Rok akademicki 2013/2014

Treści programowe w zakresie prawa cywilnego.

I. Część ogólna prawa cywilnego.

1. Pojęcie i systematyka polskiego prawa cywilnego.

1. Pojęcie prawa cywilnego.

2. Systematyka prawa cywilnego:

• Podstawowe działy prawa cywilnego.

• Szczególne (wyspecjalizowane) działy prawa cywilnego.

Stosunek cywilnoprawny.

1. Pojęcie stosunku cywilnoprawnego.

2. Cechy stosunku cywilnoprawnego.

3. Elementy stosunku cywilnoprawnego.

3. Podmioty prawa cywilnego.

1. Osoby fizyczne.

• Zdolność prawna osoby fizycznej.

• Zdolność sądowa.

• Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych.

Osoby prawne.

• Pojecie osoby prawnej.

• Powstanie osoby prawnej.

• Ustanie osoby prawnej.

• Zdolność prawna osób prawnych.

• Zdolność do czynności prawnych osób prawnych.

• Reprezentacja osób prawnych.

• Ułomne osoby prawne.

4. Czynności prawne.

1. Pojęcie czynności prawnej.

2. Rodzaje czynności prawnych:

3. Forma czynności prawnych.

4. Oświadczenie woli.

5. Wady oświadczenia woli.

6. Sankcje wadliwości czynności prawnej.

5. Przedstawicielstwo.

1. Pojęcie i rodzaje przedstawicielstwa.

2. Pełnomocnictwo.

3. Prokura.

6. Przedawnienie i terminy zawite.

1. Przedawnienie.

2. Terminy zawite (prekluzyjne).

II. Prawo rzeczowe.

1. Zagadnienia ogólne.

1. Pojęcie prawa rzeczowego.

2. Pojęcie rzeczy.

3. Podział rzeczy.

4. Rodzaje praw rzeczowych.

2. Własność.

1. Pojęcie własności.

2. Treść prawa własności.

3. Sposoby nabycia i utraty własności.

4. Współwłasność.

5. Ochrona własności.

3. Użytkowanie wieczyste.

1. Ustanowienie użytkowania wieczystego.

2. Wykonywanie użytkowania wieczystego.

3. Wygaśnięcie użytkowania wieczystego.

4. Prawa rzeczowe ograniczone.

1. Pojęcie praw rzeczowych ograniczonych.

2. Typy praw rzeczowych ograniczonych.

3. Ogólna charakterystyka praw rzeczowych ograniczonych.

4. Użytkowanie.

5. Służebności.

6. Spół­dzielcze własnościowe prawo do lokalu.

7. Hipoteka.

8. Zastaw.

5. Posiadanie.

1. Pojęcie i charakterystyka posiadania.

2. Rodzaje posiadania.

3. Ochrona posiadania.

III. Prawo zobowiązań.

1. Podstawowe pojęcia prawa zobowiązań.

1. Zobowiązanie.

2. Wierzyciel - dłużnik.

3. Świadczenie - roszczenie.

4. Wierzytelność - dług - odpowiedzialność.

2. Powstanie zobowiązań.

1. Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązań,

2. Umowy jako źródło zobowiązań.

3. Czyny niedozwolone jako źródło zobowiązań.

I. CZĘŚĆ OGÓLNA PRAWA CYWILNEGO.

1) POJĘCIE I SYSTEMATYKA PRAWA CYWILNEGO

a) Pojęcie prawa cywilnego.

• Ogólne określenia pojęcia prawo cywilne odnosi się do gałęzi systemu prawa obejmującej przepisy, które regulują majątkowe i niema­jątkowe stosunki prawne za pomocą cywilistycznej metody opartej na zasadzie auto­nomii prywatnej oraz równorzędności podmiotów i stron stosunków prawnych.

• Stosunki ukształtowane w taki sposób z mocy samego prawa lub z woli stron na podstawie norm prawnych prawa cywilnego są stosunkami cywilnoprawnymi.

b) Systematyka polskiego prawa cywilnego.

Podstawowe działy prawa cywilnego

• Szeroki zakres regulacji prawnej stosunków społecznych przy pomocy cywili­stycznej metody czyni pożądanym i uzasadnia wyróżnienie w ramach pra­wa cywilnego poszczególnych działów ze względu na przedmiot regulacji lub charak­ter podmiotów normowanych stosunków. Można zaproponować następującą systematykę prawa cywilnego w ramach której wyróżnia się następujące podstawowe działy prawa cywilnego:

1. część ogólna,

2. prawo rzeczowe,

3. prawo zobowiązań,

4. prawo spadkowe.

Szczególne (wyspecjalizowane) działy prawa cywilnego.

• Kryterium odróżnienia tej grupy działów prawa cywilnego od działów podstawowych jest w szczególności swoisty charakter przedmiotu regulacji, podmiotów stosunków prawnych, przedmiotu praw podmiotowych. W ramach szczególnych działów prawa cywilnego wyróżniamy:

1. prawo na dobrach niematerialnych,

2. prawo spółek handlowych,

3. prawo rodzinne.

Ad 1)

• Mianem dóbr niematerialnych jako przedmiotu regulacji prawa na do­brach niematerialnych określa się wytwory umysłu ludzkiego, które same przez się nie mają materialnej postaci.

• Takim dobrem jest np. dzieło literackie, dzieło nauko­we, dzieło plastyczne, kompozycja muzyczna, program komputerowy, wynalazek. Odróżnić je trzeba od materialnych nośników, w których dzieła takie są ucieleśnio­ne (papier, dyskietka, spiż posągu, płótno obrazu).

• Dobra niematerialne są przedmiotem tzw. własności intelektualnej (własności literackiej, arty­stycznej oraz własności przemysłowej, czyli praw podmiotowych do wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów zdobniczych, znaków towarowych itp.).

• Prawo na dobrach niematerialnych jest więc wyspecjalizowanym działem prawa cywilnego regulującym sytuację prawną twórców dóbr o charakterze intelektualnym.

• Normy tworzące ten dział prawa zawarte są w przepisach pozakodeksowych (zob. w szczególności prawo autorskie, wynalazcze, o znakach towarowych).

Ad 2)

• Za wyspecjalizowany dział prawa cywilnego uznać należy prawo spółek handlowych.

• W dniu l stycznia 2001 r. wszedł w życie uchwalony w 2000 roku kodeks spółek handlowych. Po wejściu w życie kodeksu spółek handlowych relacja między nim i kodeksem cywilnym układa się na płaszczyźnie lex specielis (ksh) - lex generalis (kc).

• Brak jest obecnie podstaw do wyróżnienia w ramach pol­skiego systemu prawnego prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa.

• Mianem prawa handlowego można obecnie określać dyscyplinę prawniczą (ba­dawczą, dydaktyczną) lub wyspecjalizowany dział prawa cywilnego (prywatnego), wyodrębniony typologicznie.

• W tym znaczeniu prawo handlowe (prywatne prawo gospodarcze) to kompleks norm należących do prawa cywilnego (prywatnego), które regulują organizację przedsiębiorców i stosunki cywilnoprawne między nimi oraz między przedsiębiorcami i innymi podmiotami, powstające w związku z prowadze­niem przez przedsiębiorców działalności gospodarczej.

Ad 3)

• Do kategorii szczególnych działów prawa cywilnego należy zaliczyć także prawo rodzinne. Nie ma dostatecznego uzasadnienia uznawanie prawa rodzinnego za odrębną gałąź systemu prawa, mimo odrębnej kodyfikacji, ponieważ stosowana w nim jest cywili­styczna metoda regulacji.

• Ze względu jednak na szczególny, głównie nie majątkowy charakter podstawowych instytucji prawa rodzinnego, swoiste ukształtowanie elementów treści, formy i wzruszalności czynności prawnorodzinnych (np. zawarcia małżeństwa i jego unieważnienia), swoisty organizacyjny, nie zaś typowy obligacyjny charakter umów majątkowych małżeńskich, należy prawo rodzinne zali­czyć raczej do grupy szczególnych (wyspecjalizowanych) działów prawa cywilnego, a nie działów podstawowych.

2) STOSUNEK CYWILNOPRAWNY

1. Pojęcie stosunku cywilnoprawnego.

Stosunek cywilnoprawny jest rodzajem stosunku prawnego, ten zaś rodzajem stosunku społecznego, a więc postacią więzi łączącej osoby fizyczne lub prawne. Stosunek cywilnoprawny jako odmiana więzi społecznej nie jest więc rela­cją, jaka zachodzi między osobą i przedmiotem prawa podmiotowego, które tej oso­bie przysługuje (np. między właścicielem i rzeczą będącą przedmiotem własności).

2. Cechy stosunku cywilnoprawnego.

Cechy stosunku cywilnoprawnego to:

1. równorzędność stron (brak podległości prawnej jednego podmiotu innemu podmiotowi stosunku),

2. autonomia prywatna stron (które wobec siebie w ramach stosunku cywilnoprawnego nie występują jako dysponenci władzy państwowej; dotyczy to także państwa występującego w stosun­ku cywilnoprawnym jako skarb Państwa).

3. sądowa ochrona intere­sów stron.

4. Stosunek cywilnoprawny powstaje, ulega zmianie albo ustaje wskutek zajścia zdarzeń cywilnoprawnych.

c) Elementy stosunku cywilnoprawnego

W każdym stosunku cywilnoprawnym wyodrębnić można:

1. podmioty stosunku (tworzące dwie strony stosunku cywilnoprawnego).

2. treść stosunku oraz

3. przedmiot stosunku.

Podmioty (strony) stosunku.

• W każdym stosunku prawnym występować muszą co najmniej dwa podmioty, tworzące dwie strony. Po każdej stronie może występować jeden podmiot lub większa ich liczba (np. kilku wierzycieli, dłużników albo współwłaścicieli).

• Warunkiem koniecznym bycia podmiotem stosunku prawnego jest posiadanie zdolności prawnej (czyli zdolności do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków).

• Nie jest natomiast konieczne posiadanie przez podmiot stosunku cywilnoprawnego zdolności do czynności prawnych (czyli zdolności do tego, aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania).

Treść stosunku.

• Treść stosunku cywilnoprawnego tworzą prawa i skorelowa­ne z nimi obowiązki stron. Uprawnieniom jednej strony odpowiadają więc obowiąz­ki drugiej strony.

• Niekiedy jedna strona jest tylko uprawniona, druga zaś - tylko zobowiązana (np. w stosunku obligacyjnym łączącym poszkodowanego i sprawcę szkody wyrządzonej przez niego czynem niedozwolonym - art. 415 i nast. k.c.).

• W innych stosunkach obie strony są zarazem uprawnione i zobowiązane (np. w stosunku obligacyjnym, jaki powstaje z umowy sprzedaży, kupujący ma upraw­nienie do żądania przeniesienia na niego przez sprzedawcę własności rzeczy, wyda­nia jej, sam zaś jest zobowiązany wobec sprzedawcy do zapłaty ceny i odbioru rze­czy, na sprzedawcy ciąży obowiązek przeniesienia własności rzeczy, wydania jej kupującemu, lecz zarazem przysługuje mu skuteczne wobec kupującego roszczenie o zapłatę ceny i odbioru rzeczy - art. 535 k.c.).

Przedmiot stosunku.

• Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zawsze za­chowanie się podmiotów stosunku, wyznaczone treścią stosunku (z treści stosunku obejmującej prawa i obowiązki stron wynika bowiem, że jakieś zachowania są podmiotom nakazane lub zakazane).

• Niekiedy przedmiotem stosunku są także pewne obiekty materialne (w szczególności rzeczy) lub obiekty niematerialne (jak np. wytwory umysłu ludzkiego, zwane dobrami niematerialnymi.

• Elementem przedmiotu stosunku cywilnoprawnego mogą być zwierzęta, które wprawdzie ustawa o ochronie zwierząt pozbawia przymiotu rzeczy w znaczeniu technicznoprawnym, lecz ich nie upodmiotawia ani nie personifikuje.

• Przedmiotem stosunku praw­nego nie może być natomiast człowiek, prawnie spersonifikowany jako osoba fizyczna wyposażona w podmiotowość prawną.

• Należy więc uznać, że przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zawsze dozwolone (nakazane lub zakazane) zachowanie się człowieka, przy czym treść praw i obowiązków w stosunku cywilnoprawnym może być odnoszona do określo­nego obiektu (przedmiotu).

• Za przedmiot stosunku cywilnoprawnego należy uznać również wszystko to do czego od­nosi się treść tego stosunku, czyli każdy obiekt, na który skierowane są prawa i obowiązki stanowiące treść danego stosunku cywilnoprawnego.

3) PODMIOTY PRAWA CYWILNEGO

a) Osoby fizyczne.

System prawa polskiego uznaje każdą osobę fizyczną za podmiot prawa cywilne­go. Należy podkreślić, że podmiotowość w prawie cywilnym jest niezależna od jakichkolwiek cech osoby fizycznej, takich jak np.: płeć,, rasa, wiek, narodowość, stan cywilny, stan umysłowy itp.

Zdolność prawna osoby fizycznej.

• Zdolność prawna osoby fizycznej jest to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego.

• Początek zdolności prawnej człowieka określa art. 8 k.c. Zgodnie z tym przepisem zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia, przy czym prawo polskie nie wymaga, by dziecko było zdolne do życia lub też żyło przez określony czas od chwili narodzin. Do uzyskania podmiotowości wystarczy sam fakt żywych narodzin w rozumieniu prawa cywilnego, przy czym kodeks cywilny wprowadza domniemanie żywych narodzili (art. 9), a mianowicie w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono żywe na świat. Domniemanie to należy do kategorii domniemań obalalnych, jednakże działa tak długo, jak długo nie zostanie formalnie obalone.

Zdolność sądowa.

• Kategorią ściśle powiązaną ze zdolnością prawną osób fizycznych jest też katego­ria tzw. zdolności sądowej, tj. zdolności do bycia stroną w postępowaniu sądowym. W myśl art. 64 k.p.c. każda osoba fizyczna i osoba prawna ma zdolność występo­wania w procesie jako strona

Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych.

• Obok zdolności prawnej, będącej naturalną cechą każdej osoby fizycznej, drugą istotną cechą osoby fizycznej może być zdolność do czynności prawnych.

• Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do tego, by za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.

• Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może ich dokonywać poprzez własne działanie, czyli może dokonywać czynności prawnych we własnym imieniu i na własną rzecz.

• Jednakże zdolność do czynności prawnych nie stanowi cechy każdego podmiotu prawa cywilnego. Zdolność tę można w prawie polskim uzyskać w określonym momencie życia, ale też następnie ją utracić na skutek pewnych zdarzeń. Stąd też podmiot prawa cywilnego mając zdolność prawną wcale nie musi mieć zdolności do czynności prawny np. dziecko, które nie ukończyło 13 lat lub osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, ale czynności prawnych w jego imieniu mogą dokonywać tylko jego przedstawiciele ustawowi, gdy on sam nie ma zdolności do czynności prawnych.

• W razie braku zdolności do czynności prawnych w imieniu osoby fizycznej, zdolności tej nie posiadającej, występują osoby ją reprezentujące, np. w imieniu małoletnich dzieci mogą działać ich rodzice jako przedstawiciele ustawowi, a w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanowiony przez sąd opiekun.

Konstrukcja zdolności do czynności prawnych osób fizycznych jest w kodeksie cywilnym konstrukcją złożoną, albowiem w świetle obowiązujących przepisów osoba fizyczna może:

1. nie mieć zdolności do czynności prawnych,

2. mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

3. mieć pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych

W prawie polskim nie mają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które

1. nie ukończyły lat trzynastu, oraz

2. osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c.).

• Czynność prawna dokonana przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych jest nieważna (art. 14 § l k.c.).

• Od tak sformułowanej zasady kodeks cywilny wprowadza jeden wyjątek, a mianowicie osoba niezdolna do czyn­ności prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawiera­nych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, np. dziecko może kupić przybory szkolne, zrobić zakupy w sklepie itp. Czynność prawna dokonana przez taką osobę staje się jednak ważna dopiero z chwilą jej wykonania, o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych (art. 14 § 2 k.c.).

• Warunki określone w art. 14 kc. muszą być spełnione łącznie, brak którego­kolwiek z nich pociąga za sobą nieważność umowy zawartej przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych

• Kategorią pośrednią pomiędzy całkowitym brakiem zdolności do czynności praw­nych a pełną zdolnością do czynności prawnych jest ograniczona zdolność do czyn­ności prawnych.

• Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby fizyczne, które

1. ukończyły lat trzynaście (tzw. małoletni), ale nie ukończyły 18 oraz

2. osoby ubezwłasno­wolnione częściowo (art. 15 k.c.).

Status takiej osoby jest jednak ściśle powiązany z rodzajem czynności prawnych, jakich ona dokonuje, albowiem:

1. w odniesieniu do pewnych czynności prawnych status osoby ograniczonej w zdol­ności do czynności prawnych jest taki sam, jak osoby mającej pełną zdolność do czynności prawnych, może ich dokonywać sama, na tych samych zasadach, jak osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych;

2. w odniesieniu do pewnych czynności prawnych dokonywanych przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych wymagana jest, do ważności takich czyn­ności prawnych, zgoda przedstawiciela ustawowego osoby dokonującej czynności;

3. w zakresie pewnych czynności prawnych osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych traktowana jest tak samo, jak osoba niezdolna do czynności prawnych.

Ad. 1)

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama dokony­wać następujących czynności prawnych:

1. czynności, które nie są po jej stronie ani rozporządzeniem, ani zobowiązaniem (art. 17 k.c.),

2. zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżą­cych sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.),

3. zawierać umowy o pracę (art. 22 k.p.),

4. rozporządzać swoim zarobkiem (art. 21 k.c.).

5. dotyczących przedmiotów majątkowych oddanych do jej swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego (art. 22 k.c.), wyjąwszy czynności, do których dokonania nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego.

• W zakresie powyższych czynności osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych jest traktowana, tak jak osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Ad. 2)

• Odrębnym zagadnieniem jest natomiast dokonywanie czynności prawnych prze osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych za zgodą przedstawiciela ustawowego.

• Dokonywanie takich czynności odbywa się według zasad określonych w ko­deksie cywilnym. I tak, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, za zgodą swojego przedstawiciela ustawowego, może dokonywać czynności prawnych, które powodują zaciągnięcie przez nią zobowiązania lub rozporządzenie prawem (art. 17 kc).

• Jeżeli jednak umowa została zawarta bez zgody przedstawiciela ustawowe­go, to ma ona charakter czynności prawnej kulejącej (negotium cleudicsns), i jej ważność jest uzależniona od potwierdzenia umowy przez przedstawiciela (art. 18 § l kc), przy czym osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 2 kc).

• Druga strona umowy dokonanej z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych nie może powoływać się na brak zgody przedstawiciela usta­wowego, ma jednak prawo wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia czynności i staje się wolna po bezskutecznym upływie zakreślo­nego terminu (art. 18 § 3 kc).

• Natomiast jednostronna czynność prawna dokonana bez zgody przedstawiciela ustawowego jest nieważna (art. 19 kc). W każdym przypadku dokonywania takiej czynności musi istnieć uprzednia zgoda przedstawiciela ustawowego osoby ograni­czonej w zdolności do czynności prawnych. Nieważność przewidziana w art. 19 k.c. jest zawsze nieważnością bezwzględną.

Ad. 3)

• Kodeks cywilny zna pewne kategorie czynności prawnych, które mogą być doko­nywane tylko przez osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych, np. czyn­nością taką jest sporządzenie testamentu (art. 944 kc), i tym samym osoba ograni­czona w zdolności do czynności prawnych w ogóle nie może takiej czynności dokonać. Ustawa bowiem przyznaje zdolność testowania jedynie osobom mającym pełną zdol­ność do czynności prawnych w chwili sporządzenia testamentu.

Pełna zdolność do czynności prawnych

• Pełną zdolność do czynności prawnych mają w prawie polskim osoby pełno­letnie, z momentem uzyskania pełnoletniości nabywa się pełną zdolność do czyn­ności prawnych (art. 11 kc).

• Pełnoletnim jest osoba. która ukończyła lat osiemnaście (art. 10 § l kc), przy czym w razie zawarcia małżeństwa małoletni uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych i zdolności tej nie traci nawet w razie póź­niejszego unieważnienia małżeństwa przed ukończeniem osiemnastego roku życia (art. 10 § 2 k.c.).

Zmiana zakresu zdolności do czynności prawnych

• Uzyskanie przez osobę fizyczną pełnej zdolności do czynności prawnych nie jest równoznaczne z jej istnieniem do końca życia danego podmiotu. Raz uzyskana zdol­ność może być następnie ograniczona lub utracona na skutek pewnych zdarzeń mających miejsce w czasie życia człowieka.

• Na zakres zdolności do czynności prawnych osób fizycznych mają bowiem wpływ następujące okoliczności:

1. ubezwłasnowolnienie,

2. ustanowienie, na podstawie art. 549 § 1 k.p.c., w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie, na czas jego trwania, doradcy tymczasowego dla osoby, która ma być ubezwłasnowolniona.

Ubezwłasnowolnienie osoby fizycznej

Osoba fizyczna może być ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że osoba taka pozo­staje jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 k.c.).

Koniec zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych ustają zawsze z chwilą śmie osoby fizycznej. Z tą bowiem chwilą osoba zmarła przestaje być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, a przysługujące jej dotychczas prawa i ciążące na niej obowiązki albo wygasają, albo przechodzą na inne osoby zgodnie z zasada ustalonymi w prawie spadkowym lub właściwych przepisach szczególnych.

b) Osoby prawne.

Podmiotem prawa cywilnego - obok osób fizycznych - są osoby prawne, które, dobnie jak osoby fizyczne, mogą mieć określone prawa i obowiązki w sferze sto­sunków cywilnoprawnych, mogą te prawa także nabywać i zbywać we własnym imieniu.

Pojęcie osoby prawnej

• W ujęciu prawnym osoba prawna jest pewnym tworem organizacyjnym, jednostką organizacyjną, która przez normę prawną została wyposażona w osobowość prawną, w tym także zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

• Zgodnie bowiem z art. 33 k.c. osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

• Status osoby prawnej uzyskuje się w sposób określony przez prawo i status ten jest zawsze niewątpliwy, posiadają go tylko niektóre rodzaje jednostek organizacyjnych.

• Nie mając statusu osoby prawnej jednostka organizacyjna, za wyjątkiem jednostek określonych wart. 33¹ k.c., nie jest także podmiotem prawa cywilnego.

Powstanie osoby prawnej

• Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną w ściśle określonym momencie, chwilę jej powstania można ustalić według daty kalendarzowej.

• Sposób powstania osoby prawnej określają właściwe przepisy (art. 35 k.c.). Zgodnie z art. 37 § l k.c. jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

Ustanie osoby prawnej.

• Osoba prawna jako podmiot prawa cywilnego może zakończyć swój byt prawny na skutek różnorodnych zdarzeń prawnych. Do najważniejszych z nich należą:

1. wydanie aktu organu państwowego mającego na celu - w przypadkach wskazanych we właści­wych przepisach - zakończenie bytu danej osoby prawnej, np. decy­zja o likwidacji przedsiębiorstwa państwowego;

2. podjęcie decyzji przez właściwy organ osoby prawnej, np. o rozwiązaniu stowarzyszenia, o podziale spółdzielni. połączeniu itp.;

3. ogłoszenie upadłości;

4. upływ czasu, na jaki została utworzona;

5. osiągnięcie celu, w jakim została powołana.

• Ustanie osoby prawnej jest z reguły połączone z likwidacją jej działalności, co łączy się z koniecznością przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, w toku którego następuje:

1. ściągnięcie przysługujących jej wierzytelności,

2. zaspokojenie wie­rzycieli likwidowanej osoby prawnej,

3. rozdysponowanie pozostałym jej mająt­kiem w sposób określony przez właściwe przepisy.

• Osoba prawna przestaje istnieć dopiero w momencie formalnego zakończenia procesu likwidacyjnego. W tym celu muszą być jednak dopełnione wszelkie formalności wymagane przez prawo, np. spółka akcyjna musi zostać wykreślona z Krajowego Rejestru Sądowego.

Zdolność prawna osób prawnych

• Osobie prawnej - tak samo jak i osobie fizycznej - przysługuje zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych. Od chwili powstania (uzyskania osobowości prawnej) osoba prawna ma zdolność prawną, staje się podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego.

• Zdolność prawna osób prawnych kształtuje się podobnie, jak osób fizycznych - osoba prawna może być właścicielem, współwłaścicielem, użytkownikiem wieczystym, wierzycielem, dłużnikiem itp.

• Osoba prawna nie może być z zasady podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa rodzinnego, np. władzy rodzicielskiej, małżeństwa, nie dotyczą jej także pew­ne skutki prawne związane z faktem śmierci osoby fizycznej. np. osoba prawna nie może sporządzić testamentu, kończy swój byt prawny w sposób określony przez prawo i następstwo prawne po niej jest uregulowane przepisami szczególnymi, a nie przepisami prawa spadkowego.

Zdolność do czynności prawnych osób prawnych

• Od chwili powstania osobie prawnej przysługuje pełna zdolność do czynno prawnych, poprzez czynności prawne dokonywane własnym działaniem może bywać prawa i zaciągać zobowiązania.

• W odniesieniu do osób prawnych nie istni kategoria ograniczonej zdolności do czynności prawnych.

• Osoba prawna działa przez swoje organy, w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie (art. 38 k.c.). Funkcję organów osoby prawnej spełniają osoby fizyczne. Osoby działające w charakterze organu mogą działać albo jednoosobowo, np. prezes spółki akcyjnej, albo łącznie, np. członek zarządu i prokurent w takiej spółce.

• Skutki prawne działania osób fizycznych będących organem osoby prawnej realizują się bezpośrednio dla tej osoby prawnej, ich działanie nie jest więc ich własnym działaniem jako podmiotów prawa cywilnego, ale działaniem samej osoby prawnej. Stąd też należy ściśle odróżniać w jakim charakterze dana osoba fizyczna działa, własnym imieniu i na własną rzecz czy też jako organ osoby prawnej.

• Osoba prawna ponosi pełną odpowiedzialność w zakresie stosunków cywilnoprawnych. np. za zaciągnięte zobowiązania ponosi odpowiedzialność osobistą całym swoim majątkiem na ogólnie przyjętych w kodeksie cywilnym.

• Obok odpowiedzialności cywilnej samej osoby prawnej prawo może nakładać określoną odpowiedzialność cywilną lub karną na osoby fizyczne pełniące funkcje organów osoby prawnej.

Reprezentacja osób prawnych

• Z punktu widzenia dokonywania czynności prawnych przez osobę prawną, a więc występowania w obrocie cywilnoprawnym, najważniejszy jest ten organ, któremu przysługuje prawo reprezentacji czynnej (składania oświadczeń woli wobec osób trzecich) i reprezentacji biernej (przyjmowania oświadczeń woli osób trzecich składanych osobie prawnej)

• Organem takim jest np. zarząd spółki lub spółdzielni, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego itp.

c) Ułomne osoby prawne - jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej

• W literaturze prawa cywilnego jest kwestią sporną, czy obok osób fizyczny i osób prawnych istnieje jeszcze trzecia kategoria podmiotów prawa cywilnego, określana mianem "ułomnych osób prawnych".

• W obrocie cywilnoprawnym występują pewne jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, np. spółki jawne, stowarzyszenia zwykłe, osoby prowadzące działalność gospodarczą na mocy przepisów szczególnych. Jednostki te mogą mieć zdolność sądową na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, a nawet czasem zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, nie mając formalnie uznanej osobowości prawnej, jak np. wspólnota mieszkaniowa działająca w oparciu o przepisy ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali.

• Kodeks postępowania cywilnego w art. 64 przyznaje zdolność sądową organizacjom społecznym dopuszczonym do działania na podstawie obowiązujących przepisów, chociaż nie posiadały osobowości prawnej. Przykładem takich jednostek mogą być stowarzyszenia niezarejestrowane i różnego rodzaju komitety. Podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego odnoszących się do danej jednostki będą wówczas osoby fizyczne tworzące daną strukturę, np. członkowie stowarzyszenia, komitetu a nie dana jednostka. Jednostki tej nie traktuje się bowiem w prawie jako odrębnego podmiotu.

• W obrocie gospodarczym występują także różnego rodzaju jednostki organizacyjne, które nie mają osobowości prawnej, jednakże na podstawie odpowiednich przepisów mają one zdolność sądową w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej. Szczególną kategorię w tej grupie podmiotów stanowią spółki osobowe uregulowane w kodeksie spółek handlowych. Do tego typu spółek ustawa zalicza spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę partnerską i spółkę komandytowo-akcyjną. W przypadku wymienionych spółek brak jest przymiotu osobowości prawnej, jednak zgodnie z art. 8 Kodeksu spółek handlowych (k.s.h.) - spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana, nadto prowadzić przedsiębiorstwo pod własną firmą.

• Konstrukcję spółki osobowej można rozważyć na przykładzie spółki jawnej. Zgodnie z art. 22 k.s.h. spółką jawną jest spółka osobowa, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową. W spółce takiej każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz spółką z uwzględnieniem art. 31 k.s.h. W świetle tego ostatniego przepisu w spółce jawnej odpowiedzialność wspólnika ma charakter subsydiarny, mianowicie wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 1 k.s.h.), przy czym ta subsydiarna odpowiedzialność wspólnika nie dotyczy zobowiązań spółki powstałych przed jej wpisaniem do rejestru.

4) CZYNNOŚCI PRAWNE

a) Pojęcie czynności prawnej.

• Czynność prawna oznacza czynność zmierzającą do wywołania określonych skutków prawnych i wymagającą uzew­nętrznienia poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez osobę fizyczną bądź osobę prawną.

• Czynności prawne mogą być podejmowane jedynie przez osoby obda­rzone przez prawo obowiązujące tzw. zdolnością do czynności prawnych.

b) Rodzaje czynności prawnych.

Ogół czynności prawnych można poddać różnorodnym klasyfikacjom, spośród który­ch najistotniejsze znaczenie mają podziały na:

l) czynności jednostronne (w których dla wywarcia skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony - na przykład sporządzenie testamentu czy wypowiedzenie umowy o pracę) oraz dwustronne (wymagające zgodnego oświadczenia, a więc umowy, obu stron - na przykład umowa sprzedaży, zawarcie małżeństwa);

2) czynności formalne (w których dla ważności skutków prawnych czynności potrzeb­ne jest zachowanie pewnej formy - na przykład umowa sprzedaży nieruchomości, której ważność wymaga zawarcia jej w formie aktu notarialnego) oraz nieformalne (co do których prawo nie stawia żadnego wymogu, jak na przykład umowa pożyczki);

3) czynności między żyjącymi (jeśli regulują stosunki prawne za życia dokonującego bądź osób dokonujących tych czynności - na przykład umowa sprzeda­ży) oraz na wypadek śmierci (jeśli skutki prawne czynności są uzależnione od zdarzenia prawnego w postaci śmierci - na przykład sporządzenie testamentu);

4) czynności zobowiązujące (powodujące powstanie obowiązków podmiotu dokonującego czynności - na przykład umowa o pracę) oraz czynności rozporządzające (na przykład akt darowizny);

5) czynności przyczynowe, zwane też kazualnymi (uzależniające skuteczność oświad­czenia woli od stanu bądź dobra chronionego prawnie - na przykład ochrony pew­ności obrotu prawnego przez gwarantowanie zasady dotrzymania umów w odniesieniu do umowy pożyczki, zobowiązującej pożyczkobiorcę do zwrotu pożyczki na określonych warunkach i w określonym terminie) oraz czynności abstrakcyjne (nie oparte na założeniu ist­nienia zewnętrznej przyczyny, od której zależy skuteczność oświadczenia woli); w prawie polskim zasadą jest kazualność czynności prawnych;

6) czynności konsensualne (dla których ważności wystarcza zgodność oświadczeń woli stron dokonujących czynności) oraz czynności realne (które wymagają dla swej ważności wydania rzeczy, o której stanowi umowa); w prawie polskim zasadą jest konsensualność czynności prawnych.

c) Forma czynności prawnych.

Z art. 60 kc wynika zasada swobody wyboru formy czynności prawnych. Oznacza to, że podmiot dokonujący czynności prawnej może złożyć oświadczenie woli w dowolnej formie (ustnej, pisemnej) chyba że z wyraźnego przepisu prawa bądź z woli stron wynika obowiązek za­chowania formy szczególnej.

Rodzaje form czynności prawnych z uwagi na ich postać zewnętrzną

1. zwykła forma pisemna,

2. forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu,

3. forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty,

4. forma aktu notarialnego

• Zwykła forma pisemna wymaga złożenia własnoręcznego podpisu na do­kumencie zawierającym osnowę oświadczenia woli.

• Do zawarcia umowy za wystar­czającą kodeks cywilny uznaje wymianę dokumentów obejmujących treść oświad­czenia woli każdej ze stron i przez nią podpisany (art. 78 kc).

• Osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypisze jej imię i nazwisko, umieszczając swój podpis, bądź też w ten sposób, że zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub właściwy organ administracji sa­morządowej (gminy) z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie osoby, która nie może pisać, lecz może czytać (art. 79 kc).

• Z dniem 15 sierpnia 2002 r. wszedł w życie art. 78 § 2 kc, zgodnie z którym oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej, opatrzone bezpiecznym pod­pisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego cer­tyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej.

• Po­wyższa zasada została wprowadzona nowelizacją kodeksu cywilnego, dokonaną przepisami ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym. Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 18 września 2001 r. podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, służą do identyfikacji osoby składającej podpis elektroniczny.

• Forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym polega na zacho­waniu formy pisemnej zwykłej i poświadczeniu podpisu przez notariusza albo inny właściwy organ (np. organ gminy) lub banki w miejscowościach, w których nie ma kancelarii notarialnej - rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 kwietnia 1991 r. (Dz.U. Nr 33. poz. 148).

• Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty sprowadza się do złożenia oświadczenia woli w zwykłej formie pisemnej oraz poświadczenia daty (tzw. data pewna) przez notariusza lub umieszczeniem na dokumencie przez organ pań­stwowy jakiejkolwiek wzmianki (np. skasowanie znaczków skarbowych) art. 81 k.c.

• Forma notarialna czynności prawnej polega na tym, że notariusz jako osoba zaufania publicznego spisuje treść oświadczenia woli, odczytuje oświadczenie stronom czynności, które następnie podpisują akt wraz z notariuszem (art. 92-94 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie).

Rodzaje form czynności prawnych z uwagi na skutki prawne niezachowania formy szczególnej

Z uwagi na skutki niezachowania formy szczególnej wyróżniamy:

1. formę zastrzeżoną pod rygorem nieważności (ad solemnitatem),

2. formę zastrzeżoną dla celów dowodowych (ad ptobationem),

3. formę dla wywołania oznaczonych skutków prawnych (ad eventum).

• Forma czynności prawnych ad solemnitatem oznacza taką formę szcze­gólną z uwagi na jej szatę zewnętrzną, której niezachowanie powoduje nieważność czynności prawnej.

• Obowiązek zachowania takiej formy może wynikać z mocy usta­wy bądź z mocy czynności prawnej.

• Zgodnie z art. 73 § 2 kc. każda przewidziana w przepisach ustawy forma szcze­gólna inna aniżeli pismo ma charakter formy pod rygorem nieważności, chyba że jej zachowanie zostało zastrzeżone tylko w celu wywołania oznaczonych skutków praw­nych, tj. ad eventum. Jeśli zaś przepisy prawa przewidują jako szczególną formę pisemną, to jest ona formą ad solemnitatem jedynie wówczas, gdy w przepisie wy­raźnie ustanowiono rygor nieważności.

• Formą ad solemnitatem jest zawsze przewi­dziana w przepisach prawa forma notarialna.

• Zgodnie zaś z art. 76 k.c., jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czyn­ność prawna między nimi powinna być dokonana w formie szczególnej (pactum de forma), to czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy, tzn. że jest ona formą ad solemnitatem.

• Tylko w wypadku zastrzeżenia formy pisemnej bez określenia skutków jej zachowania poczytuje się w razie wątpliwości, że formę tę zastrzeżono jedynie jako formę dla celów dowodowych.

• Forma szczególna zastrzeżona ad robationem to forma pisemna, której niezachowanie nie powoduje nieważności czynności prawnej, ale ogranicza możliwość skorzystania w ewentualnym procesie z niektórych środków dowodowych.

• Zgodnie z art. 74 § 1 kc. niezachowanie formy pisemnej ad probationem uniemożliwia dopuszczenie w ewentualnym procesie dowodu z zeznań świadków oraz dowodu z przesłuchania stron (tzw. osobowe środki dowodowe) na fakt dokonani czynności prawnej.

• Obowiązek zachowania formy ad probationem może wynikać z przepisu usta bądź z woli stron.

• Z mocy art. 74 § 1 kc. formą ad probationem jest każda przewidziana w przepi­sach forma pisemna, chyba że przepis statuujący formę pisemną jednocześnie expressis verbis zastrzega rygor nieważności.

• Art. 76 k.c. zezwala stronom umowy zastrzec formę pisemną dla celów dowodo­wych również w wypadkach nie przewidzianych w przepisach prawa. Zgodnie zaś ze wspomnianą już regułą interpretacyjną charakter formy ad probationem ma umowne zastrzeżenie formy pisemnej bez określenia skutków niezachowania tej formy.

• Forma szczególna ad eventum polega na tym, że przepis ustawy uzależnia wywołanie przez czynność prawną niektórych skutków od zachowania tejże szczególnej formy, czyli mimo niezachowania tej formy (ad eventum) czynność prawna będzie ważna, lecz nie wywoła wszystkich skutków prawnych.

• Np. zgodnie z art. 660 kc. umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta na piśmie. W razie niezachowania tej szczególnej (ad eventum) formy poczytuje się umowę najmu za zawartą na czas nie oznaczony.

d) Oświadczenie woli.

• Przez oświadczenie woli jako niezbędny element każdej czynności prawnej ro­zumie się taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutków prawnych w postaci ustanowienia, zmiany lub ustania stosunku cywilno­prawnego.

• W świetle art. 60 kc. należy przy­jąć, że zachowanie się osoby fizycznej jedynie wtedy może być uznane za oświadczenie woli, gdy jest:

1. na tyle zrozumiałe, żeby chociaż w drodze wykładni możliwe było ustalenie jego sensu,

2. swobodne (tj. nie złożone np. pod wpływem przymusu fizycznego),

3. złożone na serio (poważnie).

Składanie oświadczeń woli

• Z art. 60 kc. wynika, że oświadczenie woli osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażone przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektro­nicznej.

• Oświadczenia woli dzielą się na:

1. wyraźne

2. dorozumiane (konkludentne).

• Oznacza to, że oświadczenie woli musi być złożone albo

• wyraźnie za pomo­cą takiego zachowania się, którego bezpośrednim celem jest przejaw na zewnątrz aktu woli, albo

• w sposób dorozumiany (per facta concludentia) poprzez takie zacho­wanie się, które w zasadzie zmierza do innego celu, ale z którego pośrednio ("w sposób dostateczny") wynika taki akt woli.

1. Milczenie podmiotu prawa cywilnego w zasadzie nie może być uznane za oświadczenie woli. Wyjątek stanowi 682 k.c., zgodnie z którym, gdy przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych ofertę zawarcia umowy - brak niezwłocznej odpowiedzi poczy­tuje się za nową ofertę.

Chwila złożenia oświadczenia woli

• W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie powstaje problem, z jaką chwilą należy uznać je za skutecznie złożone.

• Kodeks cywilny opowiada się za teorią doręczenia, gdyż art. 61 § l k.c. stanowi: "oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią."

• Odwołanie takiego oświadczenia jest skutecz­ne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej.

• Z art. 61 § 2 k.c. wynika, że oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest zaś złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.

e) Wady oświadczenia woli.

• Oświadczenie woli jako najważniejszy i konieczny element czynności prawnej tylko wtedy stanowi efektywny instrument świadomego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez podmioty prawa, gdy oświadczenie woli (przejaw woli) jest zgodny z wolą wewnętrzną.

• Jeżeli w procesie podejmowania i ujawniania woli pojawiają się pewne wadliwości, które prowadzą do sytuacji, gdy przejaw woli nie oddaje woli wewnętrznej, mówimy o wadach oświadczenia woli.

• Kodeks cywilny wyróżnia następujące wady oświadczenia woli:

1. brak świadomości lub swobody,

2. pozorność,

3. błąd (w tym też podstęp),

4. groźba.

Brak świadomości lub swobody (art. 82 k.c.)

• Oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jest bezwzględnie nieważne.

• Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby przemijającego zaburzenia czynności psychicznych.

Pozorność (art. 83 k.c.)

• Zgodnie z art. 83 k.c., pozorność polega na tym, że osoba składająca oświadczenie woli umawia się z adresatem tego oświadczenia, iż:

a) oświadczenie woli ma nie wywoływać żadnych skutków prawnych mimo istnienia zewnętrznych symptomów ich powstania, bądź też

b) mogą powstać inne skutki prawne aniżeli te, które zosta­ły oznaczone w treści oświadczenia woli (np. strony zawierają umowę sprzedaży, chociaż umawiają się, że w rzeczywistości dojdzie do skutku umowa darowizny).

• Skutkiem prawnym pozorności jest nieważność bezwzględna pozornego oświad­czenia woli (por. art. 83 § l zd. l k.c.).

• Gdy jednak pozorne oświadczenie woli zosta­ło złożone w celu ukrycia innej czynności prawnej, ważność tego oświadczenia ocenia się według właściwości czynności prawnej ukrytej - w razie ukrycia pod pozorną umową sprzedaży umowy darowizny, może być uznana za ważną umowa darowizny, o ile zostaną spełnione przesłanki jej ważności, w szczególności odnoszące się do formy umowy darowizny.

Błąd (art. 84 kc)

Przez "błąd" należy rozumieć

1. fałszywe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rze­czy, a zatem mylne wyobrażenie lub brak w ogóle wyobrażenia (błąd sensu stricto), jak również

2. mylne wyobrażenie o treści składanego oświadczenia (pomyłka).

• Błąd może dotyczyć różnych okoliczności rzeczywistego stanu rzeczy - może to być błąd co do osoby, której składa się oświadczenie woli, co do przedmiotu umowy oraz jego właściwości.

• Wypadki błędu należy podzielić na

1. błąd co do treści czynności prawnej i

2. błąd co do okoliczności pozostających poza treścią czynności prawnej.

• Art. 84 § 1 kc. za prawnie doniosły uznaje tylko błąd co do treści czynności prawnej, jeżeli jest on istotny, tj. uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści.

• Skutkiem tak określonego prawnie doniosłego błędu jest możność uchylenia się przez osobę działającą pod wpływem błędu od skutków prawnych swego oświad­czenia woli (nieważność względna).

• Gdy oświadczenie woli było złożone innej osobie, a czynność była odpłatna, uchy­lenie się od skutków prawnych jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.

• Przez podstęp należy rozumieć błąd wywołany przez inną osobę celowo, aby skłonić daną osobę do złożenia oświadczenia woli. Według art. 86 kc. prawną donio­słość przedstawia błąd wywołany podstępnie przez drugą stronę, a nawet przez oso­bę trzecią, ale tylko wówczas, jeżeli o podstępie druga strona wiedziała i nie zawia­domiła o nim składającego oświadczenie woli albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

Groźba (art. 87 k.c.)

• Zgodnie z art. 87 k.c., kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu sa­memu albo innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

• Groźbą jest więc, najogólniej mówiąc, zapowiedź przez pewną osobę, w celu zmuszenia innej osoby do złożenia oświadczenia woli, użycia takich środków sprzecznych z prawem, które mogą sprowadzić niekorzystne następstwa dla tej osoby lub osoby trzeciej, gdy ocze­kiwane oświadczenie nie zostanie złożone.

Cechy groźby

1. Nie ma znaczenia, kto użył groźby: druga strona czy też osoba trzecia, chociażby nawet druga strona nie wiedziała o groźbie.

2. Groźba musi też być bezprawna, co oznacza bezprawność zapowiedzianego dzia­łania (np. podpalenia domu, pobicia, zabójstwa itd.) albo zapowiedź użycia dozwolo­nego prawem działania w celu wymuszenia oświadczenia woli (np. groźba doniesie­nia stronie umowy o popełnionym przestępstwie).

3. Groźba musi być poza tym przyczyną sprawczą złożenia oświadczenia woli, tzn., że składający oświadczenie mógł się obawiać powstania poważnego niebezpieczeństwa. Nie ma zaś znaczenia, czy niebezpieczeństwo dotyczyło stosunków osobistych, czy też majątkowych, jak również czy groziło ono osobie, która złożyła oświadczenie woli, czy też innej osobie.

4. Obojętne jest też, czy grożący żądał wprost i wyraźnie złożenia oświadczenia woli, czy też związek między groźbą a złożeniem oświadcze­nia miał charakter pośredni.

5. Skutkiem prawnym błędu oraz groźby jest nieważność względna czynności prawnej.

f) Sankcje wadliwości czynności prawnej

1. Nieważność bezwzględna.

2. Nieważność względna.

3. Bezskuteczność zawieszona.

4. Bezskuteczność względna.

Nieważność bezwzględna.

• Czynność prawna bezwzględnie nieważna nie wywołuje żadnych skutków wynikających z treści oświadczenia woli, przy czym nieważność następuje z mocy same­go prawa.

• Na nieważność czynności prawnej może zawsze powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny, a w razie sporu sąd powinien uwzględnić nieważność z urzę­du, czyli nawet wówczas, gdy żadna ze stron na nią się nie powołuje.

• Czynności nieważnej bezwzględnie nie da się natomiast konwalidować.

• Bezwzględna nieważność czynności prawnej powstaje m.in. w razie:

1. dokonania czynności prawnej przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych,

2. braku świadomości lub swobody,

3. niezachowania formy ad solemnitatem,

4. dokonania czynności sprzecznej z ustawą lub z zasadami współżycia społecznego albo mającej na celu obejście ustawy.

Nieważność względna

• Czynność nieważna względnie wywołuje wszystkie skutki prawne tak, jak gdyby była czynnością niewadliwą.

• Następuje zatem powstanie zobowiązań i uprawnień, przeniesienie praw itd.

• Czynność taką można konwalidować.

• Istnieją dwa sposoby unieważnienia czynności prawnej nieważnej względnie:

1. zgodnie z art. 88 kc. ten, kto złożył innej osobie oświadczenie woli pod wpływem błędu lub groźby, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, przez stosowne oświadczenie złożone na piśmie drugiej stronie;

- uprawnienie to wygasa w razie błędu z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał;

- przepisy ustawy wprowadzają pew­ne wyjątki od tego zasadniczego uregulowania;

2. w niektórych przypadkach do unieważnienia czynności prawnej nieważnej względ­nie potrzebne jest orzeczenie sądowe; dotyczy to w szczególności unieważnienia umowy w razie tzw. wyzysku, unieważnienia uznania dziecka (zob. art. 80-83 Kodeks rodzinny i opiekuńczy), uchylenia uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy, członków spół­dzielni itd.

Bezskuteczność zawieszona

• bezskuteczności zawieszonej mówimy wtedy, gdy do ważności czynności praw­nej wymagana jest zgoda osoby trzeciej, a zgody tej nie udzielono. Skuteczność takiej czynności pozostaje w zawieszeniu aż do chwili, w której osoba trzecia mogła jeszcze potwierdzić czynność lub ją już potwierdziła.

• W razie bezskuteczności zawieszonej nie wiadomo, czy czynność prawna wywoła skutki prawne, czy też ich nie wywoła. Wszystko zależy od tego, czy czynność ta zostanie, czy nie zostanie potwierdzona, w tym czasie jest to tzw. czynność prawna niezupełna lub kulejąca (negotium claudicans). Wskutek potwierdzenia staje się czynnością w pełni skuteczną, w przypadku zaś odmowy potwierdzenia albo braku potwierdzenia mimo upływu określonego terminu staje się czynnością nieważną.

Bezskuteczność względna

• Skutkiem wadliwości czynności prawnej niekiedy jest to, że czynność taka staje się bezskuteczna lecz tylko względem określonych osób, zachowując w pełni swą skuteczność względem innych podmiotów.

• Bezskuteczność względna nie następuje nigdy z mocy oświadczenia woli, ale je­dynie

1. albo z mocy samego prawa (ipso iure), albo

2. z mocy orzeczenia sądowego.

• Czynność prawna jest względ­nie bezskuteczna ipso iure w wypadku, gdy spadkobierca rozporządził udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców. Rozpo­rządzenie to jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące tym spadkobiercom na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 zdanie 2 k.c.).

• Orzeczenie sądowe jest potrzebne dla uznania czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną względem tych wierzycieli (tzw. roszczenia pauliańskie - art. 527 i nast. k.c.).

• Ogólne znaczenie ma art. 59 k.c., który stanowi, iż w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia (art. 59 zdanie 2 k.c.).

5) PRZEDSTAWICIELSTWO

a) Pojęcie i rodzaje przedstawicielstwa.

• W obrocie cywilnoprawnym zazwyczaj czynności prawnej dokonuje osoba, której mają bezpośrednio dotyczyć skutki prawne tej czynności. Jednakże może ona rów­nież dokonać czynności prawnej przez upoważnionego do tego przedstawiciela.

• Zgodnie z art. 95 § 2 kc. czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowa­nia pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

• Przedstawicielstwo polega więc na tym, że jedna osoba, zwana przedstawicielem, dokonuje w imieniu drugiej osoby, zwanej reprezentowanym czynności prawnej, która - o ile mieści się w granicach upoważnienia przedstawiciela do działania w cu­dzym imieniu (umocowanie) - wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla repre­zentowanego (np. jeżeli przedstawiciel kupuje w imieniu reprezentowanego okre­śloną rzecz od zbywcy, to nabywcą jest reprezentowany, a nie jego przedstawiciel).

Przedstawicielstwo ustawowe a pełnomocnictwo

Biorąc za kryterium źródło umocowania przedstawicielstwo dzielimy, zgodnie z art. 96 k.c., na:

1. przedstawicielstwo ustawowe, gdy źródłem umocowania jest ustawa (np. art. 98 k.r.o. bezpośrednio stanowi, że rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka lub ustawa może upoważnić sąd do ustanowienia przedstawi­ciela ustawowego - w art. 145 § 2 kro - opiekuna) i

2. pełnomocnictwo, gdy umoco­wanie do działania w cudzym imieniu opiera się na jednostronnym oświadczeniu woli reprezentowanego (mocodawcy).

b) Pełnomocnictwo.

Udzielenie pełnomocnictwa

• Przy pełnomocnictwie źródłem umocowania jest oświadczenie woli reprezentowanego.

• W stosunku pełnomocnictwa przedstawiciela nazywa się peł­nomocnikiem, reprezentowanego - mocodawcą, a oświadczenie woli reprezentowa­nego, przez które udzielił umocowania pełnomocnikowi - pełnomocnictwem.

• Oświadczenie woli mocodawcy jest jednostronną czynnością prawną.

• owinno być ono złożone pełnomocnikowi, aby wiedział, że jest umocowany i w jakim zakre­sie, Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich czynno­ści prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imieniu własnym.

• Pełnomocnictwo może być udzielone w formie dowolnej, a tylko wyjątkowo niezbędne jest zachowanie formy szczególnej.

• Pełnomocnictwo do dokonania czynności, dla ważności której konieczna jest określona forma, powin­no być udzielone w tej samej formie (art. 99 § l k.c.).

• Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie (art. 99 § 2 k.c.).

Rodzaje pełnomocnictwa

Mając za kryterium treść pełnomocnictwa - zgodnie z art. 98 kc. - można wyróżnić:

1. pełnomocnictwo ogólne,

2. pełnomocnictwo rodzajowe,

3. pełnomocnictwo szczególne.

• Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do dokonywania czynno­ści zwykłego zarządu.

• Chodzi tu o dokonywanie czynności prawnych, które w kon­kretnej sytuacji są potrzebne dla - zgodnego z zasadami prawidłowej gospodarki - wykonywania praw majątkowych mocodawcy.

• Powszechnie uważa się za czyn­ności zwykłego zarządu: załatwianie spraw związanych z normalną eksploatacją rzeczy, pobieranie z niej pożytków, konserwację i administrację rzeczą oraz jej ochronę.

• Za czynności przekraczające zwykły zarząd: zbycie rzeczy, jej obciążenie, zmiana przeznaczenia.

• Czynności przekraczające zwykły zarząd wymagają pełno­mocnictwa rodzajowego albo szczególnego.

• Pełnomocnictwo rodzajowe (do czynności prawnych określonego rodzaju) okre­śla rodzaj czynności prawnej, do dokonywania której umocowany jest pełnomocnik oraz jej przedmiot (np. sprzedaż samochodów).

• To pełnomocnictwo nie wystar­cza jednak do czynności, dla których ustawa wymaga udzielenia pełnomocnictwa szczególnego.

• Pełnomocnictwo szczególne (do poszczególnej czynności prawnej) dotyczy konkret­nie oznaczonej czynności prawnej (np. do sprzedaży określonej nieruchomości).

Wygaśnięcie pełnomocnictwa

Wygaśnięcie umocowania do działania w cudzym imieniu następuje z różnych przyczyn:

1. z powodu spełnienia się okoliczności wskazanych w treści umocowania (np. zawarcie umowy, której miał dokonać pełnomocnik, upływ terminu, na jaki pełno­mocnictwo zostało udzielone);

2. na skutek śmierci pełnomocnika lub mocodawcy, chyba że w pełnomocnictwie inaczej postanowiono (art. 101 § 2 k.c.); w takim wypadku w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wstępują spadkobiercy;

3. z powodu odwołania pełnomocnictwa (art. 101 § l k.c.); mocodawca może w każdej chwili pełnomocnictwo odwołać (np. stracił zaufanie do pełnomocnika), zawiadamiając o tym pełnomocnika;

4. utrata zdolności do czynności prawnych przez pełnomocnika uniemożliwia mu korzystanie z umocowania i niewątpliwie powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa; ograniczenie pełnomocnika w zdolności do czynności prawnej, z uwagi na brzmie­nie art. 100 k.c., nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa.

• Jeżeli pomimo wygaśnięcia pełnomocnictwa pełnomocnik dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, to czynność ta jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z ła­twością mogła się dowiedzieć (art. 105 k.c.).

• Chodzi tu o ochronę osób trzecich dzia­łających w dobrej wierze.

• Mocodawcy w tym wypadku przysługuje przeciwko byłe­mu pełnomocnikowi roszczenie odszkodowawcze

c) Prokura.

W myśl art. 109¹ kc. prokura jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa, które może być udzielone wyłącznie przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców.

Cechy prokury:

• Obejmuje ono umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

• Jedynie do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości wymagane jest pełnomocnictwo do poszczególnej czynności (art. 109³ k.c.).

• Nie można ograniczyć prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 109¹ § 2 k.c.). Tak szeroko określony, przez bezwzględnie obowiązujące przepisy, zakres prokury czyni prokurenta osobą wyposażoną w najszersze uprawnienia. Jest on w następstwie tego jakby alter ego przed­siębiorcy.

• Prokura powinna być pod rygorem nieważności udzielona na piśmie.

• Proku­rentem może być wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 109² k.c.).

• Będąc aktem szczególnego zaufania ze strony przedsiębiorcy, prokura może być w każdym czasie odwołana.

• Ze względu na zakres upraw­nień prokury nie można przenieść jej na inną osobę. W konsekwencji takiego postanowienia art. l09⁶ kc. prokurent nie może substytuować innego prokurenta ani ustanowić innego prokurenta dla swego mocodawcy lub dla siebie. Proku­rent może jednak ustanowić pełnomocnika do poszczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności

• Udzielenie i wygaśnięcie prokury wymaga zgłoszenia do rejestru przedsię­biorców.

Prokura wygasa wskutek:

1. wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru,

2. ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy,

3. otwarcia likwidacji,

4. przekształcenia przedsiębiorcy,

5. śmierci prokurenta.

6) PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE

a). Przedawnienie

Pojęcie przedawnienia

• Przedawnienie jest instytucją ograniczającą w czasie dochodzenie roszczeń majątkowych wynikających ze stosunków cywilnoprawnych. Jeśli chodzi o przedmiot przedawnienia, to zgodnie z art. 117 § 1 kc. przedaw­nieniu ulegają roszczenia majątkowe.

• Roszczenie jest uprawnieniem polegającym na tym, że oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnio­nego, który może żądać, aby zachowała się ona w ściśle określony sposób.

• Nie podle­gają przedawnieniu - w rozumieniu prawa cywilnego materialnego - roszcze­nia, które nie mają charakteru cywilnoprawnego (np. administracyjnoprawne, procesowe), a także prawa podmiotowe nie mające charakteru roszczeń (prawa pod­miotowe bezpośrednie i kształtujące).

• Przedawnieniu ulegają tylko roszczenia ma­jątkowe, nie ulegają zatem przedawnieniu roszczenia nie majątkowe (np. roszczenia o ochronę dóbr osobistych wynikające z art. 24 k.c., a także praw rodzinno-osobo­wych).

• Od zasady, że roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu przepisy szcze­gólne przewidują wyjątki. Należą do nich roszczenia, których dochodzenie nie jest w ogóle ograniczone w czasie:

1. roszczenie o zniesienie współwłasności (art. 220 k.c.),

2. roszczenia windykacyjne i negatoryjne odnoszące się do nieruchomości (art. 223 § 1 k.c.) oraz

3. roszczenia, których dochodzenie ograniczone jest terminami zawitymi. np. roszczenie posesoryjne o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń (np. art. 344 § 2 k.c.).

Skutek przedawnienia.

• Skutek przedawnienia polega na tym, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko któremu przysługuje roszczenie (dłużnik) może uchylić się od jego zaspokojenia podnosząc zarzut przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.).

• Roszczenie majątkowe istnieje nadal, staje się jednak tzw. roszczeniem niezupełnym (pozba­wionym przymusowej realizacji).

• Dłużnik może jednak po upływie terminu przedaw­nienia zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia.

• Jak z tego wynika, sąd uwzględ­nia upływ terminu przedawnienia jedynie na zarzut dłużnika, przeciwko któremu przysługuje przedawnione roszczenie. Jeżeli więc po upływie terminu przedawnienia wierzyciel wniesie do sądu powództwo oparte na przedawnionym roszczeniu, a po­zwany - dłużnik podniesie zarzut przedawnienia, sąd oddali powództwo. Gdy dłużnik zachowuje się biernie i nie podniesie zarzutu przedawnienia, sąd rozpatrzy powódz­two tak, jakby przedawnienie nie nastąpiło.

Terminy przedawnienia

• Terminy przedawnienia zakreślają granice czasowe do dochodzenia roszczenia w drodze przymusu państwowego.

• Nie mogą być one skracane ani przedłużane przez czynność prawną (art. 119 k.c.), co oznacza, że przepisy regulujące długość tych terminów mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

• Ogólne terminy przedawnienia (gdy przepisy szczególne nie stanowią inaczej) wynoszą:

1. dla roszczeń o świadczenia okresowe (np. alimenty, renty, czynsze) - trzy lata;

2. dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (gdy osoba fizyczna lub prawna, której roszczenie majątkowe przysługuje, zarobkowo trudni się działalnością gospodarczą i roszczenie jej pozostaje w związku z tą działalno­ścią) - trzy lata;

3. stwierdzone wyrokiem roszczenie okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu (art. 125 k.c.);

4. dla innych roszczeń - dziesięć lat;

5. roszczenie stwierdzone wyrokiem sądu, a także ugodą i orzeczeniem sądu polubownego przedawnia się z upływem lat dziesięciu (nawet gdyby termin przedaw­nienia roszczeń tego rodzaju, co zasądzone, był krótszy).

• Poza ogólnymi terminami przedawnienia przepisy szczególne przewidują terminy przedawnienia o innej długości (np. art. 229 i 263 § l kc. - jeden rok; art. 554 i 751 kc. - dwa lata).

Początek biegu przedawnienia

• Początek biegu przedawnienia rozpoczyna się - według art. 120 § l kc. - od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (gdy wierzyciel może już żądać spełnienia świadczenia).

• Przepisy szczególne mogą też wskazać inne okoliczności, od zaistnienia których należy liczyć początek biegu przedawnienia, np. od dnia wydania rzeczy (art. 229 k.c.).

b) Terminy zawite (prekluzyjne).

Pojęcie i skutki prekluzji

• Prekluzja ogranicza w czasie dochodzenie przed powołanym do tego organem realizację praw podmiotowych, a bezskuteczny upływ terminu prekluzyjnego (inaczej zawitego) powoduje wygaśnięcie prawa.

• W odróżnieniu od przedawnienia, które dotyczy tylko roszczeń majątkowych, prekluzji podlegają wszystkie normatywne postacie praw podmiotowych.

• Bezczynność uprawnionego w przewidzianym okresie powoduje, że prawo podmiotowe wygasa. Należy więc stwierdzić, że skutkiem prekluzji (inaczej niż przy przedawnieniu) jest wygaśnięcie prawa podmiotowego, co sąd lub inny organ powołany do rozpoznawania sprawy uwzględnia z urzędu.

Bieg terminów zawitych

• Instytucja terminów zawitych nie została - tak jak przedawnienie - całościowo unormowana. Przepisy szczególne o charakterze bezwzględnie obowiązującym, znaj­dujące się w różnych częściach prawa cywilnego, wprowadzają terminy zawite i okre­ślają ich długość.

• W porównaniu z terminami przedawnienia terminy zawite są za­zwyczaj krótsze, a ich uchybienie powoduje bardziej rygorystyczne skutki (w postaci wygaśnięcia prawa podmiotowego).

II. PRAWO RZECZOWE

1. ZAGADNIENIA OGÓLNE.

a) Pojęcie prawa rzeczowego

• Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym to zespół prze­pisów cywilnoprawnych, które regulują powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz innych form korzystania z rzeczy.

• Przepisy prawa rzeczowego w zasadzie mają charakter bezwzględnie obowiązujących (iuris cogentis). Oznacza to, że zainteresowani nie mają możliwości umownego, odmiennego od uregulowań ustawowych kształtowania treści praw rzeczowych.

• Prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym to takie prawo, które odpowiada łącznie dwu cechom:

1. dotyczy rzeczy i

2. jest prawem bezwzględnym.

• Prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi, skutecznymi wobec wszystkich podmiotów podlegających danemu prawodawstwu (erga omnes). Każdy ma obowiązek powstrzymania się od takich działań, które by stanowiły ingerencję w sferę prawa rzeczowego uprawnionego.

• Od osoby, która nie wypełniła tego obowiązku uprawniony może domagać się przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniecha­nia dalszych naruszeń.

b) Pojęcie rzeczy.

Rzeczami, w rozumieniu kodeksu cywilnego, są tylko przedmioty materialne (art. 45 kc). Oznacza to, że rzeczami są takie dobra, które zarówno są:

1. materialnymi częściami przyrody i

2. mają charakter samoistny. tzn. są na tyle wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny, że w obrocie mogą być traktowane jako dobra samoistne.

Jak z tego wynika, nie są rzeczami

1. dobra niematerialne (np. dzieła naukowe, literackie, wynalazki),

2. prawa, gdyż nie stanowią materialnych części przyrody,

3. części składowe rzeczy,

4. kopaliny,

5. powietrze,

6. woda płynąca w rzece, gdyż nie spełniają wymagania samoistności,

7. wyodręb­niona masa majątkowa (zbiór praw lub ogół praw), np. majątek, gospodarstwo rolne, przedsiębiorstwo,

8. ze względu na godność, integralność i naturę osoby ludzkiej ciało żyjącego czło­wieka ani jego części nie są rzeczami; nie są też rzeczami zwłoki ludzkie i ich części, natomiast stają się rzeczami części ciała mające charakter preparatów dla celów na­ukowo-dydaktycznych; należy zgodzić się z poglądem, że komórki, tkanki i narządy ludzkie pobrane w celu przeszczepienia osobie ludzkiej są rzeczami szczególnego rodzaju, wyłączonymi z ko­mercjalnego obrotu,

9. zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczu­wania cierpienia, nie jest rzeczą.

Rzeczami szczególnego rodzaju (sui gene­ris) są pieniądze. Wartość ich wynika z gwarancji, jakie zapewnia im państwo, a nie z ich właściwości fizycznych.

c) Podział rzeczy

Podstawowy dla prawa rzeczowego jest podział rzeczy na:

1. nieruchomości (rzeczy nieruchome) i

2. ruchomości (rzeczy ruchome) - rzeczy, które nie są nieruchomościami.

• Definicję nieruchomości podaje art. 46 § 1 k.c.. z którego wynika, że nie­ruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot wła­sności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeśli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przed­miot własności.

• Można więc wymienić trzy rodzaje nieruchomości:

1. gruntowe (części powierzchni ziemskiej),

2. budynkowe,

3. lokalowe (części budynków).

• O nieruchomości gruntowej mówimy wówczas, gdy część powierzchni ziemskiej stanowi wyodrębnioną całość i jest odrębnym przedmiotem własności.

• Grunty stanowią zawsze nieruchomość, natomiast budynki i ich części (lokale) zazwyczaj są częściami składowymi nieruchomości gruntowej. Nieruchomościami są tylko wte­dy, gdy przepis szczególny tak stanowi.

Zasada superficies solo cedit

• Zasada ta wynika w szczególności z art. 48 i 191 k.c., które mają charakter norm iuris cogentis (zainteresowani nie mogą w drodze umowy inaczej postanowić), i ozna­cza, że wszystko, co zostało trwale z gruntem związane, dzieli los prawny tego gruntu.

• Inaczej rzecz ujmując, można powiedzieć, że wszystko, co na gruncie zostanie wzniesione lub zasadzone, stanowi jego część składową i własność właściciela gruntu (bez względu na to, kto tego dokonał i z czyich materiałów).

Kodeks cywilny dzieli również rzeczy na:

1. oznaczone co do tożsamości - wykazują cechy indywidualne (konkretnie okre­ślony egzemplarz);

2. oznaczone co do gatunku - odpowiadają pewnym cechom rodzajowym (np. zboże, węgiel, samochody).

d) Rodzaje praw rzeczowych.

• Powszechnie przyjmuje się, iż w prawie rzeczowym obowiązuje zasada zamkniętej listy praw rzeczowych (nume­rus clausus praw rzeczowych), która oznacza, że zainteresowani mogą ustanawiać tylko takie prawa rzeczowe, jakie są przewidziane w ustawie.

• Kodeks cywilny dzieli prawa rzeczowe na trzy grupy:

1. Własność - zapewnia uprawnienie do korzystania z rzeczy i rozporządzania rzeczą (art. 140 kc). Jeśli chodzi o zakres uprawnień, to własność jest najszerszym pra­wem ze wszystkich praw rzeczowych. Pozostałe prawa rzeczowe są prawami na cudzej rzeczy i dając uprawnienia osobie, której przysługują, ograniczają cudze prawo własności. Prawo własności leży więc u podstaw tworzenia się innych praw rzeczowych.

2. Użytkowanie wieczyste - jest prawem pośrednim między własnością a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Jest ono prawem na cudzej rzeczy, ale uprawnienia­mi w okresie trwania tego prawa przypomina prawo własności (art. 233 kc).

3. Prawa rzeczowe ograniczone - są prawami na cudzej rzeczy, a charakteryzują się tym, że dają osobie uprawnionej ściśle określony zakres uprawnień względem rzeczy. Prawami rzeczowymi ograniczonymi są: użytkowanie, służebności, spół­dzielcze własnościowe prawo do lokalu, hipoteka i zastaw (art. 244 kc).

2. WŁASNOŚĆ.

a) Pojęcie własności.

• Własność nie jest pojęciem jednoznacznym. Jest instytucją interdyscyplinarną, dlatego też posługują się tym pojęciem różne dyscypliny.

• Własność w znacze­niu ekonomicznym oznacza każdą formę władania częściami przyrody, mającymi wartość majątkową, a właścicielem jest ten, kto faktycznie dysponuje w swoim in­teresie określonym dobrem majątkowym.

• W znaczeniu cywilistycznym własność to tylko jedna forma korzystania z rzeczy, podstawowa - bo z niej wywodzą się inne formy korzystania z rzeczy. Jej kodeksową definicję zawiera art. 140 k.c. określający własność jako prawo podmiotowe bez­względne, zapewniające właścicielowi najwięcej uprawnień do rzeczy.

b) Treść prawa własności.

• Treść prawa własności jest unormowana wart. 140 k.c., według którego w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczy przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.

• Właścicielowi przysługują więc dwa podstawowe uprawnienia:

1. uprawnienie do korzystania z rzeczy, które może polegać na jej:

1. posiadaniu,

2. używaniu,

3. pobieraniu pożytków i innych przychodów z rzeczy,

4. dysponowaniu rze­czą (np. przetworzenie rzeczy, jej zużycie, a nawet zniszczenie);

2. uprawnienie do rozporządzania rzeczą oznacza uprawnienie do:

1. wyzbycia się własności rzeczy (np. w drodze przeniesienia własności na inną osobę), obciążenia rzeczy (np. ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego rzecz),

2. oddania rzeczy w dzierża­wę lub najem,

3. rozporządzenia rzeczą na wypadek śmierci.

• Treść prawa własności określa się w inny sposób, wskazując, że właścicielowi wolno z rzeczą robić wszystko z wyjątkiem tego, co jest mu zakazane (negatywna definicja własności).

c) Sposoby nabycia i utraty własności

Nabycie własności.

Własność można nabyć w sposób

1. pochodny lub

2. pierwotny

Pochodne nabycie prawa własności.

• W razie nabycia pochodnego prawo własności przechodzi z dotychczasowego właściciela na nowego w wyniku zgodnych oświadczeń woli.

• Występuje tu następ­stwo prawne. Zbywca jest poprzednikiem prawnym, zaś nabywca następcą praw­nym, a prawo pozostaje takie samo.

• Skutkiem pochodnego nabycia własności jest to, że na nabywcę przechodzi prawo w takich granicach, w jakich przysługiwało po­przednikowi. a więc ze wszystkimi obciążeniami.

• Nabyciem pochodnym prawa wła­sności jest uzyskanie własności na podstawie umowy (przeniesienie własności).

• Przeniesienie własności jest terminem techniczno-prawnym oznaczającym przejście własności na podstawie umowy. Osobę przenoszącą własność (dotychcza­sowego właściciela) określa się jako zbywcę, a osobę, na którą w drodze umowy wła­sność przechodzi, jako nabywcę.

• Przeniesienie własności jest pochodnym nabyciem prawa własności.

Nabycie własności od osoby nieuprawnionej

• Ogólną zasadą jest, że "nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam posiada". Wyraża to paremia rzymska: nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet.

• Przy przeniesieniu własności oznacza to, że własność moż­na skutecznie nabyć tylko od właściciela lub innej osoby uprawnionej do rozporzą­dzania rzeczą (między innymi od komisanta - art. 765 k.c., przewoźnika - art. 787 § 2 k.c.).

Pierwotne nabycie prawa własności.

• W wypadku nabycia pierwotnego nabywca nie wywodzi prawa własności od dotychczasowego właścicie­la, który je traci.

• Uzyskuje to prawo ex lege niezależnie od jego woli, a często nawet - wbrew jego woli.

• Nie ma więc poprzednika i następcy prawnego.

• W zasadzie więc przy nabyciu pierwotnym uzyskuje się prawo własności bez dotychczasowych ob­ciążeń.

• Sposobami nabycia pierwotnego prawa własności są m.in..

1. zasiedzenie,

2. prze­milczenie,

3. połączenie,

4. zawłaszczenie,

5. wywłaszczenie.

Zasiedzenie i przemilczenie

• Zasiedzenie i przemilczenie są sposobami nabycia własności na skutek upływu czasu, który powoduje, że dotychczasowy uprawniony traci swoje prawo, a inna osoba je nabywa.

• Zasiedzenie polega na nabyciu prawa rzeczowego na skutek długo­trwałego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną, przemilczenie zaś z powodu tego, że właściciel przez czas w ustawie przewidziany swojego prawa nie wykonuje.

• Zasiedzenie ma na celu usunięcie rozbieżności między stanem praw­nym a stanem posiadania, przemilczenie natomiast likwiduje stan, w którym wła­ściciel nie interesuje się swoją rzeczą.

• W drodze zasiedzenia można nabyć prawo własności zarówno nieruchomości (art. 172 k.c.), jak i rzeczy ruchomej (art. 174 k.c.) oraz niektóre inne prawa rzeczo­we, z którymi łączy się faktyczne władztwo nad rzeczą (użytkowanie wieczyste, słu­żebności gruntowe). Według powszechnego poglądu dopuszcza się również możliwość zasiedzenia udziału we współwłasności rzeczy oraz prawa użytkowania wieczystego, gdy zo­stało już wcześniej ustanowione.

• Przesłanki nabycia prawa własności przez zasiedzenie są różne - w zależności od tego czy dotyczy ono nieruchomości, czy rzeczy ruchomych. Zgodnie z treścią art. 172 k.c. posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicie­lem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudzie­stu jako posiadacz samoistny chyba, że uzyskał posiadanie w złej wierze. Po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze.

• Zatem do nabycia przez zasiedzenie własności nierucho­mości muszą zaistnieć dwie przesłanki:

1. posiadanie samoistne (posiadacz włada rzeczą jak właściciel) oraz

2. upływ czasu - dwudziestu lub trzydziestu lat, w zależności od uzyskania posiadania w dobrej lub złej wierze.

• Natomiast w myśl art. 174 kc. posiadacz rzeczy ruchomej nie będący jej właści­cielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posia­dacz samoistny, chyba że posiada w złej wierze.

• Oznacza to, że przesłanki nabycia własności rzeczy ruchomej w drodze zasiedzenia są trzy:

1. posiadanie samoistne,

2. upływ czasu trzech lat oraz

3. dobra wiara przez cały okres trzech lat.

• Tylko posiadanie samoistne, tzn. takie, które odpowiada treści prawa własności (art. 336 k.c.) prowadzi do nabycia prawa własności w drodze zasiedzenia.

• Należy pod­kreślić, że zasiedzieć może tylko niewłaściciel rzeczy.

• Posiadanie to powinno być nie­przerwane, wykonywane w sposób ciągły. Domniemywa się ciągłość posiadania (art. 340 k.c.), niemożność posiadania wywołana przez przeszkodę przemijającą nie przery­wa posiadania, a posiadanie przywrócone uważa się za nieprzerwane (art. 345 k.c.).

• Skutkiem zasiedzenia jest nabycie przez posiadacza samoistnego prawa własno­ści i utrata tego prawa przez dotychczasowego właściciela. Posiadacz nabywa je po upływie wymaganego terminu z mocy samego prawa; może wnieść, aby sąd stwier­dził to swoim orzeczeniem.

Przemilczenie

• Przemilczenie następuje wyjątkowo, tylko w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie.

• Kodeks cywilny taki sposób nabycia własności przewiduje co do rzeczy znalezionych.

• Przepisy o znalezieniu rzeczy (art. 183-189 kc) dotyczą rzeczy zgu­bionych lub porzuconych bez zamiaru wyzbycia się własności oraz zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły.

• Kto znalazł rzecz zgubioną, powinien niezwłocznie powia­domić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeżeli znalazca nie wie, kto jest uprawniony do odbioru rzeczy, albo nie zna miejsca zamieszkania osoby uprawnio­nej, powinien zawiadomić właściwy organ państwowy, który przeprowadzi poszuki­wanie tej osoby.

• Znalazca, który uczynił zadość swoim obowiązkom, może żądać znaleźnego w wysokości jednej dziesiętnej wartości rzeczy, jeżeli zgłosił swoje rosz­czenie osobie uprawnionej do odbioru najpóźniej w chwili wydania rzeczy.

• Pienią­dze, papiery wartościowe oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zostaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania w ciągu dwóch lat od ich znalezienia, stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy.

Zawłaszczenie

• Własność niczyjej rzeczy ruchomej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie sa­moistne (art. 181 kc).

• Do zawłaszczenia - bo tak określa się ten sposób nabycia własności - niezbędne jest więc spełnienie dwóch warunków:

1. zawładnięcie rzeczą niczyją oraz

2. zamiar stania się jej właścicielem.

• Zawłaszczenie jest pierwotnym sposobem nabycia prawa własności.

Zrzeczenie się prawa własności

• Możliwość zrzeczenia się prawa własności przez właściciela wynika z przysłu­gującego mu uprawnienia do rozporządzania rzeczą.

• W kodeksie cywilnym problematykę zrzeczenia własności nieruchomości regulował przepis art. 179. Został on, wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r. (sygn. akt K 9/04. Dz.U. Nr 48. poz. 462), uznany za niezgod­ny z art. 2 i 165 Konstytucji RP i utraci moc obowiązującą z dniem 15 lipca 2006 r.

• Zrzeczenie się własności rzeczy ruchomej następowało przez porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej własności (art. 180 kc). Rzecz ruchoma, którą właściciel porzucił, stawała się rzeczą niczyją i mogła podlegać zawłaszczeniu.

Połączenie rzeczy

• W sytuacji, gdy dochodzi do połączenia rzeczy (obojętne, czy w wyniku sił przy­rody, czy działania człowieka), powstaje nowa rzecz.

• Gdy chodzi o połączenie rzeczy ruchomej z nieruchomością, własność nieruchomości rozciąga się na rzecz rucho­mą, która staje się jej częścią składową (art. 191 k.c.).

• Połączenie rzeczy ruchomych normują art. 192-194 kc.

• Gdy chodzi o pomiesza­nie lub połączenie rzeczy ruchomych w taki sposób, że przywrócenie stanu po­przedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, dotychcza­sowi właściciele stają się współwłaścicielami całości. Udziały we współwłasności oznacza się według stosunku wartości rzeczy pomieszanych i połączonych.

Wywłaszczenie

• Szczególnym sposobem nabycia własności nieruchomości przez Skarb Państwa i przez jednostki samorządu terytorialnego jest wywłaszczenie.

• Zostało ono uregu­lowane w art. 112-135 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo­ściami. Wywłaszczenie polega na odjęciu (pozbawieniu własności) lub ograniczeniu (np. ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego) w drodze decyzji administracyjnej prawa własności lub innego prawa (w szczególności użytkowania wieczystego) na nieruchomości.

• Wywłaszczenie jest dopuszczalne tylko na cele publiczne i dopiero wtedy, gdy cel publiczny nie może być zrealizowany w inny sposób, a nieruchomość nie może być nabyta w drodze umowy.

• Następuje ono na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za odszkodowaniem równym wartości wywłaszczonej nieruchomości.

• Decyzję o wywłaszczeniu, a także zwrocie wywłaszczonej nierucho­mości, gdy stała się zbędna na cel określony w decyzji wywłaszczeniowej wydaje starosta wykonujący te zadania z zakresu administracji rządowej.

e) Współwłasność.

• Prawo własności, podobnie jak niektóre prawa rzeczowe (np. użytkowanie wie­czyste, użytkowanie, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu), może należeć do kilku osób.

• Współwłasność oznacza, że każdemu ze współuprawnionych przysługują wszystkie atrybuty prawa własności, a więc uprawnienia każdego z nich są jednako­we, różny może być tylko ich zakres. Rzecz należy niepodzielnie do wszystkich, a ich udziały mogą być jednakowe lub różne.

• Według przyjętego w orzecznictwie i doktrynie poglądu współwłasność nie jest samoistnym prawem rzeczowym, a sta­nowi jedynie odmianę prawa własności. Do współwłasności stosuje się wprost prze­pisy odnoszące się do prawa własności (np. przepisy o przeniesieniu własności, zasiedzeniu).

• Poza uregulowaniem wspólności prawa własności prawo nasze nie zawiera unor­mowań wspólności innych praw. Stąd też, gdy inne prawo należy do kilku osób, stosuje się w drodze analogii przepisy o współwłasności. Między innymi mają one zastosowanie do wspólności innych praw rzeczowych (np. użytkowania wieczyste­go), także do współposiadania, do wspólności niektórych praw obligacyjnych (np. prawa najmu), do wspólności majątku spadkowego (art. 1035 k.c.).

Pojęcie współwłasności

• Według art. 195 k.c. (który zawiera definicję współwłasności) własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom.

• Z przytoczonej definicji współ­własności wynika. że:

1. przedmiotem wspólnego prawa jest jedna rzecz ruchoma lub nieruchoma, a nie zespół różnych rzeczy czy praw (jedność przedmiotu);

2. wspólne prawo do tej samej rzeczy należy do kilku osób (co najmniej dwu), które są nadal odrębnymi podmiotami prawa (wielość podmiotów);

3. prawo własności przysługuje tym osobom niepodzielnie, tzn. że rzecz nie jest podzielna i żaden ze współwłaścicieli nie ma wyłącznego prawa do fizycznie określo­nej części rzeczy, a przysługuje mu prawo do całej rzeczy, ograniczone jedynie takim samym prawem innych współwłaścicieli (niepodzielność wspólnego prawa).

Rodzaje współwłasności

• Współwłasność nie jest instytucją jednolitą i jest albo

1. współwłasnością w czę­ściach ułamkowych (zwaną także współwłasnością ułamkową bądź zwykłą),

2. albo współ­własnością łączną (art. 196 § 1 k.c.).

• Współwłasność ułamkowa jest samoistnym stosunkiem prawnym niezwiązanym ze stosunkiem prawnym innego rodzaju, zaś współwłasność łączna opiera się zawsze na określonym stosunku osobistym, względem którego pełni rolę służebną.

• Przykłady współwłasności łącznej:

1. współwłasność majątkowa małżeńska,

2. współwłasność wspólników spółki cywilnej, jawnej, komandytowej.

• Wymienia się trzy podstawowe różnice występujące w unormowaniu współ­własności ułamkowej i współwłasności łącznej:

1. we współwłasności ułamkowej każdy ze współwłaścicieli ma swój udział (określony ułamkiem), natomiast współwłasność łączna jest współwłasnością bezudziałową,

2. współwłaściciel współwłasności ułamkowej może swoim udziałem swobodnie rozporządzać (np. zbyć, obciążyć ograniczonym prawem rzeczowym), osobie zwią­zanej współwłasnością łączną nie można dysponować swoimi prawami do przed­miotów majątku wspólnego;

3. w każdym czasie można żądać zniesienia współwłasności ułamkowej, takie upraw­nienie nie przysługuje przy współwłasności łącznej.

• Współwłasność powstaje najczęściej:

1. w drodze czynności prawnej (np. umowa sprzedaży, darowizny, gdy jest kilku nabywców),

2. ze spadkobrania, gdy spadek przechodzi na kilku spadkobierców (art. 1035 k.c.),

3. z mocy samego prawa - na skutek zasiedzenia, gdy rzecz posiadało kilka osób, a także w wypadku pomieszania i połączenia rzeczy ruchomych,

4. z orzeczenia sądowego - gdy sąd własność rzeczy przyznaje kilku osobom.

Pojęcie udziału we współwłasności

• Udział we współwłasności wyraża zakres uprawnień i obowiązków współwła­ściciela w stosunku do rzeczy wspólnej i określony jest odpowiednim ułamkiem. Jest więc częścią ułamkową wspólnego prawa własności.

• Wielkość udziałów jest zazwyczaj określona w tytule, który stał się podstawą zaist­nienia współwłasności, np. w czynności prawnej, orzeczeniu sądu czy w ustawie.

• W wy­padku, gdy wielkości udziałów nie da się jednoznacznie ustalić, domniemywa się, że udziały współwłaścicieli są równe (art. 197 k.c.).

• Zgodnie z art. 198 kc każdy ze współwłaścicieli może swobodnie rozporządzać swoim udziałem, bez zgody pozostałych współwłaścicieli (gdyż jest to wyłączne pra­wo współwłaściciela).

• Rozporządzenie udziałem może polegać:

1. na zbyciu udziału,

2. na obciążeniu udziału,

3. na rozporządzeniu udziałem na wypadek śmierci.

Zarząd rzeczą wspólną

• Każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną (art. 200 kc).

• Przez zarząd rzeczą wspólną rozumie się podejmowanie de­cyzji i dokonywanie wszelkiego rodzaju czynności dotyczących rzeczy wspólnej.

Czynności zwykłego zarządu

• Przez czynności zwykłego zarządu należy rozumieć czynności zapewniające ko­rzystanie z rzeczy i utrzymanie jej w stanie niepogorszonym (np. bieżące remonty, płacenie podatków, pobieranie pożytków).

• Dla dokonania czynności zwykłego zarządu rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda większości współwłaścicieli (art. 201 kc).

• Większości tej nie oblicza się według liczby osób, lecz według wielkości udziałów (art. 204 kc), które mogą być różnej wielkości.

• W braku zgody większości współwłaścicieli na dokonanie tych czynności każdy ze współwłaścicieli może żądać upoważnienia sądowego do dokonania czyn­ności (art. 201 kc).

Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu

• Czynnościami przekraczającymi zakres zwykłego zarządu są czynności odbiegają­ce od normalnego korzystania z rzeczy, należą do nich m.in.:

1. zbycie rzeczy wspól­nej,

2. jej obciążenie (np. użytkowaniem. służebnością),

3. czynności zmieniające dotych­czasowe korzystanie z rzeczy,

4. remonty kapitalne.

• Dla dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli.

• W braku takiej zgody współwłaściciele, któ­rych udziały wynoszą co najmniej połowę wszystkich udziałów, mogą żądać rozstrzy­gnięcia przez sąd (art. 199 kc).

Czynności zachowawcze

• Czynnościami zachowawczymi są te czynności, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa. np. wytoczenie powództwa windykacyjnego o wydanie rzeczy, założenie dla nieruchomości księgi wieczystej, wpis wszystkich współwłaścicieli do księgi wieczystej.

• Zgodnie z art. 209 kc czynności zachowawczych może dokonać każdy ze współwłaścicieli.

Korzystanie z rzeczy wspólnej

• Kodeks cywilny normuje korzystanie z rzeczy wspólnej przez współwłaścicieli, zapewniając im w art. 206 uprawnienie do posiadania rzeczy wspólnej i jej używa­nia. W myśl tego przepisu każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współpo­siadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić z posiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli (art. 206 k.c.).

• Jak z tego wynika, żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje pra­wo do określonej części rzeczy, każdy więc współwłaściciel może posiadać całą rzecz i korzystać z całej rzeczy, przy czym nie może przeszkadzać podobnemu korzysta­niu przez innych współwłaścicieli. Taki sposób korzystania z rzeczy wspólnej okre­śla się jako współposiadanie rzeczy wspólnej.

Zniesienie współwłasności

• Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do żądania zniesienia współwłas­ności, tj. może żądać likwidacji stosunku prawnego, jaki łączy współwłaścicieli (art. 210 k.c.).

• Roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu (art. 220 k.c.), może być jednak wyłączone w drodze umowy między współwłaścicielami na czas do pięciu lat. Jednakże w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego ter­minu możliwe jest jego przedłużenie na dalsze pięć lat; przedłużenie można pono­wić (art. 210 k.c.).

Tryby zniesienia współwłasności.

Do zniesienia współwłasności może dojść:

1. na podstawie umowy zawartej przez wszystkich współwłaścicieli - ze zniesieniem współwłasności łączy się przeniesienie własności lub udziałów we współwłasności, stąd też jeżeli przedmiotem współwłasności jest nieruchomość, dla ważności takiej umowy konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego (art. 158 kc);

2. z mocy orzeczenia sądowego - jeżeli współwłaściciele nie dochodzą do porozu­mienia co do zniesienia współwłasności, każdy ze współwłaścicieli może zwrócić się do sądu o wydanie orzeczenia o zniesieniu współwłasności (art. 210 kc).

Sposoby zniesienia współwłasności

Jeżeli chodzi o sposoby zniesienia współwłasności, kodeks cywilny przewiduje:

1. podział rzeczy wspólnej (art. 211 kc),

- jest on możliwy, o ile nie jest sprzeczny z przepisami ustawy, ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy i nie pociąga za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia jej wartości,

- rzecz dzieli się na tyle części, ilu jest współwłaścicieli,

- wartość części rzeczy wyodrębnionych przez podział - w zasadzie - powinna być proporcjonalna do wielkości ich udziałów; jeśli jednak z pewnych względów (np. różne potrzeby współwłaścicieli, praktyczna niemożliwość ścisłego dostosowania wyodrębnionych części do wielkości udziałów) między wartością utworzonych części rzeczy a wiel­kością udziałów występują różnice, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne (art. 212 kc);

2. przyznanie rzeczy na własność jednemu ze współwłaścicieli (lub na współwłasność kilku z nich), podczas gdy pozostali współwłaściciele otrzymują równowartość swych udziałów w postaci spłat w pieniądzu (art. 212 § 2 kc);

3. sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej sumy ze sprzedaży - tzw. podział cywilny (art. 212 § 2 kc).

f) Ochrona własności.

Zagadnienia ogólne.

• Cywilistyczna ochrona własności to system rosz­czeń, które przysługują właścicielowi w razie naruszenia jego prawa własności.

• Ochro­na ta jest ochroną petytoryjną, co oznacza ochronę prawa, w odróżnieniu od ochro­ny posesoryjnej - chroniącej posiadanie.

• Właściciel może korzystać bądź z ochrony petytoryjnej, powołując się na to, że jego prawo zostało naruszone, bądź - jako po­siadacz - z ochrony posesoryjnej (gdy właściciel był jednocześnie posiadaczem w chwili naruszenia jego władztwa nad rzeczą).

Środki i formy realizacji ochrony petytoryjnej

• Środkami prawnorzeczowej ochrony własności są przede wszystkim roszczenia uregulowane w art. 222-231 k.c.

• Należą do nich roszczenia:

1. windykacyjne i negatoryjne,

2. uzupełniające.

• Procesową formą dochodzenia tych roszczeń są powództwa. np. powództwo windykacyjne i negatoryjne.

Roszczenie windykacyjne.

• Roszczenie windykacyjne zostało unormowane w art. 222 § l k.c., w myśl które­go, właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, aby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą.

• Jest to roszczenie właściciela o wydanie rzeczy, która znajduje się u osoby nieuprawnionej.

Roszczenie negatoryjne.

• Zgodnie z art. 222 § 2 kc. roszczenie negatoryjne jest to roszczenie właściciela przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą.

• Na przykład, roszczenie to przysłu­guje, gdy osoba nieuprawniona przechodzi przez nieruchomość właściciela, wpędza na tę nieruchomość bydło, przekracza granice przeciętnej miary przy imisjach po­średnich.

• Podobnie jak w przypadku roszczenia windykacyjnego, przesłanką rosz­czenia negatoryjnego jest wyłącznie obiektywny fakt naruszenia własności niezależ­ny od psychicznego nastawienia sprawcy.

Przedawnienie roszczeń windykacyjnego i negatoryjnego

• W drodze wyjątku od zasady, że roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu, ustawodawca w art. 223 kc. wyłączył działanie przedawnienia w stosunku do rosz­czeń windykacyjnego i negatoryjnego, jeżeli dotyczą nieruchomości.

• Właściciel nie­ruchomości może więc je realizować dopóki przysługuje mu prawo własności.

• Termin przedawnienia roszczeń windykacyjnego i negatoryjnego dotyczących rzeczy ruchomej na zasadach ogólnych wynosi dziesięć lat (art. 118 k.c.).

Roszczenia uzupełniające.

• Samo roszczenie o wydanie rzeczy nie wyrównuje właścicielowi strat poniesio­nych w okresie, kiedy był on pozbawiony posiadania rzeczy. Uszczerbek ten mogą wyrównać roszczenia uzupełniające (art. 224 i 225 kc).

• Zalicza się do nich:

1. roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy,

2. roszczenie o zwrot pożytków (lub ich równowartości),

3. roszczenie o odszkodowanie za szkodę spowodowaną zużyciem rzeczy, jej pogor­szeniem lub utratą.

• Roszczenia te mogą uzupełniać roszczenie windykacyjne, ale też mogą być do­chodzone oddzielnie.

• Stanowią one samodzielny przedmiot obrotu, np. można zbyć osobie trzeciej roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez przenosze­nia prawa własności rzeczy.

3. UŻYTKOWANIE WIECZYSTE.

• Przepisy dotyczące użytkowania wieczystego znajdują się w kodeksie cy­wilnym (art. 232-243) oraz w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieru­chomościami (dalej: u.g.n.).

• Użytkowanie wieczyste jako prawo rzeczowe stanowi kategorię pośrednią mię­dzy prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Z uwagi na szeroki zakres uprawnień przyznanych użytkownikowi wieczystemu zbliżone jest ono bar­dziej do prawa własności, stąd też co do kwestii nie uregulowanych przepisami o użytkowaniu wieczystym należy odpowiednio stosować przepisy dotyczące prawa własności (np. co do ochrony użytkowania wieczystego, stosunków sąsiedzkich, wspólności tego prawa), niekiedy zaś przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych (np. o konfuzji, o zmianie treści prawa).

• Przedmiot użytkowania wieczystego został określony wart. 232 kc. Z brzmienia tego przepisu wynika, że przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być grunty stanowiące własność skarbu Państwa:

1. położone w granicach administracyjnych miast,

2. położone poza granicami administracyjnymi miast i przekazane do realizacji za­dań jego gospodarki; inne grunty Skarbu Państwa mogą być przedmiotem użytko­wania wieczystego na mocy przepisów szczególnych,

3. przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być również grunty będące własnością jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków bez względu na ich położenie.

• Podmiotami użytkowania wieczystego zgodnie z art. 232 § 1 kc mogą być osoby fizyczne i osoby prawne bez żadnych ograniczeń. Prawo użytkowania wieczystego może przysługiwać jednej lub wspólnie kilku osobom (np. małżonkom, wspólnikom w spółce cywilnej). Podmiotem może być również Skarb Państwa co do gruntów stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego, a także jednostka sa­morządu terytorialnego co do gruntów będących własnością innych takich jedno­stek lub Skarbu Państwa.

a) Ustanowienie użytkowania wieczystego

• Przed ustanowieniem użytkowania wieczystego nabywcę wyłania się w drodze przetargu lub wyjątkowo w drodze bezprzetargowej, np. w sytuacji. gdy o użytko­wanie wieczyste ubiega się osoba fizyczna lub prawna. która prowadzi działalność charytatywną, opiekuńczą, kulturalną, leczniczą, oświatową i wychowawczą lub sportowo-turystyczną na cele nie związane z działalnością zarobkową (art. 28 u.g.n.).

• Do ustanawiania użytkowania wieczystego stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości (art. 234 k.c.). Do powstania użytkowania wieczystego dochodzi więc w drodze umowy między właścicielem nieruchomości (Skarbem Państwa lub jednostką samorządu terytorialnego bądź ich związkiem) a osobą fizyczną lub prawną, zawartej w formie aktu notarialnego.

• Czynność ta wymaga wpisu do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym (art. 27 u.g.n.)

b) Wykonywanie użytkowania wieczystego

• Treść użytkowania wieczystego określa art. 233 k.c., który stanowi, że w grani­cach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków w użytkowanie wieczyste użytkownik może ko­rzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób oraz może w tych samych granicach swoim prawem rozporządzać.

• W umowie użytkownik wieczysty jest zobowiązany do wykorzystania otrzymanego gruntu w ściśle określony sposób, np. do wybudowania budynku mieszkalnego, zorganizowania warsztatu rzemieślniczego, terenu rekre­acyjnego itp. (art. 239 k.c.).

• Użytkownikowi wieczystemu przysługują - w myśl powołanego art. 233 kc. dwa uprawnienia:

1. do korzystania z nieruchomości w sposób określony w umowie oraz

2. do rozporządzania swoim prawem.

- Uprawnienie to daje użytkownikowi wieczy­stemu przede wszystkim możliwość przeniesienia swojego prawa na inną osobę i stosuje się przy tym odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieru­chomości (art. 237 k.c.). Umowa przenosząca użytkowanie wieczyste powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a ponadto przesłanką jej skuteczności jest wpis do księgi wieczystej (art. 27 u.g.n.).

- Rozporządzanie obejmuje również obciążanie tego prawa niektórymi ograniczonymi prawami rzeczowymi, np. hipo­teką (art. 65 ust. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece), użytkowaniem (art. 265 § 1 k.c.).

- Użytkownik wie­czysty może zrzec się swojego prawa.

- Prawem użytkowania wieczystego można rozporządzać w testamencie, gdyż jest to prawo dziedziczne.

• Prawo użytkowania wieczystego jest prawem terminowym, gdyż można je usta­nowić tylko na z góry określony czas.

• Oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu lat. W wypadkach wyjątkowych jednak, gdy cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga oddania terenu na tak długi okres, dopuszczalne jest oddanie gruntu na okres krótszy, co najmniej jednak na lat czterdzieści (art. 236 § 1 k.c.).

• Użytkowanie może też trwać dłużej, istnieje bowiem możliwość jego przedłużenia (art. 236 § 2 k.c.). Odmowa przedłuże­nia może być uzasadniona jedynie ważnym interesem społecznym.

• Zasadą jest, że użytkowanie wieczyste ustanawia się za wynagrodzeniem (art. 238 k.c.).

• Zgodnie z art. 235 § 1 kc. budynki i inne urządzenia wzniesione przez wieczy­stego użytkownika na gruncie oddanym mu w użytkowanie wieczyste stanowią jego własność. Przyjmuje się, że wszystkie budynki i inne urządzenia wzniesione po ustanowieniu użytkowania wieczystego stanowią własność użytkownika wieczy­stego, bez względu na to, kto je zbudował, jak również te, które wzniesione zostały niezgodnie z umową.

• Budynki stanowiące własność użytkownika wieczystego są odrębnymi od gruntu nieruchomościami budynkowymi (wyjątek od zasady superficies solo cedit).

• "Inne urządzenia" stanowią także odrębny od gruntu przedmiot własności, ale w art. 46 k.c. ustawodawca nie wymienił ich jako odrębnych nieruchomości, są więc ruchomościami.

• Przysługująca użytkownikowi wieczystemu własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym (art. 233 § 2 k.c.), co oznacza, że nie można przenieść użytkowania wieczystego bez prze­niesienia własności budynków, ani własności budynków bez przeniesienia użytkowania wieczystego.

c) Wygaśnięcie użytkowania wieczystego

Najważniejszymi przyczynami wygaśnięcia użytkowania wieczystego są:

1. upływ czasu, na który użytkowanie wieczyste zostało ustanowione (art. 236 k.c.),

2. rozwiązanie przez strony umowy o oddanie terenu w użytkowanie wieczyste (skoro strony mają swobodną wolę przy zawarciu umowy o ustanowienie użytko­wania wieczystego, mogą ją również za wspólnym porozumieniem swobodnie rozwiązać),

3. zrzeczenie się użytkowania wieczystego (użytkownik wieczysty może rozporzą­dzać swoim prawem, a tym samym może się go zrzec w drodze jednostronnej czynności prawnej),

4. konfuzja, tzn. przejście użytkowania wieczystego na właściciela np. nabycie przez użytkownika wieczystego własności obciążonej nieruchomości w drodze umowy sprzedaży (art. 69 u.g.n.),

5. rozwiązanie umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego z powodu jej nienależytego wykonywania przez użytkownika, jeżeli np. użytkownik nie wzniósł budynków lub urządzeń, do czego był zobowiązany w umowie (art. 240 k.c.); roz­wiązanie to następuje w drodze orzeczenia sądowego (art. 33 ust. 3 i 4 u.g.n.),

6. wywłaszczenie (art. 112 u.g.n.).

Skutki wygaśnięcia użytkowania wieczystego

• Jednocześnie z wygaśnięciem użytkowania wieczystego gaśnie prawo własności budynków i innych urządzeń przysługujących użytkownikowi wieczystemu, gdyż jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym dzieli jego los (art. 235 § 2 k.c.).

• W takim wypadku użytkownik może domagać się wynagrodzenia za wzniesione przez siebie zgodnie z umową budynki i inne urządzenia. Wysokość wynagrodzenia powinna być równa wartości tych budynków i urządzeń określonej na dzień wygaśnięcia użytkowa­nia wieczystego.

• Za budynki lub inne urządzenia wzniesione samowolnie wynagro­dzenie się nie należy (art. 33 ust. 2 u.g.n.).

4. PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE.

a) Pojęcie praw rzeczowych ograniczonych.

• Termin "prawa rzeczowe ograniczone" tłumaczy się tym, że zapewniają one oso­bie, której przysługują, jedynie ograniczony zakres uprawnień względem rzeczy cudzej.

• Definicje ustawowe praw rzeczowych ograniczonych określają pozytywnie i wyczerpujące uprawnienia, jakie składają się na treść konkretnego ograniczonego prawa rzeczowego. Oznacza to, że sfera możności postępowania osoby, której ogra­niczone prawo rzeczowe przysługuje, jest zawężona tylko do uprawnień wymienionych w ustawie.

b) Typy praw rzeczowych ograniczonych

• Zgodnie z art. 244 k.c. prawami rzeczowymi ograniczonymi są:

1. użytkowanie,

2. służebność,

3. zastaw,

4. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu,

5. hipoteka.

• Pierwsze trzy wymienione prawa są regulowane przez kodeks cywilny, nato­miast spółdzielcze ograniczone prawa rzeczowe normuje ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, a hipotekę - ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece.

c) Ogólna charakterystyka praw rzeczowych ograniczonych

• Przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych są w zasadzie rzeczy, a wyjątkowo - jak przy użytkowaniu, zastawie i hipotece - także prawa.

• Niektóre ograniczone prawa rzeczowe obciążają wyłącznie rzeczy ruchome (zastaw), inne wyłącznie nieru­chomości (hipoteka, służebności, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu), jesz­cze inne - zarówno jedne, jak i drugie (użytkowanie).

Sposoby powstania praw rzeczowych ograniczonych

• Ograniczone prawa rzeczowe powstają:

1. w drodze umowy właściciela rzeczy z nabywcą ograniczonego prawa rzeczowego;

- ten sposób powstania ograniczonego prawa rzeczowego ustawa określa jako ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (art. 245 k.c.). Do ustanowienia ogra­niczonych praw rzeczowych stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości z pewnymi wyjątkami, a mianowicie: ograniczone pra­wo rzeczowe na nieruchomości może być ustanowione z zastrzeżeniem warunku lub terminu, zaś forma aktu notarialnego jest wymagana tylko dla oświadcze­nia właściciela nieruchomości (art. 245 § 2 k.c.), oświadczenie drugiej strony może być złożone w formie dowolnej;

2. na podstawie orzeczenia sądowego (np. służebność drogi koniecznej, hipoteka przymusowa), bądź administracyjnego (np. powstanie służebności gruntowej w trybie wywłaszczenia);

3. w wyniku zasiedzenia (tylko służebność gruntowa).

Przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych

• Prawa rzeczowe ograniczone mogą być - z nielicznymi wyjątkami (np. służebno­ści osobiste są niezbywalne) - przenoszone w drodze umowy na inną osobę.

• Do przeniesienia prawa rzeczowego na nieruchomości, ujawnionego w księdze wieczy­stej, oprócz umowy między uprawnionym a nabywcą konieczny jest wpis do księgi wieczystej (art. 2451 kc).

Wygaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych

Można wymienić następujące przyczyny wygaśnięcia praw rzeczowych ograni­czonych:

1. tzw. zniesienie prawa rzeczowego ograniczonego - do wygaśnięcia prawa dochodzi w drodze jednostronnego oświadczenia uprawnionego o zrzeczeniu się prawa zło­żonego właścicielowi rzeczy obciążonej (art. 246 § l kc); ponadto, jeżeli prawo to było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia konieczne jest jego wykreślenie z księgi (art. 246 § 2 kc);

2. tzw. konfuzja - gdy prawo rzeczowe ograniczone przejdzie na właściciela rzeczy obciążonej lub ten, komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej (art. 247 kc);

3. upływ czasu - prawo wygasa z upływem czasu, na jaki zostało ustanowione,

4. niewykonywanie użytkowania lub służebności przez okres dziesięciu lat (art. 255 i 293 kc);

5. orzeczenie sądu np. znoszące służebność (art. 294 i 295 kc);

6. decyzja administracyjna o wygaśnięciu prawa rzeczowego ograniczonego (np. w trybie wywłaszczenia - art. 112 u.g.n.).

Ochrona ograniczonych praw rzeczowych

• Do ochrony praw rzeczowych ograniczonych - zgodnie z art. 251 kc - stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności (art. 222-231 kc).

• Ochrona ta ze swej istoty odnosi się tylko do tych praw rzeczowych ograniczo­nych, które polegają na władaniu rzeczą.

• Uprawniony może wystąpić z roszczeniem o wydanie rzeczy lub o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie na­ruszeń zarówno przeciwko osobie trzeciej, jak i właścicielowi rzeczy obciążonej.

• Z uwa­gi na to, że hipoteka nie polega na władaniu rzeczą, jej ochrona została unormowana w sposób szczególny w ustawie o księgach wieczystych i hipotece (art. 91-93).

d) Użytkowanie.

• Definicję użytkowania zawiera art. 252 k.c., który stanowi, że rzecz można obcią­żyć prawem do jej używania i do pobierania pożytków (użytkowanie).

• Na treść tego prawa składają się więc dwa uprawnienia:

1. prawo do używania rzeczy,

2. prawo do pobierania pożytków.

• Przedmiotem użytkowania może być rzecz (zarówno nieruchomość, jak i rzecz ruchoma).

• Istota użytkowania w zasadzie przesądza o tym, że przedmiotem tego prawa mogą być rzeczy niezużywalne, tzn. takie, z których można korzystać bez ich zużycia.

• Wyjątek od tej zasady wprowadza art. 264 k.c., w myśl którego jeżeli użytkowanie obejmuje pieniądze lub inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, użytkownik staje się z chwilą wydania mu tych przedmiotów ich właścicielem. Po wygaśnięciu użytkowania obowiązany jest do zwrotu zgodnie z przepisami o zwrocie pożyczki (art. 720 k.c.). Ma on obowiązek zwrócić tę samą ilość pieniędzy lub tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Jest to tzw. użytkowanie nieprawidłowe, gdyż z chwilą objęcia rzeczy użytkownik ex lege staje się jej właścicielem, a właściciel traci do niej prawo własności.

• Przedmiotem użytkowania mogą być także prawa (art. 265 § 1 k.c.). Jeśli chodzi o prawa, które podlegają obciążeniu użytkowaniem, mogą to być tylko prawa zby­walne, gdyż prawa niezbywalne, związane ściśle z określoną osobą (np. prawo do renty, alimentów), powinny służyć tylko uprawnionemu.

• Przykładowo, jako prawa, które mogą być obciążone użytkowaniem, należy wymienić:

1. użytkowanie wieczy­ste,

2. udział we współwłasności,

3. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.

• Użytkowanie jest ukształtowane jako prawo związane z osobą użytkownika, jest więc prawem niezbywalnym (art. 254 k.c.), z tym, że użytkownik może wykonywać swoje prawo przez osoby trzecie (np. przez dzierżawcę, najemcę).

• Użytkowanie może być ustanowione jako prawo terminowe lub bezterminowe, odpłatne, jak też bez wynagrodzenia.

e) Służebności

• Służebność jest prawem rzeczowym ograniczonym, zapewniającym korzystanie z cudzej nieruchomości w ograniczonym zakresie. Kodeks cywilny normuje następujące ro­dzaje służebności;

1. służebność gruntową (art. 285-295 k.c.),

2. służebność osobistą (art. 296-305 k.c.),

3. służebność przesyłu, do której stosuje się przepisy o służebności gruntowej,

• Służeb­ności gruntowe i osobiste mogą obciążać tylko nieruchomości, jednakże inna jest funkcja służebności gruntowej a inna osobistej. Służebność gruntowa, obciążając nie­ruchomość, zwiększa gospodarczą użyteczność innej nieruchomości, natomiast słu­żebność osobista zaspokaja osobiste potrzeby uprawnionego i określa się ją jako prawo o charakterze alimentacyjnym w szerokim tego słowa znaczeniu.

• Z kolei służebność przesyłu od służebności gruntowych odróżnia się tym, że może być ustanowiona na rzecz przedsiębiorcy niebędącego właścicielem innej nieruchomości, który zamierza wybudować urządzenia określone w art. 49 § 1 kc lub którego własność one stanowią. Natomiast od służebności osobistej służebność przesyłu odróżnia się tym, że nie jest związana nierozerwalnie z osobą uprawnionego (art. 299 kc), lecz przechodzi na nabywcę przedsiębiorstwa lub urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 kc, i wygasa wraz z zakończeniem likwidacji przedsiębiorstwa.

Służebność gruntowa

• Definicję służebności gruntowej podaje art. 285 § l k.c.

• Zgodnie z tym przepi­sem treść służebności gruntowej może polegać:

1. bądź na korzystaniu w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej przez właściciela nieruchomości władnącej,

2. bądź na ograniczeniu właściciela nieruchomości obciążonej w możności doko­nywania w stosunku do niej określonych działań,

3. bądź na zakazie wykonywania przez właściciela nieruchomości obciążonej okre­ślonych uprawnień względem nieruchomości władnącej, przysługujących mu na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności.

• Nieruchomość władnąca oznacza nieruchomość, na korzyść której służebność jest ustanowiona, zaś nieruchomość, której kosztem do tego doszło, określa się jako nieruchomość obciążoną.

• Służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomości, co oznacza, że przysługuje ona każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości władnącej i obciąża każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej.

• Samej służebności bez nieruchomości władnącej nie można zbyć.

Służebność osobista

• Służebność osobistą określa art. 296 k.c., w myśl którego nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada tre­ści służebności gruntowej.

• Do służebności osobistych stosuje się odpowiednio prze­pisy o służebnościach gruntowych z zachowaniem przepisów regulujących służeb­ności osobiste (art. 297 k.c.).

Odrębności służebności osobistych

1. Podobnie jak służebność gruntowa, służebność osobista obciąża nieruchomość i może być służebnością czynną lub bierną. Inna jest jednak osoba uprawniona, któ­rą przy służebnościach gruntowych jest każdoczesny właściciel nieruchomości wład­nącej, zaś w wypadku służebności osobistej określona osoba fizyczna (nie może nią być osoba prawna).

2. Służebność osobista, jako prawo związane z określoną osobą, wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego (art. 299 k.c.).

3. W związku z tym, że służebność osobista zaspokaja potrzeby konkretnej osoby, jest ona niezbywalna i nie można przenieść uprawnienia do jej wykonywania (art. 300 k.c.).

4. Jeśli uprawniony z tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień wykonując swoje prawo, właściciel nieruchomości obciążonej może wystąpić o zamianę służebności na rentę (art. 303 k.c.).

5. Służebności osobistej nie można nabyć przez zasiedzenie (art. 304 k.c.).

Służebność mieszkania

• Szczególnym rodzajem służebności osobistej jest służebność mieszkania.

• Treść jej polega na tym, że uprawnionemu przysługuje prawo zamieszkiwania w cudzej nie­ruchomości. Uprawniony może zajmować cały budynek, jego część lub zamieszkiwać wspólnie w mieszkaniu właściciela nieruchomości, może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców (art. 302 § 1 k.c.).

• Mający służebność mieszkania może wspólnie zamieszkać z małżonkiem i mało­letnimi dziećmi, a z innymi osobami tylko wtedy, gdy są one przez niego utrzymy­wane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dzieci wspólnie zamieszkujące z uprawnionym mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletniości (art. 301 § 1 k.c.).

• Służebność mieszkania wygasa, tak jak każda służebność osobista, z chwilą śmierci uprawnionego. Można się jednak umówić, że po śmierci uprawnionego służebność miesz­kania będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi (art. 301 § 2 k.c.).

Służebność przesyłu.

• Zgodnie z art. 305¹ kc nieruchomość można obciążyć na rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią urządzenia przesyłowe, prawem polegającym na tym, że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń

• Służebność przesyłu wygasa najpóźniej wraz z zakończeniem likwidacji przedsiębiorstwa. Po wygaśnięciu służebności przesyłu na przedsiębiorcy ciąży obowiązek usunięcia urządzeń przesyłowych, utrudniających korzystanie z nieruchomości. Jeżeli powodowałoby to nadmierne trudności lub koszty, przedsiębiorca jest obowiązany do naprawienia wynikłej stąd szkody.

• Do służebności przesyłu stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych.

f) Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu

• Unormowania dotyczące problematyki prawnych form korzystania z lokali w bu­dynkach stanowiących własność (współwłasność) spółdzielni mieszkaniowych znaj­dują się w ustawie z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (dalej: u.s.m.). W zakresie nieuregulowanym w powołanej ustawie, w szczególności co do kwestii tworzenia, działalności i likwidacji spółdziel­ni mieszkaniowych, stosuje się - stosownie do art. 1 ust. 1 u.s.m. - przepisy usta­wy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze.

• Jak wynika z art. 244 k.c. ograniczonym prawem rzeczowym jest spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Jest ono zbywalne, dziedziczne i podlega egzekucji. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest podstawową formą korzystania z lokali spółdzielczych. Lokal mieszkalny lub lokal o innym przeznaczeniu (w tym również garaż) znajdujący się w budynku będącym własnością lub współwłasnością spółdzielni jest więc przedmiotem tego prawa (art. 2 ust. 1 i 2 u.s.m.).

• Stosownie do art. 3 u.s.m. przysługiwać ono może zarówno osobie fizycznej (bez względu na jej zdolność do czynności prawnych), jak również osobie prawnej i w myśl art. 33¹ § 1 k.c. tzw. ułomnej osobie prawnej. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu może należeć do kilku osób - z tym, że członkiem spółdzielni może być tylko jedna z nich, chyba że przysługuje ono wspól­nie małżonkom.

• Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu powstaje na podstawie umowy o je­go ustanowienie zawartej między członkiem a spółdzielnią, w której to spółdzielnia zobowiązuje się oddać lokal członkowi do używania, a członek zobowiązuje się wnieść wkład budowlany oraz uiszczać opłaty określone w ustawie i statucie spółdzielni.

• Umowa ta powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

• Na treść spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu składają się dwa atrybuty:

1. uprawnienie do korzystania z lokalu oraz

2. uprawnienie do rozporządzania swoim prawem.

• Korzystanie przez członka z lokalu polega na jego posiadaniu i używaniu zgodnie z jego przeznaczeniem. Jednakże członek nie musi z lokalu korzystać osobiście, może - bez zgody spółdzielni - swój lokal wynająć lub oddać w bezpłatne używanie osobie trzeciej.

• Z korzystaniem z lokalu związane jest uprawnienie do korzystania z części nieruchomości przeznaczonej do wspólnego użytku (np. klatki schodowej, strychu).

• W zakres uprawnienia do rozporządzania swoim prawem wchodzi przede wszyst­kim możliwość przeniesienia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w drodze umowy. Zbycie prawa do części lokalu jest niemożliwe. Natomiast przedmiotem zbycia może być - gdy prawo to należy do kilku osób, ułamkowa część spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, przy czym pozostałym współuprawnionym przysługuje prawo pierwokupu.

• Art. 17² ust. 4 przewiduje dla umowy przenoszącej spółdzielcze własnościo­we prawo do lokalu wymóg formy aktu notarialnego. Niezachowanie tej formy powoduje nieważność umowy (art. 73 § 2 k.c.).

• Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu można obciążyć hipoteką (art. 65 ust. 4 u.k.w.h.), jak również użytkowaniem.

• Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem dziedzicznym. Członek może swoim prawem rozporządzić w testamencie, a jeżeli tego nie uczyni, prawo to przechodzi na spadkobierców w drodze dziedziczenia ustawowego. Zachowanie odzie­dziczanego prawa nie zależy od uzyskania przez spadkobiercę członkostwa w spół­dzielni.

• Jako prawo zbywalne podlega własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu egzekucji za długi członka (art. 17¹ ust. 6 u.s.m.).

g) Hipoteka

Rodzaje zabezpieczeń

• Wierzyciel może egzekwować swoją należność z całego majątku dłużnika. Nie ma jednak pewności, że jego wierzytelność zostanie zaspokojona. Przed niebezpieczeń­stwem niewypłacalności dłużnika mają chronić wierzyciela różne formy ich zabez­pieczenia.

• Dzieli się je na zabezpieczenia

1. osobowe i

2. rzeczowe.

• Zabezpieczenia oso­bowe polegają na tym, że obok dłużnika głównego zobowiązaną do zapłaty długu jest inna osoba (dłużnik dodatkowy). Takimi zabezpieczeniami są np.:

1. poręczenie,

2. gwa­rancja bankowa,

3. przelew wierzytelności na zabezpieczenie.

• Przy zabezpieczeniach rzeczowych gwarancją zaspokojenia wierzytelności jest określona rzecz. W szczegól­ności należy tu wymienić następujące formy rzeczowego zabezpieczenia wierzytel­ności:

1. hipotekę,

2. zastaw,

3. przewłaszczenie na zabezpieczenie.

Prawa zastawnicze

• Szczególne znaczenie wśród zabezpieczeń rzeczowych mają hipoteka i zastaw.

• Są one prawami rzeczowymi ograniczonymi. z których hipoteka odnosi się przede wszystkim do nieruchomości, a zastaw - zasadniczo - do rzeczy ruchomych.

• Ich istota pole­ga na tym, że wierzyciel może zaspokoić się z obciążonej nimi rzeczy bez względu na to czyją ona jest własnością oraz z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy.

• Ich wspólny cel (zabezpieczenie wierzytelności) i jurydyczne podo­bieństwo powoduje, że zaliczane są do wspólnej kategorii praw zastawniczych.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie

• Przewłaszczenie na zabezpieczenie polega na tym, że dłużnik przenosi na wie­rzyciela prawo własności określonej rzeczy z jednoczesnym zastrzeżeniem, że wie­rzyciel będzie korzystał z rzeczy w sposób oznaczony w umowie i po wygaśnięciu wierzytelności przeniesie własność z powrotem na dłużnika.

• Między wierzycielem i dłużnikiem powstaje stosunek powiernictwa. W razie niespełnienia świadczenia przez dłużnika wierzyciel może zgodnie z umową zaspokoić się z rzeczy np. przez zachowanie własności rzeczy lub jej sprzedaż.

Ogólna charakterystyka hipoteki

• Hipoteka jest podstawową formą prawną rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych.

• Hipoteka jest prawem rzeczowym akcesoryjnym, co oznacza, że nie może po­wstać bez wierzytelności, nie może być bez niej przeniesiona (art. 79 u.k.w.h.), a wy­gaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipo­teki (art. 94 u.k.w.h.).

• Hipotekę regulują przepisy zawarte w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (dalej: u.k.w.h.). Przepisy powołanej wyżej ustawy regulują wprost jedynie hipotekę na nierucho­mości. Z uwagi na to, że przedmiotem hipoteki mogą być i inne prawa, art. 65 ust. 5 u.k.w.h. nakazuje odpowiednie stosowanie do hipoteki na pozostałych prawach prze­pisów o hipotece na nieruchomości. Stąd też uwagi dotyczące hipoteki na nierucho­mości odnoszą się także - z uwzględnieniem występujących różnic - do hipoteki na tych prawach.

Pojęcie hipoteki

• Art. 65 ust. 1 u.k.w.h. zawiera ustawową definicję hipoteki, stanowiąc, że w ce­lu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel dochodzić może zaspokojenia z nieruchomości bez wzglę­du na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami oso­bistymi właściciela nieruchomości (hipoteka).

• Hipoteka daje zatem wierzycielowi możliwość zaspokojenia się z nieruchomości obciążonej.

• Nie uprawnia go natomiast do korzystania z nieruchomości obciążonej, nie ogranicza też właściciela w prawie zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki.

Treść hipoteki

• W myśl zacytowanego przepisu art. 65 ust. l u.k.w.h. na treść hipoteki składają się dwa uprawnienia:

1. pierwszeństwo zaspokojenia z nieruchomości przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości, tj. takimi, którzy nie korzystają z zabezpieczenia hi­potecznego. Jeżeli nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami, o pierw­szeństwie między wierzycielami hipotecznymi rozstrzyga kolejność złożenia wniosku o wpis do księgi wieczystej (art. 12 u.k.w.h.),

2. skuteczność obciążenia względem każdoczesnego właściciela nieruchomości, co oznacza, że wierzyciel może zaspokoić się z nieruchomości obciążonej, choćby własność tej nieruchomości przeszła na inną osobę; każdoczesny właściciel nie­ruchomości staje się bowiem dłużnikiem rzeczowym wierzyciela.

Przedmiot hipoteki

• Zasadą jest, że hipoteką mogą być obciążone tylko te przedmioty, co do których ustawa wyraźnie tak stanowi.

• Podstawowym przedmiotem hipoteki jest nierucho­mość. Ponadto, ustawodawca dopuścił możliwość obciążenia hipoteką niektórych praw.

• Przedmiotem hipote­ki może być:

1. nieruchomość, a ściślej prawo własności nieruchomości,

2. udział współwłaściciela we własności nieruchomości,

3. użytkowanie wieczyste,

4. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu,

5. wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

h) Zastaw.

Ogólna charakterystyka zastawu

• Zastaw jest prawem rzeczowym ograniczonym, którego zadaniem jest zabezpie­czenie wierzytelności. Obok hipoteki zastaw stanowi prawną formę rzeczowego za­bezpieczenia wierzytelności.

• Z uwagi na to zastaw jest prawem akcesoryjnym, zwią­zanym z wierzytelnością, nie może bez niej powstać; przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu, a zastaw nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 323 k.c.). Wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie zastawu.

• Wierzyciela, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem, określa się jako zastawnika, zaś właściciela, który obciążył swoją rzecz, zastawcą,

• Z umową zastawu w klasycznej postaci, z uwagi na bezpieczeństwo wierzyciela, połączone jest wydanie rzeczy zastawionej.

• Powstał więc zastaw rejestrowy, przy którym zamiast wydania rzeczy wymagany jest wpis do specjalnego rejestru. Ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów stworzono regulację zastawu nowego typu.

• Hipoteka obciąża nieruchomość i niektóre prawa z nią związane, a zastaw rzeczy ruchome i niektóre prawa zbywalne, przy czym przedmiotem zastawu nie mogą być prawa, na których dopuszczalne jest ustanowienie hipoteki (użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu).

Treść zastawu

• Zgodnie z art. 306 § 1 k.c. rzecz ruchomą można obciążyć prawem w celu zabez­pieczenia oznaczonej wierzytelności, na mocy, którego wierzyciel będzie mógł do­chodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierw­szeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy.

• Na treść zastawu składają się więc, podobnie jak na treść hipoteki, dwa uprawnienia:

1. możliwość zaspokojenia z rzeczy obciążonej zastawem bez względu na to, kto jest jej właścicielem, co oznacza, że zastawnik może zaspokoić się z rzeczy odda­nej w zastaw, pomimo że dłużnik przeniósł własność rzeczy na osobę trzecią;

- w takiej sytuacji zastawnik może żądać - podobnie jak przy hipotece - zaspokojenia bądź od nabywcy rzeczy jako dłużnika rzeczowego, bądź od dłużnika osobistego, który zaciągnął dług i odpowiada całym swoim majątkiem;

2. pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, tj. tymi, którzy na zabezpieczenie swoich wierzytelności nie ustanowili zastawu, chyba że przysługuje im z mocy ustawy pierwszeństwo szczególne (np. z art. 1025 k.p.c.).

Przedmiot zastawu

Przedmiotem zastawu mogą być:

1. rzeczy ruchome (art. 306 § 1 kc);

- ustanowienie zastawu na rzeczy ruchomej rozcią­ga się na jej części składowe (art. 47 kc) oraz przynależności (art. 52 kc);

- przedmio­tem zastawu mogą być tylko rzeczy mające wartość majątkową i nie wyjęte z obro­tu, gdyż zaspokojenie wierzyciela następuje ze sprzedaży rzeczy zastawionej;

2. udział współwłaściciela rzeczy ruchomej (w myśl przyjętego poglądu w doktry­nie i orzecznictwie);

3. prawa zbywalne (art. 327 kc), np. wierzytelności, obligacje. akcje.

5. POSIADANIE.

a) Pojęcie i charakterystyka posiadania.

• Posiadanie określa się jako faktyczne władztwo nad rzeczą. Może być ono związane z wykonywaniem prawa. np. prawa własności (art. 140 k.c.), ale może też być to władztwo nie związane z prawem. np. rzeczą włada osoba nieupraw­niona.

• Zgodnie z art. 336 kc. posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak: użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny).

• Na posiadanie składają się więc dwa elementy:

1. fizyczny element posiadania, określany jako corpus oraz

2. psychiczny element posiadania, określany jako animus.

• Corpus oznacza stan faktyczny polegający na możliwości korzystania z rzeczy w taki sposób, jak to mają prawo czynić osoby, którym przysługuje do rzeczy określone prawo.

• Animus oznacza wolę wykonywania względem rzeczy określonego prawa dla siebie.

• Od posiadania należy odróżnić dzierżenie. Kto faktycznie włada rzeczą za kogo in­nego, jest dzierżycielem (art. 338 k.c.). Dzierżyciel włada także rzeczą, ale nie dla siebie, lecz w imieniu innej osoby (np. przedstawiciel ustawowy, pełnomocnik, zarządca itp.). Dzierżenia nie należy mylić z podobnie brzmiącym pojęciem dzierżawy, w której wydzierżawiający zobowiązuje się oddać rzecz do używania i pobierania pożytków, a dzier­żawca zobowiązuje się uiszczać wydzierżawiającemu czynsz (art. 693 § l k.c.).

b) Rodzaje posiadania

Posiadanie samoistne i zależne

• Za kryterium podziału posiadania na samoistne i zależne bierze się - zgodnie z art. 336 kc. - zakres władztwa nad rzeczą.

• Jeśli posiadacz włada rzeczą jak wła­ściciel, posiadanie ma charakter samoistny, natomiast, gdy posiadacz włada rzeczą w granicach innego prawa (nie prawa własności), z którym łączy się określone władztwo nad rzeczą (np. najmu, dzierżawy, użytkowania wieczystego itp.) mówimy o posiadaniu zależnym.

• Gdy posiadacz faktycznie korzysta z cudzej nierucho­mości w zakresie odpowiadającym treści służebności (np. przejazdu, czerpania wody ze studni sąsiada), jest posiadaczem służebności (art, 352 k.c.).

Posiadanie w dobrej i złej wierze

• Przy posiadaniu w dobrej wierze posiadacz jest przekonany, że posiada rzecz zgodnie z przysługującym mu prawem, a to przekonanie jest usprawiedliwione okolicznościami (np. posiadaczem w dobrej wierze jest nabywca nieruchomości, który nie wie, że umowa zawarta w formie aktu notarialnego jest nieważna z powo­du wady oświadczenia woli).

• Z posiadaniem w złej wierze mamy do czynienia wte­dy, gdy posiadacz wie, że uprawnienie do władania rzeczą mu nie przysługuje, albo gdy brak takiej świadomości spowodowany jest niedbalstwem (np. posiada­czem w złej wierze jest złodziej lub osoba, która nabyła rzecz pochodzącą z kradzieży za wyjątkowo niską cenę od przygodnego sprzedawcy, a także osoba, która uzyskała posiadanie w następstwie umowy przeniesienia własności nieruchomości zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego).

• Zgodnie z art. 339 kc. domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym. Wynika z tego, że ten, kto wykonuje faktyczne władztwo nad rzeczą, jest posiadaczem (a nie np. dzierżycielem) i że posiadanie ma charakter posiadania samoistnego.

c) Ochrona posiadania

• Bezwzględny zakaz naruszania posiadania został wyrażony w art. 342 k.c., który stanowi, że nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze.

• Chronione jest każde posiadanie i zakaz ten odnosi się do każdego, a więc nawet do właściciela, którego rzecz znajduje się w bezprawnym posiadaniu innej osoby.

• Kodeks cywilny przewiduje ochronę posiadania

1. przez samego posiada­cza (art. 343 k.c.) oraz

2. ochronę w drodze sądowej (art. 344-347 k.c.)

Ochrona własna posiadacza jest dozwolona jedynie w granicach zakreślonych przez ustawę i może występować jako:

1. obrona konieczna,

2. dozwolona samopomoc.

• Obrona konieczna ma na celu zapobieżenie naruszeniu posiadania. Posiadacz może - zgodnie z art. 343 § 1 k.c. - zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania, może więc np. łapiąc złodzieja na gorącym uczynku uniemożliwić mu zabranie rzeczy.

• Dozwolona samopomoc ma zapewnić przywrócenie już naruszonego posiadania. Art. 343 § 2 kc. wymienia przesłanki dozwolonej samopomocy, różnicując je w zależności od tego, czy chodzi o naruszenie posiadania nieruchomości, czy też o naru­szenie posiadania rzeczy ruchomej.

1. Przywrócenie posiadania nieruchomości w dro­dze samopomocy może nastąpić tylko niezwłocznie, tzn. w krótkim czasie po samowolnym naruszeniu posiadania.

2. Dalszym ograniczeniem jest to, że posiadacz nie może stosować przy tym przemocy względem osób.

3. Dopuszcza się również dozwoloną samopomoc w sytuacji, gdy posiadaczowi rzeczy ruchomej grozi niebez­pieczeństwo niepowetowanej straty (np. zniszczenia rzeczy), a samopomoc nastę­puje bezpośrednio po samowolnym pozbawieniu go posiadania. Może on wtedy zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego także środki przymusu osobistego.

Ochrona sądowa

• W każdym wypadku naruszenia posiadania posiadacz może skorzystać z sądowej ochrony posesoryjnej i żądać przywrócenia stanu poprzedniego oraz zaniechania dal­szych naruszeń.

• Skorzystanie z ochrony posesoryjnej nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza ani zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 344 § 1 k.c.).

• Uprawnio­nym do wytoczenia powództwa posesoryjnego jest zarówno posiadacz samoistny, jak i zależny.

• Roszczenie posesoryjne może być dochodzone w ciągu roku od chwili naru­szenia posiadania, po tym terminie roszczenie to wygasa (art. 344 § 2 k.c.).

III. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ.

1) Podstawowe pojęcia prawa zobowiązań.

a) Pojęcie zobowiązania

• Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym między dwiema lub więcej osobami, na mocy którego jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnika) okre­ślonego działania lub zaniechania (świadczenia), a dłużnik jest zobowiązany to świadczenie spełnić (art. 353 k.c.).

b - c) Wierzyciel - dłużnik - świadczenie - roszczenie

• Podmio­tem uprawnionym w stosunku zobowiązaniowym jest wierzyciel, podmiotem zobowiązaniowym dłużnik, nato­miast przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. określone zachowanie się dłuż­nika, którego może domagać się wierzyciel.

• Treścią zobowiązaniowego stosunku prawnego są uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika.

Uprawnienia wierzyciela

• Wierzyciel może żądać od dłużnika zachowania się zgodnego z treścią zobowiąza­nia. Oznacza to, że wierzycielowi przysługuje swoiste prawo podmiotowe (wierzy­telność), które kieruje się przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie (dłużnikowi) i tylko przez niego może być naruszone.

• Wierzycielowi przysługuje z reguły wiele uprawnień, które przybierają najczę­ściej postać roszczenia.

• Uprawnienia te dzielą się na roszczenia główne i uboczne. Do głów­nych należy przede wszystkim uprawnienie do uzyskania świadczenia oraz - przy spełnieniu pewnych przesłanek - uprawnienie do uzyskania odszkodowania zamiast lub obok świadczenia. Uprawnienia uboczne mają charakter uzupełniający (pomoc­niczy) wobec uprawnień głównych. Przygotowują one uzyskanie uprawnień zasadni­czych bądź też ułatwiają ich realizację. Do uprawnień ubocznych należy zaliczyć np. roszczenie o odsetki, roszczenie o uzyskanie od dłużnika wiadomości o przedmio­cie świadczenia.

Świadczenie

• Świadczeniem jest zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, czy­niące zadość interesom wierzyciela. Świadczenie może polegać bądź na działaniu, bądź zaniechaniu, czyli na powstrzymaniu się od działania.

d) Wierzytelność - dług - odpowiedzialność

• Uprawnienie wierzyciela do domagania się spełnienia świadczenia przez dłużnika nazywa się wierzytelnością, zaś obciążający dłużnika obowiązek spełnienia świadczenia określany jest mianem długu.

• Odpowiedzialność zaś oznacza, że w wypadku niespełnienia świadczenia przez dłużnika wierzyciel może zrealizować swoje uprawnienia w dro­dze przymusowej, przy wsparciu sądowych organów egzekucyjnych.

• Chociaż regułą jest, że dług i odpowiedzialność występują łącznie w stosunku obligacyjnym, to jed­nak może istnieć dług bez odpowiedzialności (np. zobowiązania niezupełne).

• Wyróżniamy odpowiedzialność osobistą i rzeczową.

• Odpowiedzialność osobista polega na tym, że wierzyciel może skierować egzekucję do całego majątku dłużnika (tj. do ogółu jego aktywów). Odpowiedzialność ta ma w zasadzie charakter nieograniczony, tzn. dłużnik odpowiada za dług wobec wierzyciela całym swoim majątkiem teraź­niejszym i przyszłym. Odpowiedzialność osobista charakteryzuje się tym, że:

1. wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi należącymi do dłużnika, z których chce on uzyskać zaspokojenie oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia;

2. w razie zbiegu egzekucji kilku wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich roszczeń, każdy z wierzycieli otrzymuje tylko częściowe zaspokojenie według stosunku wartości wierzytelności.

• Przy odpowiedzialności rzeczowej gwarancję zaspokojenia wierzyciela stanowi nie cały majątek dłużnika, ale tylko ściśle oznaczony przedmiot majątkowy, na któ­rym została zabezpieczona wierzytelność i to bez względu na to, w czyich rękach znajduje się ten przedmiot w chwili wszczęcia egzekucji.

• Odpowiedzialność rzeczo­wa za dług powstaje głównie na mocy zabezpieczenia wierzytelności w drodze zasta­wu i hipoteki.

Ad. 2. Powstanie zobowiązań.

• Zobowiązanie, jak każdy stosunek cywilnoprawny, powstaje na skutek wystą­pienia zdarzeń cywilnoprawnych.

• Wśród tych zdarzeń, jako źródła stosunków zobowiązaniowych, wymienić należy:

1. jednostronne czynności prawne (w tym trybie zobowiązania powstają tylko wtedy, gdy jest to przewidziane expressis verbis w przepisach prawa, np. przyrzeczenie publiczne, zapis),

2. bezpodstawne wzbogacenie.

3. umowy obligacyjne,

4. czyny niedozwolone,

a) Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązań.

• Zdarzeniem prawnym, będącym źródłem zobowiązania, jest na gruncie prawa obligacyjnego fakt uzyskania kosztem innej osoby jakiejś korzyści majątkowej bez należytego usprawiedliwienia prawnego (art. 405 i nast. k.c.).

• Osoba, która uzyskała korzyść majątkową i wskutek tego się wzbogaciła, jest zobowiązana do dokona­nia zwrotu na rzecz zobowiązanego.

• Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia służy z jednej strony ochronie majątku przed bezpodstawnym jego uszczupleniem, a z dru­giej umożliwia kontrolę poprawności wszelkich przesunięć majątkowych.

• Według art. 405 k.c. powstanie zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbo­gacenia jest uzależnione od istnienia trzech przesłanek:

1. wzbogacenia jednego podmiotu kosztem zubożenia innego podmiotu,

2. związku między wzbogaceniem a zubożeniem,

3. braku podstawy prawnej wzbogacenia.

• Przedmiotem roszczenia o zwrot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest zwrot korzyści. Zwrotowi podlega ponadto wszystko to, co w razie zbycia, utraty lub uszko­dzenia zostało uzyskane w zamian korzyści lub jako naprawienie szkody.

b) Umowy jako źródło zobowiązań.

Zasada swobody umów

• Zagadnienie umów jako źródło zobowiązań analizować należy przez pryzmat zasady swobody umów polegającej na tym, że podmioty pra­wa cywilnego mają pełną swobodę w odniesieniu do tego, czy zawrzeć określoną umowę i zawiązać między sobą stosunek obligacyjny, z kim taką umowę zawrzeć, jaką nadać umowie treść i formę.

• Art. 353¹ k.c. stanowi, iż podmioty prawa cywilnego, zawierające umowę, mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cele nie sprzeciwiały się:

1. właściwości (naturze) stosunku prawnego,

2. przepisom ustawy o charakterze iuris cogentis,

3. zasadom współżycia społecznego.

• Istotnym ograniczeniem zasady swobody umów jest występowanie w obrocie tzw. wzorców umownych, które znajdują zastosowanie głównie przy zawieraniu umów masowych. Do wzorców umownych zaliczamy ogólne warunki lub wzory umów oraz regu­laminy. Obecnie wzorce umowne są, przede wszystkim, sposobem kształtowania treści stosunków zobo­wiązaniowych przez jedną ze stron umowy.

Rodzaje umów cywilnoprawnych:

1. Umowy służące przenoszeniu praw: umowa sprzedaży, umowa darowizny.

2. Umowy dotyczące świadczenia usług: umowa o dzieło, umowa zlecenia, umowa agencyjna, umowa komisu, umowa przewozu, umowa spedycji.

3. Umowy regulujące używanie rzeczy i praw: najem, dzierżawa, użyczenie, umowa leasingu.

4. Umowy kredytowe oraz zabezpieczające: umowa pożyczki, umowa kredytu, umowa rachunku bankowego, umowa poręczenia.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania

• Istotą stosunku zobowiązaniowego jest obciążająca dłużnika powinność speł­nienia świadczenia wierzycielowi. Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczenia (lub speł­nia je nienależycie), wierzyciel może domagać się przymusowego świadczenia, któ­re może być osiągnięte przy użyciu określonych w Kodeksie postępowania cywilnego środków egzekucyjnych. W wypadkach, gdy uzyskanie świadczenia w drodze przymusowej egzekucji jest nie­możliwe bądź gdy uzyskanie świadczenia w naturze z powodu np. nadmiernego opóź­nienia utraci dla wierzyciela jakiekolwiek znaczenie, wierzytelność przekształca się w roszczenie o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Gdy dłużnik spełnia świadczenie w sposób nienależyty, roszczenie wierzyciela o napra­wienie szkody wynikłej z nienależytego wykonania zobowiązania dołącza się do rosz­czenia o spełnienie świadczenia.

• Odpowiedzialność dłużnika za niewy­konanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania stanowi odrębny reżim odpowie­dzialności cywilnej w prawie obligacyjnym, zwany reżimem kontraktowym (ex con­tractu - art. 471 i nast. k.c.).

Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej

• Przesłankami powsta­nia odszkodowawczej odpowiedzialności ex contractu są:

1. wyrządzenie wierzycielowi szkody rozumianej jako uszczerbek majątkowy,

2. powstanie szkody spowodowane przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika,

3. istnienie adekwatnego związku przyczynowego między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą.

• Istnienie powyższych przesłanek nie powoduje jednak automatycznie powstania odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika. Zgodnie z art. 471 k.c. niewykonanie lub nie należyte wykonanie zobowiązania musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.

Zasady odpowiedzialności kontraktowej

• Podejmując próbę określenia okoliczności, za które dłużnik odpowiada w świetle art. 471 k.c.. należy wskazać przede wszystkim na treść art. 472 kc. Zgodnie z ty przepisem, "Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności".

• Formuła art. 472 kc. wskazuje więc wyraźnie, że wiodącą zasadą równie w sferze odpowiedzialności kontraktowej jest zasada winy. Kodeks cywilny nie określa bliżej pojęcia winy. W doktrynie przeważa pogląd, iż winę tworzą dwa elementy:

1. obiektywny i

2. subiektywny.

• Element obiektywny to bezprawność postępowania dłużnika, wyrażająca się w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania.

• Element subiektywny winy zaś wyraża się w podjęciu i przeprowadzeniu przez dłużnika decyzji, którą należy uznać za niewłaściwą, bądź też w braku podjęcia decyzji, którą dłużnik powinien podjąć i zrealizować.

• Na tle reżimu kontraktowego można wyróżnić różne stopnie winy, biorąc za podstawę cechy jej elementu subiektywnego.

• Najwyższy stopień winy stanowi wina umyślna, polegająca na tym, że dłużnik chce naruszyć obciążający go obowiązek powinnego zachowania się (dolus directus) albo też przewidując możliwości takiego naruszenia na to się godzi (dolus eventualis).

• Wina nieumyślna, zwana na gruncie prawa cywilnego niedbalstwem, charakteryzuje się tym, że dłużnik nie zachowuje należytej staranności, chociaż powinien był i mógł ją zacho­wać. Przy ustaleniu winy nieumyślnej dłużnika konieczne jest odwołanie się do mierników staranności. tj. wzorców zachowania się dłużnika.

c) Czyny niedozwolone jako źródło zobowiązań.

Przesłanki i zasady odpowiedzialności deliktowej

• Za czyn niedozwolony (delikt) uznaje się fakt wyrządzenia szkody poza istnieją­cym dotychczas stosunkiem zobowiązaniowym, z którym to faktem ustawa wiąże powstanie obowiązku naprawienia szkody.

• Treścią nowo powstałego - na skutek wystąpienia deliktu - stosunku obligacyjnego jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawie­nia szkody. Reżim odpowiedzialności odszkodowawczej z czynów niedozwolonych (ex delicto), regulowany w art. 415 i nast. k.c., musi być odróżniony od reżimu odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (ex contractu), regulowanego w art. 471 i nast. k.c.

• Powstanie odpowiedzialności deliktowej uzależnione jest w każdym wypadku od zaistnienia trzech przesłanek;

1. wyrządzenia szkody rozumianej jako spowodowanie uszczerbku w dobrach osoby poszkodowanej wbrew jej woli;

2. szkoda musi być spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie lub inne zdarze­nie), z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy;

3. między tym faktem (tj. czynem niedozwolonym) a szkodą musi istnieć adekwat­ny związek przyczynowy.

• Obciążenie obowiązkiem naprawienia szkody określonej osoby wymaga, aby przy istnieniu wyżej wymienionych trzech przesłanek - odpowiedzialność tej osoby opierała się na jednej z trzech zasad odpowiedzialności:

1. zasadzie winy

2. zasadzie ryzyka lub

3. zasadzie słuszności.

• W sferze odpowiedzialności ex delicto wiodącą jest zasada winy, natomiast zasady ryzyka oraz słuszności mają znaczenie uzupełniające i wchodzą w grę tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi.

• Jeżeli odpowiedzialność deliktowa jest w konkretnym wypadku oparta na zasa­dzie winy, to można się od tej odpowiedzialności uwolnić w drodze tzw. ekskulpa­cji, tj. poprzez wykazanie braku winy.

• W celu uniknięcia zaś odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka należy wykazać istnienie tzw. podstaw egzoneracyjnych, który­mi są:

1. siła wyższa (vis maior),

2. wyłączna wina poszkodowanego lub

3. wyłączna wina osoby trzeciej.

Odpowiedzialność za własne czyny

• Podstawowe znaczenie przy określaniu przesłanek i zasad odpowiedzialności deliktowej za własne czyny ma art. 415 k.c., zgodnie z którym: "Kto z winy swej, wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia". Formuła przyjęta w art. 415 kc. ma na względzie zawiniony czyn człowieka, któ­ry może się wyrażać zarówno w podjęciu określonego działania, jak i w zaniechaniu.

• Aby jednak sprawca szkody został obciążony obowiązkiem naprawienia szkody, po­szkodowany musi - zgodnie z art. 6 kc. - wykazać

1. istnienie i rozmiar szkody;

2. dzia­łanie lub zaniechanie sprawcy wyrządzające szkodę;

3. istnienie adekwatnego związku przyczynowego między tym działaniem lub zaniechaniem a szkodą oraz

4. winę sprawcy szkody.

• Pojęcie winy nie zostało zdefiniowane w kodeksie cywilnym. Powszechnie jed­nak przyjmuje się, że winę tworzą łącznie następujące dwa elementy:

a) obiektyw­ny i

b) subiektywny.

• Element obiektywny winy oznacza szeroko rozumianą bezprawność po­stępowania, tzn. niezgodność zachowania się sprawcy z nakazami lub zakazami wynikającymi z ogółu obowiązujących przepisów prawa bądź sprzeczność jego zachowa­nia się z zasadami współżycia społecznego.

• Element subiektywny winy oznacza niewłaściwość zachowania się spraw­cy związaną z momentem przewidywania i momentem woli. W nauce prawa deliktowego dominujące znaczenie zdobywa normatywna teoria winy, zgodnie z którą, element subiektywny winy polega na możliwości postawienia sprawcy zarzutu, że podjął i wykonał niewłaściwą decyzję bądź też w określonych sytuacjach nie uczynił tego, co należało, choć mógł i powinien był.

• Na gruncie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych rozróżnia się

1. winę umyślną oraz

2. winę nieumyślną.

• Przy winie umyślnej naganność stanu psychicznego sprawcy polega na tym, że chce on swoim bezprawnym zachowaniem się wyrządzić drugiemu szkodę (dolus directus) lub przy­najmniej świadomie godzi się na wyrządzenie szkody (dolus eventualis).

• Wina nie­umyślna (niedbalstwo) zaś wiąże się z niezachowaniem przez sprawcę należytej sta­ranności, czego skutkiem jest wyrządzenie szkody.

• Na mocy art. 415 kc. sprawca deliktu ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą zarówno w przypadku, gdy element subiektywny jego winy nosi znamiona umyśl­ności, jak i nieumyślności. W praktyce dominujące znaczenie mają wypadki wyrzą­dzenia szkody z winy nieumyślnej.

• Sprawca szkody może uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę deliktową wyrządzoną czynem własnym w drodze ekskulpacji poprzez wykazanie braku bądź to elementu obiektywnego, bądź też elementu subiektywnego winy.

• Element obiektywny winy jest wyłączony w wypadkach:

1. obrony koniecznej (art. 423 k.c.), która polega na odparciu bezpośredniego i bez­prawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby; w takiej sytu­acji wyrządzający szkodę napastnikowi nie ponosi odpowiedzialności;

2. stanu wyższej konieczności (art. 424 k.c.), który polega na istnieniu bezpośred­niego zagrożenia dla dobra własnego lub cudzego nie wskutek zamachu człowie­ka, lecz na skutek innych zdarzeń, gdy przeciwdziałanie tym zdarzeniom wyma­ga koniecznego wyrządzenia szkody; działający w stanie wyższej konieczności nie ponosi odpowiedzialności, o ile niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro poświęcone;

3. dozwolonej samopomocy, która jest przewidziana przez przepisy prawa w zupeł­nie wyjątkowych wypadkach (art. 343 § 2 i art. 432 § l k.c.);

4. zgody poszkodowanego w takim zakresie, w jakim podmiot może dysponować przysługującymi mu dobrami lub zezwalać na działania ingerujące w sferę tych dóbr, np. zgoda na zabiegi lekarskie, zgoda na udział w zawodach sportowych.

• Element subiektywny winy wyłącza zaś niepoczytalność sprawcy w chwili wyrządzenia szkody, gdyż winę można przypisać jedynie osobie, która ma dostateczny stopień rozeznania oraz dostateczną swobodę kierowania własnym postępowaniem.

• Według przepisów prawa deliktowego do osób niepoczytalnych należy zaliczyć:

1. osoby niedorozwinięte umysłowo lub chore psychicznie; w stosunku do tych ostatnich poza okresem tzw. lucida intervella (dosł. 'jasna przerwa', okres zdrowia w przebiegu zaburzeń psychicznych);

2. osoby, które w chwili czynu uległy zakłóceniu czynności psychicznej; wyjątek dotyczy wypadków, gdy ten stan został wywołany wskutek użycia napojów odu­rzających lub innych środków (por. art. 425 § 2 k.c.);

3. osoby niepełnoletnie, których stopień dojrzałości z powodu wieku nie jest dosta­teczny - z mocy ustawy wyłączona jest całkowicie odpowiedzialność małoletnich do lat 13 (art. 426 k.c.);

4. osoby, które z powodu stanu cielesnego, np. kalectwa lub wieku (niedołężność starcza) nie mogą kierować swym postępowaniem na tyle, by innym nie wyrzą­dzać szkód (art. 427 k.c.).

Odpowiedzialność za cudze czyny

• Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego odpowiedzialność deliktowa za szkodę wyrządzoną przez inną osobę obejmuje trzy grupy wypadków:

1. odpowiedzialność za niepoczytalnych,

2. odpowiedzialność za czyny osób, którymi się posłużono,

3. odpowiedzialność za podwładnego.

Ad. 1)

• Osoby niepoczytalne nie ponoszą odpowiedzialności delikt owej za szko­dę wyrządzoną czynem własnym, gdyż nie można im przypisać winy.

• Osoby takie znajdują się najczęściej pod nadzorem innych osób, które spra­wują nad nimi pieczę. Szkoda wyrządzona przez niepoczytalnego jest najczęściej efektem nienależytego sprawowania nad nim nadzoru przez podmioty do tego po­wołane. Dlatego też według art. 427 kc. odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez osobę niepoczytalną ponosi ten, kto zobowiązany jest do nadzoru ustawo­wego (np. rodzice), umownego lub nawet faktycznego o charakterze stałym nad taką osobą, przy czym nadzorujący musi ponosić winę w nadzorze (culpa in custodiendo).

• W celu poprawienia sytuacji poszkodowanego ustawodawca statuuje domniemanie winy w nadzorze. W konsekwencji nadzorujący, jeżeli chce uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę wywołaną przez niepoczytalnego, musi wykazać, iż nadzór był sprawowany należycie lub że szkoda byłaby powstała również przy starannym wykonywaniu nadzoru.

Ad. 2)

• Zgodnie z art. 429 kc. ten, kto powierza wykonanie czynności drugiemu, odpowiada za szkodę wyrządzoną przez osobę, którą się posłużono, o ile nastąpiło uchybienie co do wyboru właściwej osoby, a szkoda nastąpiła przy wykonywaniu (a nie przy okazji wykonywania) powierzonej czynności.

• Odpowiedzialność z art. 429 k.c. oparta jest na zasadzie winy w wyborze (cul­pa in eligendo), przy czym ustawa statuuje domniemanie winy.

• Powierzający wyko­nanie czynności innej osobie może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wyka­że, iż nie ponosi winy w wyborze albo też, że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trud­nią się wykonywaniem takich czynności.

Ad 3)

• Na mocy art. 430 kc. odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez podwładnego przy wykonywaniu powierzonych mu czynności ponosi przełożo­ny.

• Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka, przy czym przełożony od­powiada za szkody wyrządzone z winy podwładnego.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej

• Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 417 § l kc. za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicz­nej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.

Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy

• Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto zwierzę chowa lub się nim posługuje.

• Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie winy w nadzorze, przy czym art. 431 § l k.c. wprowadza domniemanie winy.

• Reguła art. 431 k.c. odnosi się przede wszystkim do zwierząt domowych oraz do takich zwierząt dzikich, które przebywają pod opieką człowieka, np. w cyrku, ogrodzie zoologicz­nym.

• Odpowiedzialność zaś za szkody wyrządzone przez zwierzęta dzikie żyjące na wolności reguluje ustawa z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie. Art. 46 tej ustawy stanowi, że dzierżawca lub zarządca obwodu łowieckiego obowiązany jest do wynagradzania wyrządzonych szkód. Zgodnie z art. 50 prawa łowieckiego Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrzą­dzone przez zwierzęta łowne, objęte całkowitą ochroną.

• Zgodnie z art. 433 kc. odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek wyrzucenia, wylania lub wypadnięcia czegoś z pomieszczenia ponosi ten, kto po­mieszczenie zajmuje (choćby bez tytułu prawnego).

• Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka i można się od niej uwolnić tylko poprzez wykazanie jednej z trzech podstaw egzoneracyjnych:

1. siły wyższej.

2. wyłącznie winy poszkodowanego,

3. wyłącznie winy osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.

• Warto też zwrócić uwagę na art. 434 k.c., zgodnie z którym, za szkodę wyrzą­dzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że szkoda nie wynikła z braku utrzymania budowli w należytym stanie czy z wady w budowie.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody

• Kodeks cywilny wprowadza szerszą odpowiedzialność za szkody deliktowe, wyrządzone wskutek działalności przedsiębiorstw i zakładów wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) - art. 435 § l kc. Odpowiedzialność ta odnosi się do zdecydowanej większości fabryk, kopalń, hut, przedsiębiorstw komunikacji kolejowej, tramwajowej, trolejbusowej, a także komunikacji lotniczej, transportu drogowego itd.

• Podmiotem odpowiedzialnym z mocy art. 435 § 1 kc. - jest osoba prowadząca przedsiębiorstwo lub zakład na własny rachunek.

• Szkoda musi tu zostać wyrządzona przez ruch przedsiębiorstwa czy zakładu; oznacza to, że musi zachodzić związek między ruchem danego zespołu organizacyjnego jako całości a szkodą.

• Reguła odpowiedzialności z art. 435 § 1 kc. znajduje zastosowanie do szkód na osobie lub mieniu wyrządzonych komukolwiek, a więc zarówno osobom trzecim w stosunku do przedsiębiorstwa, jak i osobom, które łączy z przedsiębiorstwem ja­kiś element prawny, np. stosunek pracy. Ma tu miejsce ustawowy priorytet reżimu odpowiedzialności deliktowej przed reżimem odpowiedzialności kontraktowej.

• Zaostrzoną odpowiedzialność z art. 435 § 1 k.c., opartą na zasadzie ryzyka, wyłącza jedynie wykazanie istnienia przewidzianych w tym przepisie podstaw eg­zoneracyjnych:

1. siły wyższej.

2. wyłącznej winy poszkodowanego,

3. wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład nie ponosi odpowiedzialności.

• Przez siłę wyższą należy rozumieć zdarzenia nadzwyczajne, zewnętrzne i nie­możliwe do zapobieżenia, np. powodzie, trzęsienia ziemi, wojny itp.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch mechanicznych środków komunikacji

• Według art. 436 § 1 kc. w zw. z art. 435 k.c. odpowiedzialność za szkody wyrzą­dzone przez ruch mechanicznego środka komunikacji, poruszanego za pomocą sił przyrody ponosi - na zasadzie ryzyka - samoistny posiadacz tego środka.

• Wskazana tu reguła odnosi się do wszelkich pojazdów lądowych (samochody, ciągniki, moto­cykle), statków powietrznych i wodnych.

• Istotne jest także, by szkoda została wyrządzona przez ruch mechanicznego środka komunikacji, przy czym pojęcie ruchu nie może być ograniczone jedynie do fizycznego przemieszczania się pojazdu w przestrzeni. Odpowiedzialność z art. 436 § 1 k.c. odnosi się bowiem również do wypadków, gdy szkoda nastąpiła na skutek otwarcia klapy zatrzymującego się pojazdu, wybuchu silnika pojazdu zatrzymanego na poboczu jezdni itd.

• Odpowiedzialność posiadacza pojazdu komunikacyjnego rozciąga się na szkody wyrządzone komukolwiek, tj. kierowcy, innym osobom znajdującym się w pojeździe, ale też przechodniom itd.

• Ustawodawca zdecydował się odstąpić od surowej odpowiedzialności, opartej na zasadzie ryzyka, i powrócił do zasad ogólnych odpowiedzialności, tj. do zasady winy w dwóch grupach wypadków. Chodzi tu o sytuacje wymienione wart. 436 § 2 k.c., a mianowicie o przypadek dochodzenia odpowiedzialności przez posiadaczy pojaz­dów za szkody wyrządzone sobie wzajemnie na skutek zderzenia się mechanicz­nych środków komunikacji oraz o przypadek odpowiedzialności za szkody wyrzą­dzone osobom przewożonym z grzeczności.

• Odpowiedzialność z art. 436 k.c. ma charakter bezwzględny, co oznacza, że nie wolno jej z góry wyłączyć lub ograniczyć.

42

---