PRAWO CYWILNE

prof. S. Grobel

Literatura:

Radwański: „Prawo cywilne. Część ogólna”

Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk: „Prawo cywilne. Zarys części ogólnej”

Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa cywilnego

Prawo cywilne wywodzi się ze starożytnego Rzymu (ius civile). Przeciwstawiało mu się prawo ius gentium, które dotyczyło szerszych relacji, nie tylko pomiędzy obywatelami, ale wszystkimi osobami zamieszkującymi teren cesarstwa rzymskiego.

Ius civile znalazło się w kodyfikacji justyniańskiej (corpus iuris civilis).

Cechy charakterystyczne prawa cywilnego:

• zasada formalnej równości wobec prawa

• zasada autonomii prywatnej (autonomii woli)

Zasada formalnej równości podmiotów wobec prawa oznacza, że w stosunkach cywilnoprawnych podmioty występują na zasadach partnerskich (brak nadrzędności i podrzędności).

Zasada autonomii prywatnej oznacza, iż w zakresie stosunków cywilnoprawnych strony same kształtują swą sytuację prawną (np. zasada swobody umów - art. 353.1).

Odgraniczenie prawa cywilnego od innych gałęzi prawa:

Dają się wyodrębnić dwa stanowiska:

• charakter regulowanych stosunków społecznych

• metoda regulacji prawa

W pierwszym przypadku twierdzi się że prawo cywilne to takie, które reguluje stosunki o charakterze majątkowym. Jest to już mało aktualne, gdyż prawo cywilne dotyczy różnych dóbr osobistych określonych m.in. w art. 23.

W drugim przypadku, uznawanym za właściwszy, uważa się, że prawo cywilne należy odgraniczać od innych gałęzi prawa na podstawie kryteriów regulacji prawa (cywilistyczna metoda regulowania stosunków społecznych - zapewnia partnerstwo stron w stosunkach cywilnoprawnych).

Przedmiot prawa cywilnego (czego to prawo dotyczy):

Już w art. 1 uregulowano przedmiot prawa cywilnego: „kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi”. A więc przedmiotem są stosunki cywilnoprawne, czyli takie, które formułowane są na zasadzie formalnej równorzędności stron.

Systematyka prawa cywilnego:

Występuje wiele różnych systematyk. Jedna z nich oparta jest na tzw. systemie pandektowym (pandekt /z greckiego/ = digesta; digesta to fragment corpus iuris civili). Systematyka ta jest bardzo podobna do systematyki wewnętrznej kodeksu cywilnego.

Prawo cywilne składa się z następujących działów:

• część ogólna prawa cywilnego

• prawo rzeczowe

• prawo zobowiązań

• prawo spadkowe

• prawo rodzinne

• prawo na dobrach niematerialnych

• Część ogólna prawa cywilnego - to zespół przepisów regulujących zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego.

• Prawo rzeczowe - to zespół przepisów regulujących prawne formy korzystania z rzeczy i niektórych praw. Możliwość korzystania została ukształtowana w postaci praw podmiotowych bezwzględnych (skutecznych wobec wszystkich). Wyróżniamy następujące prawa rzeczowe podmiotowe:

• własność (art.. 140 i następne)

• użytkowanie wieczyste (art. 232 i następne)

• ograniczone prawa rzeczowe (art. 244); są to: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokali - wymienia je art. 244 par. 1. Przykładowo: przedmiotem zastawu mogą być prawa, które są zbywalne.

• Prawo zobowiązań - to zespół przepisów regulujących stosunki prawne, z których wynikają wierzytelności. Wierzytelności mają charakter praw podmiotowych względnych. Prawa podmiotowe względne to takie, które są skuteczne tylko wobec określonych osób (np. dłużnika). Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien je spełnić. Może polegać na działaniu lub zaniechaniu (art. 353). Jest to istota względności (dotyczy w tym przypadku dłużnika a nie każdego). Zobowiązania są najobszerniejszym działem prawa cywilnego. Prawo zobowiązań dzieli się na dwa działy:

• część ogólną

• część szczegółową (reguluje poszczególne typy tzw. umów nazwanych - mających regulacje w prawie cywilnym)

• Prawo spadkowe - to zespół przepisów regulujących przejście praw i obowiązków majątkowych zmarłego na inne podmioty.

• Prawo rodzinne - to zespół przepisów regulujących stosunki prawne wynikające z małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa oraz opieki i kurateli

• Prawo na dobrach niematerialnych - to zespół przepisów regulujących stosunki cywilnoprawne, których przedmiotem są dobra o charakterze intelektualnym.

Obowiązywanie przepisów cywilnoprawnych w przestrzeni i w czasie

Przestrzeń:

Przepis prawny obowiązuje na terenie tego państwa, w którym został ustanowiony. Czasem się jednak zdarza, że dany przepis nie znajduje zastosowania we wszystkich przypadkach (obowiązywanie i zastosowanie nie zawsze się pokrywają). Wtedy dochodzi do kolizji:

• brak jednolitości przepisów

• wówczas, gdy pewien stosunek cywilnoprawny wykracza w pewien sposób poza obszar jednego państwa

Brak jednolitości przepisów w Polsce jaskrawo by widoczny w okresie międzywojennym, gdyż obowiązywały wtedy różne systemy prawne. Dopiero w 1926 roku opracowano akt „prawo prywatne międzydzielnicowe” który zawierał m.in. odpowiednie przepisy kolizyjne.

Przykładem wykraczania pewnego stosunku prawnego poza obszar państwa jest np. zawieranie małżeństw międzynarodowych. Konflikty powstałe na tym gruncie reguluje „prawo prywatne międzynarodowe” z 1965 roku.

Czas:

Żaden przepis cywilnoprawny nie obowiązuje w nieskończoność. W trakcie zmian przepisy uchylane są tzw. klauzulami derogacyjnymi. Także przepis późniejszy uchyla przepis wcześniejszy. Czasem podawany był termin obowiązywania przepisu (ustawy).

Zasady prawa międzyczasowego (intertemporalnego):

• zasada nieretroakcji (lex retro non agit ) - art. 3 do przecinka

• zasada retroaktywnego działania przepisu (retroakcji) - art. 3 po przecinku (wyjątki od nieretroakcji)

• zasada natychmiastowego działania ustawy nowej (bezpośredniego działania)

• zasada dalszego obowiązywania ustawy dawnej (mediacyjna lub tranzytoryjna)

Zasada natychmiastowego (bezpośredniego) działania ustawy nowej oznacza, że do oceny skutków prawnych zdarzeń, które powstały pod rządem dawniej obowiązujących przepisów, należy od chwili wejścia w życie nowych przepisów stosować te nowe przepisy.

Zasada mediacyjna (tranzytoryjna) oznacza, że do oceny skutków prawnych zdarzeń, które powstały pod rządem dawniej obowiązujących przepisów, należy mimo wejścia nowych przepisów nadal stosować te dawne przepisy.

Art. LXIV przepisów wprowadzających KC mówi, że w razie wątpliwości czy stosować przepisy stare czy obecnego kodeksu, należy stosować nowy kodeks.

Zdolność prawna (art. 8)

W prawie cywilnym są trzy kategorie podmiotów:

• osoby cywilne

• osoby prawne

• jednostki organizacyjne które nie są osobami prawnymi ale są wyposażone w zdolność prawną (np. spółki osobowe prawa handlowego)

Zdolność prawna to możność bycia podmiotem praw i obowiązków.

Nie zawsze od urodzenia miało się zdolność prawną (niewolnictwo lub tzw. proskrypcja - pozbawienie zdolności prawnej za pewne przestępstwa). Obecnie zdolność prawna jest bezwzględnie obowiązująca (nikt mocą swej woli nie może ograniczyć lub wyłączyć swojej zdolności prawnej). Co najwyżej zdolność prawna może być ograniczona poprzez brak zdolności do czynności prawnych (np. sporządzić lub odwołać testament może jedynie osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych). To samo dotyczy dużej części przepisów, w których jest obowiązek osobistego wykonawstwa (nie dopuszcza się udziału pełnomocnika lub zastępcy ustawowego).

Zdolność prawna generalnie występuje od urodzenia (art. 8). W przypadku dziedziczenia zdolność prawną ma także dziecko poczęte pod warunkiem, że urodzi się żywe (wyjątek od art. 8). Określa się, że nasciturus ma ograniczoną i warunkową zdolność prawną. Ograniczoną - bo ma ją w tych przypadkach w których ustawodawca mu ją przyznał. Warunkową - po pod warunkiem że urodzi się żywy.

Przypadki w których nasciturus ma prawa:

• może być spadkobiercą (art. 927)

• może być zapisobiercą (art. 972 w kontekście art. 927)

Zapis (legat) jest to rozrządzenie testamentowe na mocy którego spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (art. 968).

• może być uznany (art. 71,75 KRiO)

Uznanie to jeden ze sposobów uznania ojcostwa na rzecz mężczyzny który nie jest mężem matki lecz jest biologicznym ojcem dziecka. Uznać dziecko może tylko biologiczny ojciec, inaczej jest adopcja.

• może dojść do nałożenia na mężczyznę który nie jest mężem matki i którego ojcostwo zostało jedynie uwiarygodnione, obowiązku wyłożenia określonej sumy pieniędzy na utrzymanie matki jeszcze przed urodzeniem się dziecka (art. 142 KRiO)

• na rzecz dziecka poczętego może być ustanowiony kurator jeśli jest to potrzebne dla strzeżenia przyszłych praw dziecka (art. 182 KRiO)

• od chwili urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem (art. 446.1)

Można przyznawać zdolność prawną nasciturusowi w przypadkach w których ustawodawca mu tej zdolności nie przyznał, gdyż dąży się do pełnej ochrony życia poczętego.

Koniec zdolności prawnej:

Zdolność prawna osoby fizycznej ustaje w chwili jej śmierci. Śmierć następuje z chwilą ustania obiegu krwi i oddechu - tak się przyjmowało dawniej, obecnie jest to bardziej złożona sprawa. Ustawodawca nie uregulował tematu momentu śmierci. Zgon zatem stwierdza lekarz. Obecnie przyjmuje się to jako śmierć mózgu.

Z końcem zdolności prawnej łączy się dwie instytucje:

• sądowe stwierdzenie zgonu

• uznanie za zmarłego

Sądowe stwierdzenie zgonu - jest regulowane przez KPC. Sporządzony zostaje akt zgonu, w którym zawarty jest czas zgonu. Akt zgonu można sporządzić także na podstawie faktu naocznego stwierdzenia, np. przez uprawnionego pracownika USC. Także akt zgonu można sporządzić na podstawie pisemnego zawiadomienia organu, który w związku ze śmiercią osoby prowadził dochodzenie lub śledztwo. Wszystkie te sposoby są możliwe jedynie gdy są zwłoki. Jeśli nie ma zwłok, stosuje się postępowanie uregulowane w KPC, toczące się przed sądem rejonowym. Jako moment śmierci podaje się w postanowieniu o stwierdzeniu zgonu najbardziej prawdopodobny czas wynikający z przeprowadzonego postępowania.

Uznanie za zmarłego - stosuje się w odniesieniu do osób zaginionych i jest wyprostowaniem niepewności stanu prawnego. Ze względu na przesłanki od których przepisy uzależniają możliwość uznania za zmarłego wyróżniamy dwa rodzaje zaginięcia:

• zaginięcie proste (zwyczajne) - to takie, któremu nie towarzyszyły okoliczności przemawiające za zwiększonym prawdopodobieństwem śmierci (art. 29 - uznanie za zmarłego po 10 latach od zaginięcia, a dla 70-i więcej-latków - 5 lat)

• zaginięcie kwalifikowane (nadzwyczajne) - to takie, któremu towarzyszyły okoliczności przemawiające za zwiększonym prawdopodobieństwem śmierci (art.. 30 - 6 miesięcy do 1 roku od zaginięcia w zależności od kwalifikacji).

Różnice między stwierdzeniem zgonu a uznaniem za zmarłego dotyczą przesłanek, według których stosuje się jedną lub drugą instytucję:

• różnica dotyczy oznaczania chwili śmierci przez sąd

• różnica dotyczy charakteru orzeczenia, które jest wydawane przez sąd (uznanie za zmarłego ma charakter konstytutywny, a stwierdzenie zgonu deklaratoryjny).

Miejsce zamieszkania

Miejsce zamieszkania często decyduje o miejscu spełnienia świadczenia, o właściwości sądu itp.

Oznaczenie miejsca zamieszkania (art. 25-28):

Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której osoba fizyczna przebywa z zamiarem stałego pobytu. Stwierdzenie składa się z dwóch elementów:

• fizyczne przebywanie w oznaczonej miejscowości (corpus)

• zamiar (wola) przebywania w tej miejscowości na stałe (animus)

Elementy te muszą wystąpić łącznie (kumulatywnie).

Miejscem zamieszkania jest więc miejscowość (w kategoriach prawa cywilnego) a nie konkretny adres (w kategoriach prawa administracyjnego).

Zdolność do czynności prawnych:

Zdolność do czynności prawnych to możność samodzielnego objawiania woli ze skutkiem prawnym (kształtowanie swej sytuacji prawnej).

Przesłanki zdolności do czynności prawnych:

• osiągnięcie określonego wieku

• nieubezwłasnowolnienie

Stany zdolności do czynności prawnych:

• zupełny brak zdolności do czynności prawnych

• ograniczona zdolność do czynności prawnych

• pełna zdolność do czynności prawnych

Zupełny brak zdolności do czynności prawnych:

• osoby które nie ukończyły 13 roku życia

• osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12)

Skutki zupełnego braku zdolności do czynności prawnych:

• nieważność bezwzględna czynności dokonanych przez osobę, która jest zupełnie pozbawiona zdolności do czynności prawnych (art. 14 par. 1); wyjątek stanowią umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 14 par. 2)

Np. dziecko kupujące coś w sklepie zawiera umowę konwalidowaną poprzez jej wykonanie, choć nie ma zdolności do czynności prawnych - właśnie na podstawie art.. 14 par. 2

(konwalidacja = uważnienie)

Ograniczona zdolność do czynności prawnych:

• osoby które ukończyły 13 rok życia lecz nie ukończyły 18 roku życia

• osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15)

• osoby które posiadają doradcę tymczasowego (nie chodzi tu o opiekuna czy kuratora, tylko podmiot powoływany przez sąd na podstawie Kodeksu Postępowania Cywilnego w trakcie postępowania o ubezwłasnowolnienie)

Skutki ograniczonej zdolności do czynności prawnych:

Skutki są różne w zależności od dokonywanej czynności przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych: niektóre czynności prawne mogą być dokonywane przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych lecz do ważności tych czynności potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Dotyczy to głównie czynności, które po stronie osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych mają charakter rozporządzający lub zobowiązujący (art. 17).

Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama czynności prawnej, do której wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.

Niektóre czynności prawne mogą być swobodnie dokonywane przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych:

• takie, które po stronie osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych nie mają charakteru rozporządzającego ani zobowiązującego

• umowy zawierane w drobnych sprawach życia codziennego

• może swobodnie rozporządzać swoim zarobkiem (chyba że Sąd Opiekuńczy z ważnych powodów postanowił inaczej)

• może korzystać i swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał jej do swobodnego użytku (art. 22)

Niektóre czynności prawne zupełnie nie mogą być dokonywane przez osobę która ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych:

• nie może sporządzić i odwołać testamentu (rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci - art. 944)

• nie może być przysposabiającym (nie może adoptować)

Pełna zdolność do czynności prawnych:

• osoby które ukończyły 18 rok życia i nie zostały ubezwłasnowolnione

Rodzaje ubezwłasnowolnienia:

• całkowite (art. 13)

• częściowe (art. 16)

Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego:

• ukończony 13 rok życia

• choroba psychiczna lub inne zaburzenia

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego:

• brak zdolności do czynności prawnych

• osoba taka podlega opiece, chyba że pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską. Opiekun sprawuje pieczę nad osobą oraz majątkiem podopiecznego

Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego:

• osiągnięcie pełnoletności

• choroba psychiczna lub inne zaburzenia

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego:

• ograniczona zdolność do czynności prawnych

• osoba taka podlega kurateli. Kurator sprawuje pieczę tylko nad osobą.

Podmioty stosunków cywilnoprawnych nie będące osobami fizycznymi:

• osoby prawne

• jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, lecz wyposażone w zdolność prawną (art. 33.1)

Osoby prawne:

Teorie zmierzające do wyjaśnienia istoty osób prawnych dzieli się na dwie grupy:

• teorie negujące realny byt osób prawnych

• teorie uznające realny byt osób prawnych

Do pierwszej grupy należy:

• Teoria fikcji - osoba prawna w sposób realny jako podmiot prawa nie istnieje. Podmiotami prawa mogą być wyłącznie osoby fizyczne. Osoby prawne są powoływane do obrotu na zasadzie fikcji. Państwo uznaje ta fikcję i godzi się na ich powstanie (lub takową zgodę cofa).

• Teoria majątku celowego - osoba prawna to majątek przeznaczony do realizacji określonego celu. Przypisuje się mu cechy ludzkie (personifikuje). Teoria ta dobrze tłumaczy konstrukcję osób prawnych typu fundacyjnego (gdzie substratem jest majątek) zaś zawodzi gdy chodzi o typ korporacyjny (gdzie substratem są ludzie).

• Teoria Jellinka (teoria interesu) - osoby prawne są konstrukcją sztuczną powoływaną przez osoby fizyczne by mogły realizować określone interesy. Interesy zaś mogą być związane jedynie z osobami fizycznymi. Teoria ta wiąże się z żywymi ludźmi i ich interesami.

• Teoria kolektywnej własności - osoba prawna to szczególna postać własności kolektywnej. Zatem rzeczywistymi podmiotami są węższe lub szersze kolektywy ludzi. W przypadku państwowych osób prawnych rzeczywistym podmiotem jest całe społeczeństwo.

Do drugiej grupy należy:

• Teoria organiczna Gierkego - w jej świetle osoba prawna jest równie realna jak i osoby fizyczne. Państwo nie tworzy osób prawnych a jedynie określa przesłanki ich powstania. Jeśli osoba prawna powstanie, państwo nie może jej zaprzeczyć. Teoria ta wprowadziła daleko posuniętą personifikację osób prawnych (wręcz antropomorfizm), np. wola osoby prawnej jest przejawiana za pomocą jej organów czyli osób fizycznych. Osoba prawna może ponosić także winę.

Problematykę osób prawnych reguluje art. 33-43. Zgodnie z tym osobami prawnymi jest skarb państwa oraz jednostki organizacyjne, którym na podstawie szczególnych przepisów przyznano osobowość prawną.

Powstanie osoby prawnej (art. 35):

Są 3 podstawowe systemy powstawania osób prawnych:

• system aktów organów państwa - polega na tym, że osoba prawna powstaje z inicjatywy organu państwowego. Może się ona przejawiać w dwojaki sposób:

• poprzez wydanie aktu normatywnego powołującego do życia osoby prawne

• poprzez wydanie aktu administracyjnego (erekcyjnego)

Zmierza się do tego, aby przepisy powołujące i odwołujące osobę prawną były w randze ustawy.

• system koncesyjny - polega na tym, że osoba prawna powstaje z inicjatywy jej założycieli (osób fizycznych lub prawnych) a ponadto wymagane jest zezwolenie organu państwowego

• system normatywny - polega na tym że akt normatywny określa w sposób generalny przesłanki powstania osoby prawnej. Jeśli przesłanki te zostaną zrealizowane, osoba prawna powstaje bez potrzeby uzyskiwania koncesji.

W Polsce spotykany jest głównie system koncesyjny.

Osoby prawne podlegają systemowi rejestracyjnemu (art. 37). Osoba prawna uzyskuje osobowość z chwilą wpisu do odpowiedniego rejestru. Wyjątek stanowi skarb państwa, jednostki samorządu terytorialnego, związki wyznaniowe które nie wymagają rejestracji.

Krajowy Rejestr Sądowy - od stycznia 2001 jest centralnym rejestrem osób prawnych. Niektóre rejestry nadal są jednak prowadzone przez poszczególne sądy.

Znaczenie rejestrów osób prawnych:

• z chwilą wpisania do rejestru powstaje osobowość prawna

• rejestracja zwiększa bezpieczeństwo obrotu cywilnoprawnego

• z rejestrem związana jest zasada jawności i oznacza, że rejestr jest jawny i dostępny dla wszystkich

• z rejestrem związane jest domniemanie, że dane wpisane do rejestru są prawdziwe

Oznaczenie osoby prawnej:

Na oznaczenie osoby prawnej składają się dwa elementy zasadnicze:

• nazwa osoby prawnej

• siedziba osoby prawnej

Nazwa osoby prawnej - jest odpowiednikiem nazwiska bądź pseudonimu osoby fizycznej i stanowi jej dobro osobiste, które jest chronione (art. 24). Jeśli osoba prawna prowadzi działalność gospodarczą (osoba prawna jest przedsiębiorcą), jej nazwa określana jest mianem firmy. Wtedy ochrona jej dóbr określona jest w przepisach jak dla firmy (art. 43.10).

Siedziba osoby prawnej - jest nią z zasady miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający (chyba że ustawa powołująca lub akt erekcyjny stanowi inaczej). Siedziba osoby prawnej nie musi się mieścić na obszarze działalności danej osoby prawnej.

Działanie osób prawnych:

Jest kilka teorii, z czego najważniejsze:

• teoria organów

• teoria przedstawicielstwa

Teoria organów - oznacza że działanie organu osoby prawnej uważane jest za działanie samej osoby prawnej.

Teoria przedstawicielstwa - oznacza że organ osoby prawnej działa tak jak przedstawiciel ustawowy osoby fizycznej niezdolnej do czynności prawnych. Zakłada więc niejako istnienie dwóch podmiotów:

• osoby prawnej która sama działać nie może

• organu który działa jako przedstawiciel osoby prawnej

W Polsce uznawana jest teoria organów, co wyraźnie określa art. 38.

Przesłanki uznania działania osoby lub osób stanowiących organ osoby prawnej za działanie samej osoby prawnej:

• osoba ta lub osoby muszą w sposób wyraźny lub choćby dorozumiały działać w charakterze organu osoby prawnej

• działanie tej osoby lub osób musi się mieścić w granicach kompetencji tego organu

Obie te przesłanki muszą występować łącznie (kumulatywnie). Jeśli choćby jedna z tych przesłanek nie będzie spełniona, to podjęte działanie nie będzie mogło być uznane za działanie osoby prawnej. Takie działanie będzie traktowane jako działanie bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu. Skutkiem będzie bezwzględna nieważność czynności (art. 39).

Dobra lub zła wiara osób prawnych:

Do ustalenia dobrej lub złej wiary osób prawnych stosuje się teorię organów. Znaczy to że dobra bądź zła wiara organu osoby prawnej przypisywana jest samej osobie prawnej.

Teoria ta ma jednak pewne słabości i zawodzi gdy:

• w skład organów wchodzi kolka osób i jedne z nich są w dobrej a inne w złej wierze

• gdy do dokonania pewnej czynności prawnej potrzebna jest współpraca kilku organów, a niektóre z nich są w dobrej a inne w złej wierze

Aby usunąć te problemy stosuje się zasady:

• jeśli choć jedna z osób stanowiących organ jest w złej wierze to przyjmuje się że cały organ jest w złej wierze a więc osoba prawna również jest w złej wierze

• jeżeli choćby tylko jeden z organów, których współpraca jest potrzebna do dokonania pewnej czynności prawnej jest w złej wierze, to cała osoba prawna jest w złej wierze

Pojęcie dobrej i złej wiary:

• w dobrej wierze jest ten, kto nie wie, lecz nie można mu z powodu tej niewiedzy postawić zarzutu

• w złej wierze jest ten, kto wie, a także ten kto nie wie z powodu jakiegokolwiek niedbalstwa

Art. 7 wprowadza zasadę domniemania dobrej wiary. Jest to jednak wzruszalne, czyli można w tym przypadku starać się dowieść złej wiary.

Dobra osobiste osób prawnych:

• nazwa osoby prawnej - odpowiednik nazwiska lub pseudonimu osoby fizycznej

• dobre imię osoby prawnej - odpowiednik czci osoby fizycznej (chodzi tu o rozgłaszanie negatywnych i nieprawdziwych opinii; jeśli są negatywne ale prawdziwe, nie dochodzi do naruszenia)

• nietykalność pomieszczeń osoby prawnej - jest odpowiednikiem nietykalności mieszkania osoby fizycznej (należy to odnieść do pomieszczeń biurowych, zwłaszcza tych w których znajdują się jej organy zarządzające oraz ich personel)

• tajemnica korespondencji - tak samo jak dla osób fizycznych

Rodzaje osób prawnych:

Ze względu na charakter stosunków własnościowych:

• państwowe osoby prawne

• niepaństwowe osoby prawne (komunalne, wyznaniowe, inne)

Ze względu na substrat osoby prawnej:

• typu korporacyjnego (ludzie)

• typu fundacyjnego (majątek)

Ze względu na siedzibę:

• krajowe osoby prawne

• zagraniczne osoby prawne

Ze względu na to, czy osoba prawna ma na celu zabezpieczenie interesu ogółu obywateli czy jednostki:

• osoby prawne prawa publicznego (ogółu)

• osoby prawne prawa prywatnego (jednostki)

Państwowe osoby prawne:

• skarb państwa

• inne państwowe osoby prawne

Skarb państwa jest synonimem nazwy „państwo” występującym w stosunkach cywilnoprawnych. Skarb państwa jako osoba prawna nie ma ani siedziby ani struktury organizacyjnej. Przepisy prawa administracyjnego określają, które organy są kompetentne do reprezentowania skarbu państwa w określonych stosunkach cywilnoprawnych.

Inne państwowe osoby prawne to np. przedsiębiorstwa państwowe, państwowe szkoły wyższe itp. - ich majątek należy do skarbu państwa.

Stosunek skarbu państwa i innych państwowych osób prawnych do mienia państwowego:

• w sensie cywilistycznym mienie państwowe jest własnością skarbu państwa albo innych państwowych osób prawnych

• w sensie ekonomicznym mienie państwowe jest wyłącznie własnością skarbu państwa

Jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi lecz wyposażone w zdolność prawną (art. 33.1)

Jednostki organizacyjne nie są osobami prawnymi w rozumieniu art. 33, jednak posiadają zdolność prawną. Są to spółki osobowe (zgodnie z Kodeksem Spółek Handlowych art. 22-150):

• Spółka Jawna

• Spółka Partnerska

• Spółka Komandytowa

• Spółka Komandytowo-Akcyjna

Niekiedy uważa się za taki podmiot również Spółkę Cywilną (zgodnie z art. 864 KC)

Odpowiedzialność jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi lecz wyposażonymi w zdolność prawną:

Zasadą jest że za zobowiązania tych jednostek odpowiadają one same. Dopiero gdy stają się niewypłacalne, odpowiedzialność subsydiarną (uzupełniającą) ponoszą jej członkowie.

Zdarzenia prawne (akty prawne)

W znaczeniu szerokim to okoliczności, które powodują powstanie określonych skutków prawnych w całym systemie prawa, tzn. w poszczególnych jego gałęziach.

W znaczeniu wąskim to okoliczności, które powodują powstanie skutków prawnych w sferze prawa cywilnego (zwane zdarzeniami cywilnoprawnymi).

Zdarzenia prawne dzielą się na:

1. zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu (zdarzenia sensu stricto)

2. działania

• czynności zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych

- czynności prawne, w tym oświadczenie woli

- akty administracyjne

- orzeczenia sądowe o charakterze konstytutywnym

• czyny

- czyny bezprawne

- czyny zgodne z prawem

• przejawy woli podobne do oświadczenia woli

• zawiadomienia o pewnych zdarzeniach

• czynności faktyczne (realne)

• Zdarzenia prawne to okoliczności powodujące powstanie skutków prawnych w sferze prawa cywilnego

• Zdarzenie sensu stricto to okoliczności, które są niezależne od woli ludzkiej (np. urodzenie człowieka - nie powstaje stosunek prawny ale powstaje jakaś podmiotowość; tak samo śmierć)

• Działanie to takie zachowanie się człowieka (podmiotu), które jest wynikiem jego woli

• Czynności zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych to wszelkie działania zmierzające do osiągnięcia określonego skutku

• Czynności prawne, w tym oświadczenia woli: w skład każdej czynności prawnej wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli (definicję oświadczenia woli podaje art. 60)

• Akty administracyjne: znaczenie ich jako zdarzenia prawnego powodującego skutki prawne w sferze prawa cywilnego obecnie nie jest duża (dawniej akty administracyjne regulowały treść znacznej liczby zobowiązań); przykładem może być użytkowanie wieczyste, które zostaje ustanowione na podstawie decyzji administracyjnej

• Orzeczenia sądowe o charakterze konstytutywnym tworzą nowy stan prawny (np. orzeczenie rozwodu, zniesienie współwłasności, ustanowienie drogi koniecznej); wtedy orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli

• Czyny to takie zachowanie się podmiotów, które powodują skutek niezależnie od tego czy wola podmiotu była skierowana na wywołanie tego skutku czy też nie

• Czyny bezprawne: mają większe znaczenie z punktu widzenia skutków, które powstają w sferze prawa cywilnego. Są to czyny sprzeczne z ogólnie pojętym porządkiem prawnym. Bezprawność jest tzw. ruchomą przesłanką winy. Art. 415 określa odpowiedzialność „deliktową” czyli z tytułu czynów bezprawnych.

Czyny zgodne z prawem:

• Przejawy woli podobne do oświadczenia woli różnią się tym od oświadczeń woli, że skutek prawny powstaje bez względu na wolę działającego (np. gdy podmiot nie ma świadomości skutku swego oświadczenia woli)

• Zawiadomienia o pewnych zdarzeniach (np. zawiadomienie sprzedawcy o wadzie w odpowiednim czasie uprawnia do skorzystania rękojmi za wady)

• Czynności faktyczne (realne): czynności które podejmujemy w interesie innych osób, choć nie mamy prawnego obowiązku zajmowania się nimi (nazywane prowadzeniem cudzych spraw bez zlecenia - art. 752).

Stosunek cywilnoprawny

Stosunek cywilnoprawny (stosunek prawny wyznaczony przez normy prawa cywilnego) jest odmianą stosunku prawnego. Natomiast stosunek prawny jest to stosunek zachodzący między podmiotami prawa, w którym to stosunku podmioty mają wynikające z dyspozycji normy prawnej uprawnienia i obowiązki, których realizacja zagwarantowana jest przymusem państwowym.

Wyróżniamy stosunki cywilnoprawne:

• abstrakcyjne - wyznaczone w sposób ogólny przez hipotezę normy prawnej. W sposób ogólny wyznaczona jest także dyspozycja normy. Łączą się z wyznaczeniem dyspozycji.

• konkretne - zindywidualizowane, dotyczące konkretnych podmiotów i konkretnych sytuacji (które rzeczywiście wystąpiły). Łącza się z zastosowaniem dyspozycji.

Elementy stosunku cywilnoprawnego

• podmioty

• przedmiot

• treść

Podmioty - osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi. Podmiotowość jest cechą normatywną. Na płaszczyźnie cywilnoprawnej pojawia się pojęcie stron. Czasem są to pojęcia tożsame, czasem nie (gdy np. stroną jest wielość podmiotów).

Gdy stroną jest wielość podmiotów, może dojść do powstania tzw. typowych postaci stosunku cywilnoprawnego. Dotyczy to stosunków cywilnoprawnych o charakterze majątkowym.

Typowe postacie stosunku cywilnoprawnego:

• wspólność rozłączna

• wspólność łączna

• wspólność w częściach ułamkowych

• solidarność

Wspólność rozłączna - występuje wówczas, gdy występuje wielość podmiotów w ramach strony, stosunek ma charakter majątkowy i dodatkowo świadczenie jest podzielne. W takiej sytuacji dochodzi do podziału stosunku cywilnoprawnego na części.

Świadczenie podzielne (art. 379 par. 2) - jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Przyjmuje się że świadczenie jest podzielne jeśli przedmiot świadczenia jest podzielny (np. świadczenie pieniężne). Często same strony stosunku cywilnoprawnego mogą zdecydować, czy świadczenie jest podzielne.

Wspólność łączna - występuje wówczas, gdy pewne prawo przysługuje niepodzielnie kilku podmiotom, lecz żaden z nich nie ma określonego udziału w tym prawie (i nie może samodzielnie swym udziałem rozporządzać). Np. spółka cywilna stanowi wspólność łączną, także majątek wspólny małżonków.

Wspólność w częściach ułamkowych (art. 195 i dalsze) - występuje wówczas, gdy pewne prawo przysługuje niepodzielnie kilku podmiotom, lecz każdy z nich ma określony udział w tym prawie (w ułamkach lub procentach; bez względu na sposób wyliczenia określenie „ułamkowe” jest określeniem ustawowym) i może nim rozporządzać.

Solidarność:

• solidarność bierna (dłużników - art. 366)

• solidarność czynna (wierzycieli - art. 367)

W przypadku ukształtowania stosunku cywilnoprawnego jako stosunek solidarny nigdy nie dochodzi do podziału tego stosunku na części. Solidarność może występować po którejś ze stron lub po obu stronach.

Występowanie osób trzecich po jednej lub drugiej stronie stosunku cywilnoprawnego (uprawnionej - wierzyciela, lub zobowiązanej - dłużnika):

Ma to miejsce gdy obok strony występuje podmiot, którego sytuacja prawna jest zbliżona do sytuacji strony. Dotyczy to np. świadczenia na rzecz osoby trzeciej (art. 393). Np. relacja pomiędzy nadawcą, przewoźnikiem i odbiorcą - umowa jest zawarta pomiędzy nadawcą a przewoźnikiem, zaś odbiorca jest osobą trzecią, jednak przysługują jej uprawnienia wynikające z umowy pomiędzy nadawcą a przewoźnikiem. Przykładem występowania osoby trzeciej po drugiej stronie stosunku cywilnoprawnego może być poręczenie (poręczyciel - osoba trzecia po stronie dłużnika).

Przedmiot stosunku cywilnoprawnego:

Jest to zachowanie się stron tego stosunku, a ponadto to, ze względu na co zachowanie to jest podejmowane.

Treść stosunku cywilnoprawnego:

Stanowią ją uprawnienia i obowiązki stron. Obie strony stosunku cywilnoprawnego są najczęściej wobec siebie i uprawnione i zobowiązane. Rzadziej jedna strona jest wyłącznie uprawniona a druga wyłącznie zobowiązana. Umowa użyczenia (art. 710 i następne) stanowi przykład, gdy jedna strona jest wyłącznie uprawniona a druga wyłącznie zobowiązana. Podobną konstrukcję posiada umowa darowizny.

Stopień związania stron stosunku cywilnoprawnego z elementami treści tego stosunku (prawami i obowiązkami):

Związanie to może być słabe (możliwość przenoszenia praw i obowiązków na inne podmioty, np. cesja wierzytelności) lub mocne (nie ma możliwości przenoszenia praw i obowiązków na inne podmioty, np. służebności osobiste, które są niezbywalne i wygasają wraz ze śmiercią uprawnionego).

Prawa podmiotowe

Prawo w znaczeniu przedmiotowym - zespół znaków graficznych uformowanych w wyrazy, wyrażenia, zwroty, zdania, przepisy prawne.

Tekst prawny - ogół przepisów zawartych w akcie normatywnym.

Z tak rozumianego prawa przedmiotowego wynikają różne uprawnienia dla rozmaitych podmiotów. Nazywamy je prawami podmiotowymi. Prawa podmiotowe można określić jako funkcjonalnie powiązane uprawnienia.

Najważniejsze teorie prawa podmiotowego powstały w Niemczech w XIX w.

Teoria woli - stworzył ją Friedrich Carl Savigny (nazywana też teorią Savigny-Windscheita). Według tej teorii prawo podmiotowe to moc woli użyczona przez prawo przedmiotowe jednostce (inaczej - sfera zachowań wyznaczona przez przepisy prawa przedmiotowego, w której jednostka może działać i realizować swoje prawa podmiotowe). Warunkiem posiadania prawa podmiotowego jest zdolność świadomego przejawiania aktów woli (słaba strona tej teorii - są osoby nie mające świadomości przejawiania aktów woli a mające prawa podmiotowe, np. małe dzieci).

Teoria interesu - za twórcę tej teorii uważa się Rudolfa Iheringa. Według tej teorii prawo podmiotowe polega na chronionym prawem przedmiotowym interesie uprawnionego (słaba strona - są osoby, które mają prawa podmiotowe nie mając w tym żadnego interesu).

Współczesne ujęcia prawa podmiotowego:

Prawo podmiotowe jest to przyznana i zagwarantowana normą prawną oraz wynikająca ze stosunku cywilnoprawnego sfera możliwości postępowania uprawnionego w określony sposób.

W tym ujęciu można wyróżnić następujące elementy:

• prawo podmiotowe jest przyjęte normą prawną (jest kategorią normatywną)

• prawo podmiotowe jest zagwarantowane przez normę prawną

• prawo podmiotowe wynika ze stosunku cywilnoprawnego (każdemu prawu podmiotowemu odpowiadają skorelowane z nim obowiązki innych osób)

• prawo podmiotowe jest sferą możności postępowania (prawo podmiotowe istnieje choć żadne zachowanie będące realizacją tego prawa nie jest podejmowane)

Normatywne postacie praw podmiotowych:

Są to sposoby, w jakie w prawie przedmiotowym zostały uregulowane prawa podmiotowe (w jaki sposób przez przepisy prawa przedmiotowego jest wyznaczona sfera działania praw podmiotowych).

Wyróżnia się następujące postacie normatywne prawa podmiotowego:

• prawa podmiotowe bezpośrednie - mówimy o nich wówczas, gdy przepisy prawne wyznaczają sferę możności postępowania uprawnionego w oderwaniu od skorelowanych z nią obowiązków innych osób, choć one istnieją (w przepisach tych akcentowane są uprawnienia a nie obowiązki)

• roszczenia - mówimy o nich wówczas, gdy sfera możności postępowania uprawnionego wyznaczona jest przez określenie treści jego żądania lub przez powinne (nakazane) zachowanie się drugiej strony

• prawa podmiotowe kształtujące - mówimy o nich wówczas, gdy sfera możności postępowania uprawnionego jest tak wyznaczona, że może on samodzielnie doprowadzić do powstania zmiany lub wygaśnięcia jakiegoś stosunku cywilnoprawnego

Klasyfikacja praw podmiotowych:

Ze względu na stopień ochrony prawa podmiotowe dzielimy na:

• bezwzględne - są skuteczne wobec wszystkich, także tych, z którymi uprawnionego nie łączy żaden stosunek cywilnoprawny

• względne - są skuteczne wobec określonych osób, działają w obrębie stosunku cywilnoprawnego z którego wynikają (np. wszelkiego rodzaju wierzytelności; zachodzi tu jednak rozszerzona ochrona wierzytelności np. na podstawie tzw. skargi pauliańskiej, która chroni wierzytelności wynikające z określonego stosunku cywilnoprawnego także wobec osób trzecich)

Ze względu na typ stosunków, z których prawa podmiotowe wynikają:

• majątkowe (np. wszystkie prawa rzeczowe, większość wierzytelności) - w sposób bezpośredni uwarunkowane interesem majątkowym uprawnionego

• niemajątkowe - nie są w sposób bezpośredni uwarunkowane interesem majątkowym uprawnionego

Ze względu na przynależność do podmiotów:

• podzielne - mogą równocześnie należeć do kilku podmiotów (np. prawo własności - współwłasność)

• niepodzielne - nie mogą należeć jednocześnie do kilku podmiotów (np. prawo odkupu i pierwokupu)

Ze względu na sposób powstania i wygaśnięcia:

• samoistne - mają byt samodzielny tzn. niezależny od innych praw podmiotowych

• niesamoistne - nie mają bytu samodzielnego; istnieją dlatego, że istnieją jakieś inne prawa podmiotowe i zwykle dzielą ich los, np. jeśli one wygasają to wygasają i prawa niesamoistne (np. hipoteka, zastaw)

Ze względu na możliwość przeniesienia prawa podmiotowego na inne podmioty:

• zbywalne (np. własność, zwykle wierzytelności)

• niezbywalne (np. prawo odkupu, pierwokupu, służebność osobista)

Sposoby nabycia praw podmiotowych:

• nabycie pierwotne - polega na tym, że nabywający prawo podmiotowe nie wywodzi tego prawa od nikogo. Powodem może być to, że dane prawo do nikogo wcześniej nie należało (np. nabycie rzeczy niczyjej) lub prawo należące wcześniej do kogoś innego zostało nabyte w sposób niezależny od tego (np. nabycie przez zasiedzenie)

• nabycie pochodne - polega na tym, że nabywający prawo podmiotowe (następca prawny) wywodzi je od swojego poprzednika prawnego (dochodzi do tzw. sukcesji - przejścia prawa z podmiotu na podmiot)

Wyróżniamy dwa rodzaje sukcesji:

• sukcesja uniwersalna

• sukcesja syngularna

Sukcesja uniwersalna (nazywana także sukcesją pod tytułem ogólnym lub sukcesją generalną) - występuje wówczas gdy następca prawny wstępuje w ogół praw podmiotowych swego poprzednika prawnego na podstawie jednego zdarzenia prawnego. Sukcesja uniwersalna występuje przy: dziedziczeniu (art. 922); nabyciu spadku od spadkobiercy w drodze umowy (art. 1051).

Cechy charakterystyczne sukcesji uniwersalnej:

• sukcesja uniwersalna jest instytucją wyjątkową; oznacza to że jest możliwa tylko w sytuacjach wyraźnie w ustawie wskazanej

• istota sukcesji uniwersalnej wyraża się w tym, że do nabycia wielu praw podmiotowych dochodzi na podstawie jednego zdarzenia prawnego

• sukcesja uniwersalna może dotyczyć albo całego majątku, albo wyodrębnionej jego części przy założeniu, że w skład tej części wchodzi kilka praw podmiotowych

Sukcesja syngularna (singulare - pojedynczy) - występuje wówczas, gdy następca prawny wstępuje w jedno prawo podmiotowe swego poprzednika prawnego. Jeśli następca prawny wstępuje w kilka praw podmiotowych swego poprzednika prawnego na podstawie odrębnych zdarzeń prawnych, dochodzi do tylu sukcesji syngularnych, ile zdarzeń prawnych miało miejsce.

Inny podział sposobów nabycia praw podmiotowych:

• nabycie konstytutywne

• nabycie translatywne

Nabycie konstytutywne praw podmiotowych występuje wówczas, gdy w momencie nabycia prawa podmiotowego prawo to dopiero powstaje (nabycie konstytutywne najczęściej łączy się z nabyciem pierwotnym). Czasem nabycie konstytutywne może łączyć się z nabyciem pochodnym; jest tak wówczas gdy nabywający prawo podmiotowe nabywa prawo o węższej treści niż to, które przysługiwało zbywającemu (np. gdy właściciel ustanawia prawo użytkowania na swej własności, to nabycie tego prawa jest pochodne gdyż wywodzi się z prawa własności, jednak właścicielowi prawo użytkowania na swej własności nie przysługuje).

Nabycie translatywne występuje wówczas, gdy pewne prawo podmiotowe przechodzi w całości z jednego podmiotu na inny podmiot w postaci niezmienionej (wiąże się najczęściej z nabyciem pochodnym). Czasem może jednak dotyczyć nabycia pierwotnego; jest tak wówczas, gdy możliwość nabycia w sposób pierwotny pewnego prawa podmiotowego jest uwarunkowana wcześniejszym istnieniem tego prawa u innego podmiotu (np. zasiedzenie - nie można nabyć prawa własności przez zasiedzenie, gdyby prawo własności wcześniej do kogoś nie należało).

Wykonywanie i nadużycie praw podmiotowych:

Wykonywanie praw podmiotowych to podejmowanie zachowań mieszczących się w sferze możności postępowania uprawnionego. Wykonywanie prawa podmiotowego może polegać na:

• bezpośrednim korzystaniu z rzeczy, np. pobieraniu pożytków naturalnych z rzeczy (art. 53)

• czynności prawnej, która będzie przynosiła pożytki cywilne, np. oddanie rzeczy w najem

• czynności faktycznej, np. przechodzenie lub przejeżdżanie przez cudzy grunt jest realizowaniem prawa przechodu lub drogi służebnej

• wykonywaniu stale

• wykonywaniu jednorazowo, np. przyjęcie świadczenia od dłużnika

• wykonywaniu osobiście

• wykonywaniu przez inne osoby (którym uprawniony zezwolił na wykonywanie swego prawa podmiotowego)

Nadużycie (art. 5) praw podmiotowych to postępowanie w sposób sprzeczny ze społeczno - gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego.

Teorie zmierzające do wyjaśnienia czym jest nadużycie prawa podmiotowego:

Teoria zewnętrzna - według niej sferę możności postępowania uprawnionego wyznaczają normy wynikające z przepisów prawa przedmiotowego. Jeżeli czyjeś zachowanie mieści się w granicach tych norm, to jest to wykonywanie prawa przedmiotowego nawet wtedy, gdy jest to sprzeczne ze społeczno - gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego.

Teoria wewnętrzna - według niej sferę możności postępowania uprawnionego wyznaczają normy wynikające z przepisów prawa przedmiotowego, społeczno - gospodarcze przeznaczenie prawa oraz zasady współżycia społecznego. Kto narusza te zasady ewentualnie nie uwzględnia społeczno - gospodarczego przeznaczenia prawa podmiotowego, nie nadużywa prawa podmiotowego gdyż wcale go nie wykonuje.

Stosowanie art. 5 k. c. - ma on charakter klauzuli generalnej więc przepis ten nie powinien być nadużywany. Nie powinien być on używany głównie wtedy, gdy pewien stan faktyczny jest dostatecznie uregulowany innymi, bardziej szczegółowymi przepisami, oraz gdyby zastosowanie art. 5 powodowało, że tracą moc inne przepisy prawne. Sięga się do tego przepisu aby np. nie dopuścić do przedawnienia roszczeń w sytuacji nieetycznego postępowania dłużnika (naruszenie zasad współżycia społecznego).

Kolizja praw podmiotowych:

Występuje wówczas, gdy kilka praw podmiotowych zbiega się ze sobą w taki sposób, że nie mogą być wszystkie wykonywane, albo mogą być wykonywane ale nie w całości.

Sposoby rozwiązywania kolizji:

• niekiedy istnieją normy kolizyjne zawarte w prawie materialnym (np. art. 249 - pierwszeństwo praw rzeczowych ograniczonych powstałych wcześniej nad tymi powstałymi później)

• niekiedy istnieją normy kolizyjne zawarte w prawie formalnym (procesowym), np. art. 1025 kpc - dotyczy podziału rzeczy uzyskanej z egzekucji - kolejności zaspokajania poszczególnych roszczeń

• niekiedy ustawodawca wprowadza pewne rozwiązania kolizyjne regulując określone stosunki, jeżeli zdaniem ustawodawcy w tych stosunkach może dojść do kolizji między prawami podmiotowymi różnych osób (np. art. 920 - przyrzeczenie publiczne nagrody - jeżeli kilka osób wykona czynności niezależnie od siebie, nagroda należy się każdemu, a jeśli nagroda jest jedna, otrzymuje ją ten, kto pierwszy się zgłosi)

• niekiedy rozwiązanie kolizji ustawodawca powierza sądowi

Czynności prawne

Kodeks cywilny nie zawiera definicji czynności prawnej. Istnieją natomiast określenia doktrynalne.

Czynność prawna jest to stan faktyczny, w skład którego wchodzi co najmniej jedno świadczenie woli skierowane na powstanie, zmianę lub wygaśnięcie jakiegoś stosunku cywilnoprawnego. Art. 56 rozszerza to pojęcie: ze stanem tym ustawa łączy skutki prawne nie tylko wyrażone w oświadczeniu woli, lecz także oświadczeniem tym nie objęte, a wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Oświadczenie woli (art. 60) to takie zachowanie się podmiotu, które w sposób dostateczny wyraża zamiar dokonania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub wygaśnięcia jakiegoś stosunku cywilnoprawnego.

W oświadczeniu woli wyróżniamy dwa elementy:

• akt woli (to co jeszcze nie zostało uzewnętrznione - tzw. wola wewnętrzna)

• przejaw woli (to co zostało uzewnętrznione - tzw. wola zewnętrzna)

Jeśli zachodzi niezgodność pomiędzy aktem woli a przejawem woli, to:

• wg teorii woli rozstrzyga akt woli

• wg teorii oświadczenia woli rozstrzyga przejaw woli

• wg teorii zaufania przejaw woli decyduje wtedy gdy wymaga tego bezpieczeństwo obrotu, a zwłaszcza ochrona adresata oświadczenia woli; w pozostałych przypadkach decyduje akt woli

Ze względu na niedoskonałości każdej z teorii ustawodawca nie przyjął żadnej z nich. Za decydujący uznaje się przejaw woli ale odpowiednie przepisy gwarantują jego swobodę.

Przesłanki skuteczności oświadczenia woli

Aby oświadczenie woli było skuteczne, musi spełniać następujące przesłanki:

• zachowanie to musi być zrozumiałe przynajmniej na tyle, aby w drodze wykładni można było ustalić jego sens i znaczenie

• musi być swobodne

• musi być złożone „na serio” - w sposób poważny

Wykładnia oświadczenia woli (art. 65):

Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak wskazują na to okoliczności, oraz zgodnie z zasadami współżycia społecznego i ustalonymi zwyczajami. W umowach należy raczej badać jaki był zgodny zamiar i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

Rodzaje oświadczenia woli:

1 podział:

• oświadczenia woli które są skierowane do oznaczonego adresata

• oświadczenia woli które nie są skierowane do oznaczonego adresata (np. przyrzeczenie publiczne)

2 podział:

• oświadczenia woli wyraźne (takie, które bezpośrednio zmierzają do dokonania czynności prawnej)

• oświadczenia woli dorozumiane (takie, które bezpośrednio zmierzają do innego celu niż dokonanie czynności prawnej, lecz z których zamiar dokonania czynności prawnej wynika)

• oświadczenie woli domniemane (chodzi tu o sytuacje, w których brak jakiegokolwiek oświadczenia woli, lecz ustawodawca ze stanem tym łączy skutki prawne tak, jak gdyby oświadczenie woli zostało złożone)

Składanie oświadczeń woli:

Chodzi o wskazanie momentu, w którym oświadczenie woli zostało złożone, gdyż często ma to duże znaczenie dla skutków prawnych. Nie stanowi to problemu, gdy oświadczenie woli przekazywane jest bezpośrednio lub środkami komunikacji bezpośredniej (np. drogą elektroniczną). Trudniej jest gdy oświadczenie woli zostaje np. wysłane pocztą:

• wg teorii oświadczenia decyduje chwila przejawu woli

• wg teorii wysłania decyduje chwila wysłania adresatowi oświadczenia woli

• wg teorii doręczenia decyduje chwila doręczenia adresatowi złożonego mu oświadczenia woli

• wg teorii zapoznania decyduje chwila zapoznania się adresata z treścią złożonego mu oświadczenia woli

W art. 61 nasz ustawodawca przyjął teorię doręczenia.

Klasyfikacja czynności prawnych:

Wyróżniamy następujące rodzaje czynności prawnych (wg kryterium liczby stron):

• czynności prawne jednostronne

• czynności prawne dwustronne

• czynności prawne wielostronne

Czynności prawne jednostronne to takie, które dochodzą do skutku na podstawie jednego oświadczenia woli. Wśród czynności prawnych jednostronnych wyróżniamy:

• czynności prawne jednostronne które dla swej skuteczności wymagają złożenia oświadczenia woli innej osobie (np. wypowiedzenie stosunku cywilnoprawnego - przykładem może być wypowiedzenie umowy najmu)

• czynności prawne jednostronne które wywołują skutki prawne bez potrzeby składania oświadczenia woli wobec jakiejś osoby (np. testament, przyrzeczenie publiczne)

• czynności prawne jednostronne które dla swej skuteczności wymagają złożenia oświadczenia woli przed odpowiednim organem (gdzie organ nie jest stroną - np. oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed sądem lub notariuszem w ustawowym terminie)

Czynności prawne dwustronne to takie które dochodzą do skutku na podstawie zgodnych oświadczeń woli obu stron.

Czynności prawne wielostronne to takie które dla swej skuteczności wymagają większej liczby oświadczeń woli niż dwa.

Inny podział czynności prawnych to (wg kryterium treści):

• czynności prawne jednostronnie zobowiązujące

• czynności prawne dwustronnie zobowiązujące

Czynności prawne jednostronnie zobowiązujące to takie, wg treści których jedna strona jest wyłącznie stroną uprawnioną, zaś druga wyłącznie stroną zobowiązaną (np. umowa użyczenia).

Czynności prawne dwustronnie zobowiązujące to takie, wg treści których obie strony są równocześnie wobec siebie zarówno uprawnione jak i zobowiązane.

Czynności prawne dzielimy także na:

• czynności prawne między żyjącymi (inter vivos)

• czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa)

Czynności prawne między żyjącymi to takie, których skuteczność następuje za życia osób które tych czynności dokonują.

Czynności prawne na wypadek śmierci to takie, których skuteczność jest uzależniona od śmierci osoby która tych czynności dokonuje.

Kolejny podział to podział na:

• czynności prawne konsensualne

• czynności prawne realne

Czynności prawne konsensualne to takie, które dochodzą do skutku na podstawie oświadczeń woli stron.

Czynności prawne realne to takie, które obok oświadczeń woli stron wymagają dla swej skuteczności także wydania rzeczy, których te oświadczenia dotyczą.

Kolejny podział (wywodzący się z prawa niemieckiego BGB):

• czynności prawne rozporządzające

• czynności prawne zobowiązujące

Czynności prawne rozporządzające to takie, których celem i bezpośrednim skutkiem po stronie dokonującego tych czynności jest przeniesienie, obciążenie bądź zniesienie jakiegoś prawa majątkowego (np. umowa cesji lub zwolnienie z długu).

Czynności prawne zobowiązujące to takie, których celem i bezpośrednim skutkiem przez dokonującego tych czynności jest zobowiązanie się do świadczenia w przyszłości.

Czynności prawne podwójnego skutku (zobowiązująco-rozporządzające):

Polski ustawodawca przychylił się do koncepcji francuskiej, gdzie czynność rozporządzająca niesie za sobą jednocześnie skutek w postaci zobowiązania; obie czynności prawne zawarte są zwykle w jednej umowie. Zasada ta użyta jest w treści art. 155, 510, 1052.

Czynności prawne przysparzające (przysporzenie) to takie, w których skutkiem zamierzonym przez dokonującego tych czynności jest przysporzenie korzyści majątkowych innej osobie. Wśród czynności prawnych przysparzających wyróżniamy:

• czynności prawne odpłatne

• czynności prawne nieodpłatne

Czynności prawne odpłatne to takie, w wyniku których osoba dokonująca przysporzenia uzyskuje w zamian za nią jakąś korzyść majątkową.

Czynności prawne nieodpłatne to takie, w wyniku których osoba dokonująca przysporzenia nie uzyskuje w zamian korzyści majątkowych.

Czynności prawne wzajemne to czynności dwustronnie zobowiązujące, które charakteryzują się dwoma podstawowymi zasadami:

• zasadą ekwiwalentności świadczeń

• zasadą jednoczesności świadczeń

Zasada ekwiwalentności oznacza, że strony uważają swoje świadczenia za równoważne wg ich subiektywnego stanowiska (art. 487 par. 2).

Zasada jednoczesności świadczeń (art. 488 par. 2) - świadczenia wzajemne powinny być spełniane jednocześnie. W praktyce należy to jednak rozumieć tak, że gdy jedna ze stron spełnia świadczenie, zaś druga do swego świadczenia jest gotowa, wtedy uznaje się że świadczenia spełniane są jednocześnie.

Czynności prawne:

• causalne (zwiększają bezpieczeństwo obrotu)

• abstrakcyjne (np. transakcje z weksla, czeku - zwiększają tempo obrotu)

Czynności prawne causalne to takie, których ważność zależy od typowości causa.

Czynności prawne abstrakcyjne to takie, których ważność nie zależy od przyczyny.

Causa jest to podstawa prawna przysporzenia, jego cel gospodarczy. W przypadku causa pytamy, dlaczego osoba dokonująca przysporzenia, przysporzenia tego dokonuje. W polskim systemie prawnym obowiązuje zasada causalności.

Typowe causa:

• causa solvendi (solvere - zwalniać) - celem przysporzenia przy tym typie causa jest chęć zwolnienia się od obowiązku ciążącego na osobie, która tego przysporzenia dokonuje (np. spełnienie świadczenia przez dłużnika)

• causa obligandi vel acquirendi (celem zobowiązania w zamian za coś) - celem przysporzenia przy tym typie causa jest chęć uzyskania w zamian za nie jakiegoś prawa podmiotowego lub innej korzyści majątkowej (w praktyce najczęściej występuje jako umowa sprzedaży)

• causa donandi - celem przysporzenia przy tym typie causa jest chęć zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności (np. zadatek, poręczenie)

Forma czynności prawnych (art. 73 i dalej - cały tytuł 3)

Sama zasada dotycząca formy wyprowadzana jest z art. 60, z którego wynika, że forma czynności prawnych jest dowolna. Od zasady tej występują jednak wyjątki. Wtedy mamy do czynienia z formą tzw. szczególną.

W zależności od przyjętego kryterium wyróżniamy różne rodzaje form szczególnych czynności prawnych.

• Ze względu na szatę zewnętrzną formy czynności prawnych dzielimy na:

• zwykłą formę pisemną

• kwalifikowane formy pisemne

• forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty

• forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym

• forma notarialna

• formę elektroniczną

Zwykła forma pisemna polega na tym, że podmiot sporządza dokument obejmujący treść oświadczenia woli i podpisuje go (art. 78 par. 1, zdanie 1). Do zachowania zwykłej formy pisemnej umowy wystarcza jeżeli strony wymienią między sobą dokumenty, z których każdy zawiera oświadczenie woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany, albo jeżeli strony wymieniają między sobą dokumenty zawierające treść oświadczeń woli obu stron, z których każdy jest podpisany przez jedno z nich.

Znaczenie inicjałów (pierwsze litery imienia i nazwiska):

Inicjały nie mają znaczenia podpisu, lecz mają znaczenie parafy. Oznacza to że sygnowany nimi dokument został przygotowany do podpisu.

Zastępcze formy podpisu:

Są to sposoby, w jakie mogą dokonać czynności prawnej w zwykłej formie pisemnej osoby nie mogące pisać albo nie mogące czytać. Sposoby te nie mają cech podpisu lecz wywołują skutki prawne takie jak podpis (art. 79, 80).

Kwalifikowane formy pisemne:

• forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty polega na dokonaniu czynności prawnej w zwykłej formie pisemnej i poświadczeniu daty tej czynności przez odpowiedni podmiot (np. notariusza). Data poświadczenia to tzw. data pewna. Data pewna to poświadczenie wiążące strony dokonujące czynności prawnej oraz skuteczne wobec osób nie uczestniczących w czynności prawnej, że czynność prawna została dokonana w określonym czasie (art. 81 par. 1)

• forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym polega na dokonaniu czynności w zwykłej formie pisemnej oraz na poświadczeniu podpisu przez notariusza lub inny upoważniony do tego podmiot. Forma ta eliminuje ryzyko, że osoba na którą wskazuje podpis zaprzeczy iż go złożyła, a tym samym że dokonała czynności prawnych

• forma notarialna polega na tym, że notariusz jako osoba zaufania publicznego spisuje treść oświadczeń woli stron, odczytuje je stronom, a następnie podpisuje razem ze stronami. Oryginały aktów notarialnych przechowywane są w biurach notarialnych. Strony otrzymują jedynie wypisy, które jednak są dosłownym powtórzeniem oryginałów. Wypisy podpisuje notariusz i opatruje je pieczęcią urzędową. W obrocie cywilnoprawnym wypisy mają znaczenie dokumentów oryginalnych.

Forma elektroniczna (art. 78 par. 2)

Forma elektroniczna jest szczególnym rodzajem zwykłej formy pisemnej. Jej skutki nie mogą wiec sięgać dalej niż skutki zwykłej formy pisemnej.

• Ze względu na skutki, które powstają w sytuacji gdy do dokonania czynności prawnej przewidziana jest jakaś forma szczególna a strony formy tej nie dochowały, wyróżniamy następujące rodzaje form szczególnych:

• forma pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

• forma do celów dowodowych (ad probationem)

• forma dla wywołania niektórych skutków czynności prawnej (ad eventum)

Źródłami form są:

• przepis ustawy

• wola stron

Forma pod rygorem nieważności to taka forma, której niezachowanie powoduje bezwzględną nieważność czynności.

Przepis ustawy:

• jeżeli ustawa dla pewnej czynności prawnej przewiduje jako formę szczególną zwykłą formę pisemną to jest to forma pod rygorem nieważności tylko wtedy, gdy z jej niezachowaniem został wyraźnie związany ten rygor (art. 73 par. 1). W pozostałych przypadkach zwykła forma pisemna jest formą przewidzianą jedynie dla celów dowodowych (art. 74 par. 1, zdanie 1 oraz par. 2 i par. 3) albo formą przewidzianą dla wywołania określonych skutków czynności prawnych (art. 74 par. 1, zdanie 2)

• jeżeli ustawa dla pewnej czynności prawnej przewiduje jako formę szczególną jakąś formę nie będącą zwykłą formą pisemną, to jest to forma pod rygorem nieważności, chyba że została przewidziana jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnych (art. 73 par. 2)

Wola stron:

Podstawą do formy ad solemnitatem wynikającej z woli stron jest art. 76 zd. 1.

• forma dla celów dowodowych to forma pisemna jeżeli jej niezachowanie nie powoduje nieważności czynności prawnej lecz ogranicza w razie sporu możliwość skorzystania z określonych środków dowodowych (art. 74 par. 1 zdanie 1 oraz par. 2 i par. 3)

Podstawą do formy ad probationem wynikającej z woli stron jest art. 76 zdanie 2

• forma dla wywołania określonych skutków czynności prawnych (ad eventum) polega na tym iż ustawa uzależnia wywołanie określonych skutków czynności prawnej od zachowania pewnej formy szczególnej. Czynność dokonana bez zachowania tej formy będzie ważna i wywoła skutki prawne ale nie wszystkie.

Wady oświadczenia woli (art. 82 i następne)

Aby czynność prawna wywołała zamierzone przez strony skutki prawne, musi być pozbawiona wad. Wada oświadczenia woli to nieprawidłowość dotycząca albo aktu woli, albo przejawu tego aktu na zewnątrz.

Wyróżniamy następujące rodzaje wad oświadczeń woli:

• brak świadomości albo swobody

• pozorność

• błąd

• groźba

Dwie pierwsze z tych wad powodują bezwzględną nieważność czynności, natomiast pozostałe powodują względną nieważność czynności.

Brak świadomości albo swobody (art. 82) polega na anormalnym stanie psychicznym wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Pozorność (art. 83) polega na niezgodności pomiędzy aktem woli i przejawem tego aktu na zewnątrz. Czynność prawna pozorna według zamiaru stron albo w ogóle ma nie wywołać żadnych skutków prawnych, albo ma wywołać skutki prawne lecz inne niż te, na które wskazuje treść tej czynności. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność tego oświadczenia ocenia się wg właściwości tej ukrytej czynności.

Ochrona osób trzecich przed skutkami pozornych czynności prawnych uzależniona jest od następujących przesłanek (art. 83 par. 2):

• czynność prawna dokonana na podstawie pozornego oświadczenia woli musi być odpłatna

• osoba trzecia musi być w dobrej wierze

Błąd (art. 84, 85, 86, 88) - brak jest definicji błędu ale są określone postacie błędu. Są one następujące:

• pomyłka

• błąd w ścisłym tego słowa znaczeniu (sensu stricto)

Pomyłka występuje wówczas, gdy składający oświadczenie woli wyraził się inaczej niż chciał, choć zdawał sobie sprawę z istniejącego stanu rzeczy.

Błąd w ścisłym tego słowa znaczeniu występuje wówczas, gdy składający oświadczenie woli wyraził się tak jak chciał się wyrazić, lecz jego oświadczenie oparte było o niedokładną znajomość istniejącego stanu rzeczy.

Rodzaje błędu:

• błąd co do treści czynności prawnej

• błąd nie dotyczący treści czynności prawnej

Błąd dotyczący treści czynności prawnej to błąd obejmujący to, co zostało wyrażone w oświadczeniu woli.

Błąd nie dotyczący treści czynności prawnej obejmuje sprawy dodatkowe towarzyszące oświadczeniu woli.

Inny podział rodzajów błędu:

• błąd istotny (art. 84 par. 2) - uzasadniający przypuszczenie że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści

• błąd nieistotny - to błąd który nie odpowiada warunkom określonym w art. 84 par. 2

Przesłanki skuteczności błędu to warunki które musi spełniać błąd, aby można się było nań powołać jako na wadę oświadczenia woli (art. 84 par. 1 i 2)

• błąd musi być błędem co do treści czynności prawnej

• błąd musi być błędem istotnym

• jeżeli oświadczenie woli było złożone innej osobie, to błąd musi być wywołany przez tą osobę chociażby bez jej winy, albo jeżeli wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć

Podstęp (zwany niekiedy kwalifikowaną postacią błędu - art. 86) jest to zachowanie umyślne podjęte po to, aby skłonić pewną osobę do złożenia określonego oświadczenia woli. W przypadku podstępu odpada wymóg istotności błędu, nie musi także dotyczyć treści czynności prawnej.

Groźba (art. 87, 88) polega na tym, iż jedna osoba w celu skłonienia innej osoby do złożenia oświadczenia woli określonej treści zapowiada użycie środków które sprowadzą niekorzystne następstwa dla tej osoby lub osoby trzeciej w sytuacji, gdy oświadczenie woli złożone nie zostanie.

Przesłanki skuteczności groźby:

• groźba musi być bezprawna tzn. że zagrożono użyciem środka sprzecznego z prawem lub nawet dozwolonego przez prawo ale takiego, którym nie można się posługiwać w celu skłonienia osoby do złożenia określonego oświadczenia woli

• groźba musi być poważna; oznacza to iż jest ona tego rodzaju, że składający oświadczenie woli mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi realne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

---