EPOKI, pozytywizm, Jako datę początkową wymienia się rok 1864 - upadek powstania styczniowego i wprowadzenie reformy uwłaszczeniowej w Królestwie


Jako datę początkową wymienia się rok 1864 - upadek powstania styczniowego i wprowadzenie reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Kongresowym. Wydarzenia te niewiele tylko wyprzedzają początki ery autonomicznej w Galicji (1866) oraz włączenie ziemi poznańskiej i prowincji pruskiej do Związku Północnoniemieckiego (1867).

W dziedzinie literatury na drugą połowę lat sześćdziesiątych przypada pojawienie się nowych ważnych organów prasowych (np. "Przeglądu Tygodniowego" i "Przeglądu Polskiego") i nowego pokolenia pisarzy (Asnyk, Orzeszkowa, Świętochowski, Prus, Sienkiewicz, Tarnowski, Chmielewski). Generacja ta wystąpiła z nowymi hasłami programowymi i niekiedy manifestacyjnie przeciwstawiała się swoim poprzednikom.

Około roku 1880 pojawia się wewnętrzna cezura pozytywizmu. W procesie historycznym wyznacza ją ukształtowanie się zasady trójlojalizmu, zaostrzenie ucisku politycznego i powstanie pierwszych organizacji socjalistycznych. W tym czasie pokolenie pozytywistów osiągnęło dojrzałość twórczą.

Epoka kończy się pomiędzy rokiem 1890 a 1895. W sferze polityki można powiązać je z powstaniem nowych programów i partii politycznych (PPS, SDKPiL, Ligi Narodowej, Stronnictwa Ludowego). W literaturze - z coraz szerszą falą debiutów wyraźnie odmiennej generacji (Kasprowicz, Tetmajer, Sieroszewski, Żeromski, Reymont, Berent), która wkrótce zyskała miano Młodej Polski. Należy jednak pamiętać, że pokolenie pozytywistyczne zachowało swój twórczy dynamizm po rok 1910.

Umysłowość

Pozytywizm jest okresem uformowanym w literaturze polskiej. Nazwę przyjęto od kierunku filozoficznego sformułowanego przez A. Comte. Był to w równej mierze ruch społeczno-ideowy, co literacki, a wystąpił z programem rozwoju kraju po klęsce powstania styczniowego, kładąc nacisk na rozwój w zakresie gospodarczym i kulturalnym.

August Comte (1798-1857) francuski filozof i socjolog, pierwszy w dziejach filozof posiadający wykształcenie techniczne. Swoje poglądy sformułował w 6-tomowym dziele "Wykład filozofii pozytywnej". Można je streścić w sposób następujący:

Wzorem postępowania naukowego były dla Comte�a metody nauk przyrodniczych, a ostatecznym celem jego filozofii było odnalezienie doskonałego ustroju dla ludzkości.

Hipolit Taine (1828-1893), prawodawca poglądów estetycznych epoki, które zawarł w dziele "Filozofia sztuki". Był deterministą, przekonanym o prawidłowości i konieczności wszystkich wydarzeń, a poglądy te przeniósł na powstanie i funkcjonowanie dzieła sztuki. Twierdził, że artysta produkuje swoje dzieło tak, jak natura swoje, jest więc zdeterminowany przez szereg czynników: rasę, środowisko i moment dziejowy. Dziełem sztuki rządzą prawa popytu i podaży, jak każdym wytworem ludzkim. Akt twórczy nie ma więc żadnych tajemnic, jest w pełni poznawalny.

Robert Spencer (1820-1903) inżynier z wykształcenia, uważał się za ucznia Darwina. Główną tezą Spencera stała się teoria ewolucjonizmu. U podstaw jego teorii tkwiła biologia (naturalizm). Twierdził, iż:

Filozofia pozytywna:

Tak sformułowane tezy filozofii pozytywnej i wynikające z niej wnioski stanowiły szczególnie przydatny materiał do konstruowania programu konkretnej działalności społecznej, ekonomicznej, politycznej oraz postępowania w dziedzinie kultury.

Polski program pozytywistyczny, to program konkretnego działania oparty na przekonaniu, że:

W związku z tym zupełnie inaczej pojmowano historię, wykluczając jakąkolwiek integrację w losy narodu pierwiastka metafizycznego. Stwierdzono, iż ludzie byli i są w pełni odpowiedzialni za swój los, zatem przyszłość będzie taka na jaką społeczeństwo zapracuje. Odrzucić trzeba marzenia nie poparte rzeczowymi argumentami. Polska będzie taka, jaką stworzą ją swoją pracą obywatele.

Głoszono hasła:

społeczeństwo to organizm. Wówczas będzie funkcjonowało prawidłowo, jeżeli wszystkie jego organy będą "zdrowe", odpowiednio przygotowane i sprawnie wypełniające przypadające im funkcje;

praktycyzm w miejsce ideału "mierz siły na zamiary";

idea wspólnej pracy dla Polski, ku ogólnospołecznemu pożytkowi, w miejsce walki zbrojnej;

praca u podstaw: starania o to, by chłopi, rzemieślnicy, kupcy itp. uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, by mogli w pełni i z pożytkiem współpracować w bogaceniu i doskonaleniu społecznego organizmu;

emancypacja kobiet: zrównanie kobiet z mężczyznami w sprawach społecznych i politycznych;

utylitaryzm sztuki

Swoistą "kuźnią" nowych tendencji była założona w 1862 roku Szkoła Główna, uczelnia 7 lat później przekształcona w uniwersytet rosyjski. Panował w niej duch konserwatywny, ale była to jedyna uczelnia w Królestwie, w której młodzież dowiadywała się o filozofii pozytywnej. Tu tworzyły się całe obozy darwinistów i antydarwinistów, ale w toczących się między nimi dyskusjach kształtowały się zręby pozytywistycznego światopoglądu młodych. Aż 50 słuchaczy wydziału filologicznego zapisało się na trwałe w dziejach nauki, publicystyki, dziennikarstwa i literatury polskiej.

Z fascynacji naukami ścisłymi zrodził się ideał pisarza - uczonego i dzieła literackiego, którego zasadniczym zadaniem miało być przekazanie wiedzy zbliżonej do naukowej, tylko w bardziej przystępnej formie.

Dało to początek literaturze tendencyjnej, mającej za zadanie głosić określone poglądy poprzez podejmowanie odpowiednich tematów i wskazywanie jednoznacznych ocen postaw bohaterów.

Preferowano epikę (powieść, nowelę), a w sposobie kształtowania wypowiedzi literackiej realizm i naturalizm.

Publicystyka

Jedną z dróg przybliżenia Polaków do zdobyczy cywilizacyjnych Europy była dokładna informacja o całokształcie życia gospodarczego i kulturalnego na ziemiach polskich oraz w krajach szczycących się postępem. Role te przyjęła wyspecjalizowana prasa, która w pewien sposób zastąpiła zlikwidowane przez zaborców instytucje kulturalne i naukowe.

Największą liczbą tytułów szczyciło się czasopiśmiennictwo warszawskie na łamach którego rozgorzał spór "młodej" i "starej" prasy. Kampanię publicystyczną rozpoczęła około roku 1871 grupa wychowanków warszawskiej Szkoły Głównej, między innymi Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielewski. Wystąpili oni przeciw bezprogramowości, zaniedbywaniu spraw krajowych, zacofaniu ideowemu i atmosferze wzajemnej adoracji panującej w środowisku literatów i dziennikarzy. Od ataku przeszli do sformułowania własnego stanowiska, zarówno polityczno-społecznego, jak i filozoficznego i estetycznego. W tej działalności towarzyszyła im E. Orzeszkowa i Bolesław Prus. Główną trybuną młodych był początkowo "Przegląd Tygodniowy", na łamach którego ukazał się manifest młodych pióra Aleksandra Świętochowskiego "My i wy". W 1872 roku bardziej umiarkowana grupa młodych, zrażona radykalizmem Świętochowskiego założyła dwutygodnik "Niwa". Tu ukazały się cykl artykułów Chmielowskiego, między innymi: "Pozytywizm i pozytywiści" i rozprawa Orzeszkowej postulująca kształcenie rzemieślników. Ponadto "młodzi" korzystali z gościnności innych pism umiarkowanych, między innymi: "Ateneum" (miesięcznik naukowo-literacki), "Kuriera Warszawskiego" (tu ukazywały się "Kroniki tygodniowe" B. Prusa, składające się na bogatą panoramę wielkich i drobnych spraw współczesności, a przede wszystkim - życia codziennego Warszawy w tym okresie), "Kuriera Porannego", "Kuriera Codziennego".

Główne nasilenie ofensywy pozytywistycznej przypada na lata 1871-1874.

Pozytywiści głosili:

Kontrofensywę "starej prasy" prowadziły głównie: "Gazeta Warszawska", "Kurier Warszawski", "Kronika Rodzinna" i "Kłosy". Filozoficzną dyskusję z pozytywizmem podjęto również na łamach "Biblioteki Warszawskiej". Jeśli pominąć zadrażnienia wywołane agresywnością tonu i wycieczkami osobistymi, spór dotyczył głównie stosunku do tradycji narodowej i hierarchii warstw społecznych, a przede wszystkim - ogólnych założeń światopoglądowych. "Starzy" - tradycjonaliści głosili, że nowe hasła oddziałują destrukcyjnie na religijne i moralne fundamenty układu społecznego, są szkodliwe politycznie, bo podważają tradycje narodowe i autorytet katolicyzmu, splecionego z kulturą polską.

Rozpowszechniły się nowe gatunki publicystyczne, głównie felieton i reportaż. Przykładów klasycznego felietonu dostarczają "Kroniki" Prusa.

Przykładami tego gatunku mogą być: artykuł zamieszczony w "Kurierze Codziennym" (nr 194 z 1888 roku) ukazujący wrażenia, jakie wywarł na autorze obraz Aleksandra Gierymskiego "Żydzi modlący się nad Wisłą w dzień trąbek" czy "Wieża paryska" ("Kurier Warszawski z 1887 roku), ukazujący niewesoły obraz polskiego społeczeństwa, układów w nim panujących oraz kompromitując niski poziom wiedzy i oświaty. Punktem wyjścia do tych refleksji jest obserwowana ze szczytu wieży Eiffel�a scena pracy trzech grup robotników: Francuzów, Niemców i Polaków.

Jednym z najlepszych przykładów reportażu okresu pozytywizmu są "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza.

Literatura

W Europie jest to czas realizmu i wielkich powieści.

Stendhal (1783-1842), (właściwie Henri Beyle) "Czerwone i czarne" - uznany za ojca powieści realistycznej żył i tworzył w pierwszej połowie XIX wieku. Powieść ta wykreowała typ bohatera - prowincjusza, który opuszcza rodzinne opłotki, by w wielkim mieście zrobić karierę. Karierowicz z prowincji nie przebiera w środkach i nigdy nie pozbędzie się kompleksu prowincjusza, który będzie chciał ukryć pod skorupą pewności siebie. Pierwowzorem wszystkich takich postaci jest Julian Sorel. Pierwszą cechą, którą posłużył się w zdobywaniu świata jest fałsz, skrajna obłuda - stwarza bowiem pozór skromnego, pobożnego i bardzo pokornego. Dzięki umiejętnemu udawaniu wkrada się w coraz wyższe kręgi i rzeczywiście zdobywa pozycję. Nie jest jednak zły, choć nie stanowi wzoru szlachetności. Kształtuje go świat, w który wkracza. Zapewne, gdyby miał solidny kręgosłup moralny zastanowiłby się, czy cel może uświęcać środki. Z drugiej jednak strony czy istniała inna, etyczna droga wdarcia się na szczyt? Julian w rezultacie przegrał, kiedy pokochał prawdziwie, zniszczono go. Zdaje się z tego wynikać pesymistyczny obraz świata: tylko skorupa obłudy daje gwarancje przetrwania w wielkim świecie.

Honore de Balzac (1799-1850), "Komedia ludzka", to wielki cykl powieści, które odtwarzają panoramę ówczesnego życia Francji. Jest to niezwykła rozprawa o społeczeństwie ludzkim. Wiele w niej prawd i toposów literackich:

Obraz, jakiego nikt przed nim, ani po nim nie stworzył, wyraźnie nawiązuje tytułem do "Boskiej komedii" Dantego. Dante zwiedza zaświaty i poznaje prawdziwą wartość postaw - Balzac każe czytelnikowi przemierzać kręgi rzeczywistości ludzkiej i raczej pozbawia złudzeń. Najbardziej znana jest powieść "Ojciec Goriot", która ukazuje wycinek życia paryskiego. Jako motto do pierwszego wydania Balzac użył słów zaczerpniętych z Szekspira: "Wszystko jest prawdą". Dwie biografie: starego Goriota, który kończy życie i młodego Rastignaca, który właśnie paryskie życie zaczyna, łączą się za sprawą wspólnego mieszkania w podrzędnym pensjonacie. W jadalni owego przybytku spotyka się kilka osób, obrazujących różne drogi życiowe. We wszystkich jakąś rolę odegrał pieniądz albo pozycja społeczna. Autor precyzyjnie określił miejsce, ale i czas akcji, która rozgrywa się w ciągu zaledwie trzech miesięcy (od grudnia 1819 roku do lutego 1820). Paryż balzakowski jest pełen kontrastów. Do uwydatnienia tej treści służy zestawienie ze sobą dwóch przestrzeni: Dzielnicy Łacińskiej z dzielnicą Faubourg Saint-Germain. Znakiem tej pierwszej jest nędzny pensjonat pani Vauquer, będący emanacją mieszczańskich gustów i upodobań. Symbolem Saint-German jest okazała rezydencja hr. De Beausant. Skrupulatny, pełen detali opis obydwu miejsc spełnia funkcję charakterystyki środowiskowej (typowy dla powieści realistycznej zabieg milieu). Kontrast środowisk nie służy jedynie dość banalnej i oczywistej refleksji na temat barier stanowych, środowiskowych i majątkowych. Przygotowuje niejako fundament dla mającego rozegrać się dramatu bohatera głównego. Jego tragiczną historię implikuje fakt przynależności do odrażającego świata pensjonatu, z którym nie chcą mieć nic wspólnego jego córki, przywykłe do luksusów. Kontrast środowisk wyznacza również losy Rastignaca. Tak dalece uwiedzie go przepych domu pani de Beausant, że za wszelką cenę będzie chciał wyrwać się z obskurnej "gospody" i rozpocząć życie sybaryty. Powieść ma jeszcze jednego bohatera - Vautrina. To on w dużej mierze kształtuje osobowość młodego prowincjusza i odgrywa zasadniczą rolę w przebiegu powieściowych wydarzeń. Postacie Balzaca są bardzo realistyczne. Ich rozterki, sytuacje, w jakich się znajdują, mogą być udziałem człowieka funkcjonującego w wielkiej miejskiej przestrzeni, która dla Balzaca jest czymś jednoznacznie złym, bo kruszy najbardziej szlachetne charaktery.

Goriot

Rastignac

Vautrin

dzieje moralnego upadku człowieka, który za cenę miłości jest w stanie znieść największe upokorzenie;
historia stopniowej utraty złudzeń, uzyskania świadomości, że córki: Anastazja i Delfina, tak naprawdę nigdy go nie kochały;
historia człowieka dotkniętego trwogą samotności, odtrąconego

historia stopniowych kompromisów z własnym sumieniem, które okazuje się zbyt kruche, by przetrwać zwycięsko próbę kuszenia.
Powieść odsłania przerażający proces demoralizacji młodego człowieka, odkrywa prawdę o zgubnym wpływie otoczenia na jednostkę.

uosabia mit romantycznego szatana, sztukmistrza zbrodni (tworzy własny kodeks postępowania, zbrodniczą "moralność"; w zbrodniczych działaniach wykazuje prawdziwy kunszt; jest samotnikiem skłóconym ze światem),
jest komentatorem, zna mechanizmy rządzące światem rodzącego się kapitalizmu

Formuła balzakowskiej powieści wyraża się w połączeniu dramatu charakterów z elementami powieści obyczajowej.

Gustaw Flaubert (1821-1880), "Pani Bovary"

Jest to powieść psychologiczna, oparta na autentycznym zdarzeniu, której bohaterką jest Emma Bovary - żona prowincjonalnego lekarza, kobieta znudzona swoim życiem, kobieta, która nie daje sobie rady z rozbieżnością między marzeniami a codziennością. Emma była ładna, oczytana i wykształcona, wrażliwa i nie pozbawiona wyobraźni. Książki i poezje poruszyły najczulsze struny jej psychiki, marzyła o romantycznej miłości, o egzotycznym świecie odległego Paryża. Mąż zapewnia jej prozę życia i nudę codzienności na prowincji. W związku z tym Emma bierze sobie kolejnych kochanków, a przez rozrzutność popada w długi. Jej kolejne romanse to próby stworzenia świata z marzeń, innego niż to, które pędzi z Karolem Bovary. Na styku dwu światów w jakich żyje wytwarza się siatka kłamstw i uzależnień, które w końcu niszczą bohaterkę. Pani Bovary popełniła samobójstwo.

Powieść ta podjęła motyw bohatera - marzyciela niepogodzonego ze swoim światem, który od imienia bohaterki począł być oznaczany terminem "bovaryz".

Karol Dickens (1812-1870) , "Dawid Copperfield"

Jest to powieść o przestarzałym już typie narracji, układzie fabuły i ukształtowaniu postaci. Prezentuje obszerną panoramę społeczeństwa angielskiego i zwykło się ją nazywać powieścią o dojrzewaniu i systemie edukacyjnym. Tytułowy bohater opowiada własne dzieje, dzieje sieroty dręczonego przez złego ojczyma i jego siostrę, upokarzanego w szkole i głodującego. Koszmar trwa aż do chwili, kiedy trafia pod opiekę oryginalnej, zdziwaczałej, ale dobrej ciotki. Od tej pory śledzimy godne życie młodzieńca, który zdobywa wykształcenie, żeni się, zostaje wdowcem, wreszcie znajduje miłość swego życia i idyllę rodzinną.

Fiodor Dostojewski "Zbrodnia i kara"

Jest to jedno z arcydzieł rosyjskiego pisarza. Jej głównym bohaterem jest biedny student Rodian Roskolnikow, który zabił lichwiarkę i jej siostrę. Nie zrobił tego jednak dla zysku, bo czyn ten postrzegał raczej w kategoriach wyeliminowania ze społeczeństwa jednostek mało wartościowych. Sam uznawał się oczywiście za indywidualność wyższego rzędu. Opis morderstwa jest dość dokładny i brutalny, śledztwo prowadzi niepozorny, choć w rzeczywistości znakomity śledczy Porfiry Razumichin. Raskolnikow zostaje zdemaskowany, za karę zesłany na katorgę, w jego psychice dokona się przemiana, lecz nie pod wpływem kary czy analizy zbrodni, lecz miłości Soni, głęboko wierzącej prostytutki. Mroczna powieść zawiera elementy kryminału pogłębionego psychologiczną analizą postaci i złożoną refleksją nad zbrodnią. Zyskała miano powieści polifonicznej (wielogłosowej), będącej dialogiem różnych punktów widzenia w obrębie nawet pojedynczej refleksji bohatera.

Tematy literatury pozytywistycznej

Praca

Ojczyzna (mit powstań)

Miasto
nowy temat polskiej literatury, który pojawia się w drugiej połowie XIX wieku. Miasto jako wielkie skupisko ludzi, staje się miejscem, w którym można obserwować reguły życia społecznego, rolę pieniądza, zaistniałej właśnie inteligencji i obyczajowość miejską:

Dworek szlachecki
znany w polskiej literaturze motyw ("Pan Tadeusz"). Pozytywiści go jedynie kontynuują:

Wieś chłopska
temat ten wprowadziło zainteresowanie pracą u podstaw i scjentyzm. Utwory ukazują zaniedbanie dzieci wiejskich, sytuacje i światopogląd polskiego chłopa. Motyw ten będzie już stale towarzyszył polskiej literaturze, a w formie ludomanii pojawi się w Młodej Polsce.

Dzieci
w epoce pozytywizmu dziecko staje się pełnoprawnym bohaterem, a pisarze głośno mówią o jego krzywdzie:

Miłość

Historia
zainteresowanie dawnymi czasami jako tłem lub tematem nie jest nowe (romantyczna fascynacja średniowieczem, renesansowa - antykiem). Rzetelną powieść historyczną wprowadził J.I. Kraszewski. Jego wielkim kontynuatorem jest H. Sienkiewicz:

Uroda natury

Filozoficzne rozważania o człowieku, życiu, przemijaniu

Biedota miejska, proletariat

Emancypacja kobiet

Kwestia żydowska

Los emigranta, tułacza