągłemu rozwojowi, przeniósł pojęcie ewolucjonizmu z nauk przyrodniczych do socjologii i wskazał analogie między żywym organizmem a organizmem społecznym.
Teoria Spencera miała wiele słabych punktów, o czym doskonale wiedzieli filozofowie i naukowcy mu współcześni. Przede wszystkim nie potrafił on wyjaśnić, skąd w ogóle pochodzi istnienie, życie, które próbował ujmować w kategoriach wyłącznie mechanistycznych, chemicznych. Odznaczał się przy tym doktrynerską pedanterią, co często narażało go na śmieszność. Jego drobiazgowe porównania między życiem zbiorowiska komórek a życiem zbiorowiska ludzi, T.H. Huxley żartobliwie komentował: „przecież ciałkom krwi nie wolno bezkarnie urządzać wieców, jak obywatelom brytyjskim, bo zaraz je naczelna władza fizjologiczna z siedzibą w mózgu oskarża o zbiegowisko...”

Hipolit Taine (1828-1893) to głosiciel determinizmu, poglądu, zgodnie z którym życie i działalność człowieka jest z góry określona, czyli zdeterminowana rasą (czynniki genetyczne), środowiskiem (warunki życia) oraz momentem historycznym.

PRĄDY LITERACKIE

Realizm - prąd literacki ukształtowany w pełni na przełomie lat 70. i 80. XIX w. Naczelnym zadaniem pisarza stało się obiektywne przedstawianie rzeczywistości. Odrzucono ograniczenia moralno-społeczne, starano się dokładnie, wnikliwie penetrować rzeczywistość. Pod względem artystycznym twórczość realistów charakteryzowała dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną powieści. Najlepsze polskie powieści realistyczne: Lalka B. Prusa, Nad Niemnem E. Orzeszkowej.

Naturalizm - kierunek ukształtowany na początku lat 80. XIX w., pod wpływem pisarzy francuskich, zwłaszcza G. Flauberta i E. Zoli. Celem pisarzy naturalistów było możliwie najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania, przy jednoczesnym unikaniu komentarzy odautorskich.

SYTUACJA POLITYCZNA W POSZCZEGÓLNYCH ZABORACH

Zabór rosyjski

Utworzone w 1815 r. Królestwo Polskie zostało po powstaniu styczniowym poddane wielu represjom. Zmieniono nazwę Królestwa na "Kraj Przywiślański" (Priwislienskij Kraj), natomiast Polaków poddano gwałtownej i brutalnej rusyfikacji. W latach 1864-1914 obowiązywał stan wojenny, pozwalający cenzurze ograniczać wolność słowa. W ramach walki ze wszystkim, co polskie w latach 1866-1869 wprowadzono do szkół język rosyjski jako obowiązkowy (w 1885 r. także do szkół elementarnych), uczniom zakazano nawet rozmawiać ze sobą po polsku, Szkołę Główną zmieniono na Carski Uniwersytet Warszawski. Zlikwidowano wszelkie pozostałości autonomii Królestwa, obciążono szlachtę wysokimi podatkami, kraj podzielono na gubernie i powiaty, wprowadzono aparat policyjno-wojskowy, wysokie stanowiska administracyjne obsadzano wyłącznie Rosjanami. Wydany w 1864 r. ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów miał na celu odciągnięcie tej warstwy społecznej od udziału w powstaniu. Na podstawie ukazu dano chłopom wolność osobistą, zniesiono pańszczyznę i zależność od dworu i pana, ale jednocześnie pogrążono ich w nędzy (ustawa zniosła również obowiązek opieki nad chłopem i to zarówno ze strony pana-dziedzica, jak i ze strony carskiej administracji). Spowodowało to gwałtowną migrację chłopów do miast w poszukiwaniu pracy, częste stały się rozpaczliwe wyjazdy "za chlebem" do Ameryki. Jednocześnie pojawiła się nowa klasa społeczna - robotnicy (proletariat), co było związane z przejściem od ustroju feudalnego do wczesnej fazy kapitalizmu, a co za tym idzie, z gwałtownym rozwojem przemysłu. Robotnicy to głównie miejski plebs, a także chłopi, którzy z powodów ekonomicznych musieli opuścić wieś. Ponadto ustawa uwłaszczeniowa zapoczątkowała proces degradacji polskiej szlachty ziemiańskiej. Represje popowstaniowe, częste konfiskaty majątku zmuszały ich do opuszczania dawnych posiadłości i szukania szczęścia w miastach. Była to jedna z przyczyn wykształcenia się nowej warstwy społecznej - polskiej inteligencji. Coraz więcej było prawników, lekarzy, dziennikarzy i nauczycieli.

Zabór pruski

Naród polski poddany był szczególnie brutalnemu procesowi germanizacji. Kanclerz Rzeszy, Otto von Bismarck, zapoczątkował tzw. Kulturkampf, czyli walkę o kulturę. Wielkie Księstwo Poznańskie przemianowano na Provinz Posen, wprowadzono język niemiecki do urzędów, szkół i sądów, gwałtownie zaatakowano Kościół jako ostoję tradycji i kultury polskiej. Jednocześnie rozwinięto akcję wykupywania przez Niemców polskich majątków ziemskich w ramach organizowanej przez Hakatę (Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich) ekspansji na Wschód.

Zabór austriacki - Galicja

Galicja należała w latach 1861-1914 do monarchii austro-węgierskiej. Polacy w zaborze austriackim mogli cieszyć się sporą autonomią, szczególnie w zakresie samorządu lokalnego i szkolnictwa. W Galicji funkcjonowały dwa uniwersytety, krakowski i lwowski, w 1871 r. powstała Akademia Umiejętności. Cenzura nie była tak agresywna jak w pozostałych zaborach, działały również polskie teatry. W szkołach, sądach i urzędach dominował język polski, rozwijały się polskie instytucje kulturalne. Bardzo zła była jednak sytuacja ekonomiczna Galicji, wynikająca z ogromnego zacofania gospodarczego i społecznego. Dlatego też mówi się potocznie o "nędzy galicyjskiej" jako synonimie biedy i zacofania. W Krakowie powstała szkoła historyczna, której zwolennicy nazywani byli stańczykami (od tytułu programowego pamfletu politycznego Teki Stańczyka - 1870). Było to ugrupowanie konserwatywne, niechętne spiskom politycznym, powstaniom zbrojnym i wszelkim rewolucjom. Głównymi przedstawicielami krakowskiej szkoły historycznej byli czołowi galicyjscy intelektualiści, autorzy Teki Stańczyka: Józef Szujski, Stanisław Tarnowski, Ludwik Wodzicki i Stanisław Koźmian, a także uczeni: Michał Bobrzyński i Stanisław Smolka. Postulowali oni lojalizm, czyli działania zgodne z narzuconym przez zaborców prawem, lecz mające na celu wzmocnienie gospodarcze, moralne i polityczne struktur państwowych, a w dalekiej perspektywie odzyskanie niepodległości. Stańczycy przywiązywali ogromną wagę do historii Polski, szukając w niej przyczyn upadku potężnej niegdyś Rzeczypospolitej i próbując wyciągnąć z niej wnioski na przyszłość.

PROGRAM POLSKICH POZYTYWISTÓW

W dziedzinie polityki polscy pozytywiści postulowali:
a) potrzebę trzeźwej oceny możliwości i układu sił, a co za tym idzie odrzucenie wszelkich form walki zbrojnej oraz działalności konspiracyjnej;
b) potrzebę pracy organicznej, czyli wykorzystania legalnych możliwości samoobrony narodu poprzez stopniowe zwiększanie sił ekonomicznych i kulturalnych społeczeństwa. Miało się to odbywać drogą propagowania unowocześnionych sposobów produkcji w przemyśle, rolnictwie i handlu.

W dziedzinie ekonomii apelowano o:
a) postawę przedsiębiorczości, gospodarności, fachowości, co miało pomóc w rozwijaniu gospodarki narodowej - zakładanie fabryk, unowocześnianie rolnictwa, rozwój rzemiosła, organizowanie szkolnictwa narodowego.

W sprawach społecznych pozytywiści wysunęli następujące hasła:
a) edukacja społeczeństwa, upowszechnianie nauki i oświaty, co miało być gwarancją moralności i wzrostu świadomości narodowej;
b) stworzenie wolnokonkurencyjnego ustroju kapitalistycznego i cywilizacji przemysłowej, co według pozytywistów umożliwia osiągnięcie społecznego dobrobytu;
c) organizacja sprawnie działających instytucji charytatywnych w celu zapobiegania przypadkom indywidualnych nieszczęść i stworzenia warunków sprzyjających konsolidacji (zjednoczeniu) społeczeństwa;
d) praca u podstaw, czyli krzewienie oświaty ogólnej i zawodowej oraz świadomości narodowej wśród ludu, aby warstwa ta stała się pełnoprawną częścią polskiego społeczeństwa;
e) emancypacja i równouprawnienie kobiet poprzez kształcenie, przygotowanie do pracy zawodowej; stworzenie wizerunku kobiety jako partnerki a nie ozdoby mężczyzny;
f) asymilacja Żydów (uznanie Żydów za pełnoprawnych członków społeczeństwa) przy jednoczesnym zachowaniu przez nich własnej religii i kultury;
g) tolerancja dla odmiennych wierzeń i przekonań, prawo jednostki do wolności i niezależności, laicyzacja obyczajów (wyzwolenie różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego spod wpływu Kościoła i kleru).

WZORZEC OSOBOWY

Człowiek starannie wykształcony, ufny w potęgę rozumu i możliwości nauki. Największą wartością w jego życiu jest praca. Stąd charakterystyczne cechy pozytywnego bohatera: zaradność, trzeźwe obliczanie środków i celów, skuteczność w działaniu, obowiązkowość, czystość moralna. Pracuje dla wspólnego dobra, dlatego własne interesy podporządkowuje dobru ogółu. Wykorzystuje legalne możliwości działania dla dobra narodu. Daleki od lojalizmu wobec zaborców. Tolerancyjny, pozbawiony wszelkich uprzedzeń (por. Wokulski z Lalki B. Prusa, Bohatyrowicze z Nad Niemnem E. Orzeszkowej, bohaterowie nowel i opowiadań).

PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW

Powstanie styczniowe zakończyło okres wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych. Naród polski, wykrwawiony i zniechęcony kolejnymi klęskami zbrojnych wystąpień przeciwko zaborcom, potrzebował innego programu politycznego. Nowe ideały musiały zostać oparte na nowych zasadach. Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy, opierając się na dwóch podstawowych postulatach: pracy organicznej i pracy u podstaw.

Postulat pracy organicznej wywodził się z teorii H. Spencera, który wskazał analogie między organizmem społecznym a żywym organizmem. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo polskie jest takim, właśnie organizmem, a jego poszczególne warstwy (a co za tym idzie przynależne do nich jednostki) spełniają funkcję określonych organów. By cały organizm był silny i zdrowy, silne i zdrowe muszą być wszystkie jego części. Tak więc organicznicy postulowali unowocześnienie przemysłu, handlu, rolnictwa i całej gospodarki kraju, bowiem tylko mocny ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości. Rolnictwo czy przemysł traktowane były jako poszczególne organy, ich sprawność miała decydować o sprawności i potędze przyszłej Polski. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane między innymi w Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa Aleksandra Głowackiego (Bolesław Prus), który ukazał się w "Nowinach", w 1883 r. Prus pisał między innymi: „Inaczej wygląda kraj zamieszkany przez ludność silną, pracowitą i oświeconą (...). Im doskonalsza jednostka, tym doskonalsze społeczeństwo, im szczęśliwsza jednostka, tym szczęśliwsze społeczeństwo i na odwrót”.

Z kolei postulat pracy u podstaw związany był z koniecznością należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych, traktowanych jako równoprawne organy jednego organizmu. Ponieważ wieki ucisku i prześladowań szczególnie negatywnie odbiły się na warstwie chłopskiej, pozytywiści głosili postulat podniesienia poziomu oświaty ogólnej i zawodowej wśród tej najbardziej nieświadomej swej roli społecznej grupy. Warstwy oświecone a więc inteligencja, ma w myśl tego programu krzewić wśród ludu świadomość narodową, uczyć chłopów organizowania się w ramach samorządów gminnych, kółek rolniczych i sądownictwa, walczyć z analfabetyzmem (budowa szkół), wreszcie dbać o poprawę warunków życiowych tych wszystkich, którzy żyją w nędzy. Takie postulaty sformułował m.in. czołowy programotwórca polskiego pozytywizmu - Aleksander Świętochowski w artykule Praca u podstaw opublikowanym na łamach "Przeglądu Tygodniowego" w 1873 r.

SPORY PROGRAMOWE

Kiedy w 1871 r. na łamach "Przeglądu Tygodniowego" ukazał się artykuł Aleksandra Świętochowskiego My i Wy, będący w rzeczywistości manifestem programowym polskiego pozytywizmu, rozgorzał spór między zwolennikami nowej ideologii a "starymi", tkwiącymi korzeniami w romantyzmie. Byli to między innymi Kazimierz Kaszewski, Aleksander Tyszyński i Henryk Struve. "Młodych" reprezentowali przede wszystkim wybitni pisarze i noweliści, tacy jak: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński i Aleksander Świętochowski, a także krytyk teatralny Józef Kotarbiński, historyk literatury Piotr Chmielowski, filozof Julian Ochorowicz, krytyk literacki Feliks Bogacki i socjolog Leopold Mikulski. "Młodzi" głosili postulaty pracy u podstaw oraz pracy organicznej, poruszali kwestię równouprawnienia kobiet a także asymilacji mniejszości narodowych. W swoich poglądach opierali się na scjentyzmie, utylitaryzmie i ewolucjonizmie, uważali, że należy zaktywizować społeczeństwo, rozpowszechnić oświatę i podnieść poziom życia najuboższych. Z poglądami pozytywistów nie zgadzali się "Starzy", tradycjonaliści zebrani wokół czasopism "Gazeta Warszawska" i "Kurier Warszawski". Zarzucali oni "młodym" brak poszanowania dla tradycji narodowych i wiary katolickiej oraz osłabianie ducha społeczeństwa polskiego.

---